K. S.Ü. İLahiyat fakültesi temel iSLÂm biLİmleri BÖLÜMÜ arap diLİ ve belagati ana biLİm dali avrupa’da şarkiyatçilik bağlaminda

Bağımsız Kuruluşlar

— Nederlands Instuut voor Archoelogoogie en Arabische Studien in Cairo (Hollanda Arkeoloji ve Arap Araştırmaları Enstitüsü- Kahire)

— The International Instute for the Study of İslam (Uluslararası İslam Araştırmaları Enstitüsü)

Web adresi: www.isim.nl

- International Instute for Asian Studies (Uluslararası Asya Araştırmaları Enstitüsü) ,

Web adresi: www.iias.nl

Şarkiyat Yayın Dizileri

1984’ten 1997 yılına kadar 30 cilde ulaşan “İslamic Philosophia, Teology and Science” (İslam Felsefesi, İlahiyatı ve Bilimleri) serisi oldukça ayrıntılı konulara yer vermekte ve bu ülkedeki İslâm araştırmalarının kapsamını göstermesi bakımından önemlidir.¹¹²

Amsterdam’da 1988’den bu yana faaliyet gösteren “Middle East Research Associates” (Ortadoğu Araştırmaları Birliği), Ortadoğu’daki ekonomik, politik ve sosyal gelişmeler üzerine yapılan araştırmaları yayınlamaktadır.¹¹³

“Arap Coğrafyacıları Yayın Dizisi”, birkaç oryantalistin katkılarıyla, içinde önemli Arapça eserlerin tamamı veya bir bölümü yer alan bu yayın dizisi 8 cilt olarak yayınlanmıştır.(1870-1894, Leiden).

Concordance Et Indıces De La Tradıtıon Musulmane (el-Mu’cemü’l Müfehres Li Elfazi’l–Hadisi’n- Nebevi)

Hollanda Şarkiyat araştırmaları, Arap filolojisi üzerindeki vurgusunu kaybedip İslamî kurumlar ve İslam’ın, araştırılan toplumların sosyal çevresindeki yerinin araştırılmasına yöneldiği dönemde “Concordance Projesi” gündeme gelmiştir. Elbette bunda Endonezya’nın Hollanda sömürgesi altında bulunmasının payı küçümsenemez.

Başlangıçta on yılda bitirilmesi planlanmakla beraber, bu takvime uyulamamış ve ilk cildi 1933’te bitirilebilmiş ve 1936’da yayınlanmıştır. Son cildi olan 8. cilt ise 1988’de yayınlanmıştır.¹¹⁴

Kütüb-i Sitte, Sünen (Darimi), Muvatta (İmam Malik) ve Müsned (Ahmed b. Hanbel) gibi kaynakları kapsayan Concordance, bu kaynaklarda yer alan hadislerde geçen kelimeleri alfabetik olarak sıralandığı ve ilgili kelimenin geçtiği hadisin hangi kaynağa kayıtlı olduğunu bulmaya yarayan bir indeks niteliğindedir. Bunun yanı sıra kişi ve soyağacı, yer adları ve Kuran’daki yerini belirlemeye (Hadislerde Kuran’a atıflarda bulunulan yerlerin belirlenmesine) yarayan bir indeksleri de yer almaktadır.¹¹⁵ Bu “Mu’cem”den dünyadaki bütün İslamî üniversite ve enstitüler istifade etmektedirler.¹¹⁶

The Encyclopaedia Of İslam

Şarkiyat alanında Leiden merkezli olarak hayata geçirilen diğer bir proje, “Encyclopaedia of Islam” (İslam Ansiklopedisi)’dır. Müsteşriklerin beynelmilel yardımlaşmasının bir meyvesi olarak meydana getirilen bu çalışma¹¹⁷ tamamen bir Hollanda projesi olduğu söylenemese de projeye yük ve sorumlulukların çoğunu Hollandalı oryantalistlerce üstlendiği bilinmektedir.¹¹⁸

Milletlerarası bir çalışma olan Encyclopaedia of Islam, Batı’da 19. yüzyılın ikinci yarısında yoğunluk kazanan şarkiyat faaliyetlerinin 20. yüzyılın başlarında ortaya koyduğu en önemli üründür. Bu yüzden daha sonraki yıllarda çeşitli edisyonlar yapıldığı gibi, ilgili milletler tarafından Türkçe, Arapça, Farsça ve Urduca’ya da çevrilerek yayınlanmıştır. M. J. de GOEJE’nin başkanlığında Houtsma’nın da editör olarak görev aldığı bir idare heyeti oluşturuldu ve bir alt komisyon kurularak genel prensiplerin tespitiyle görevlendirildi. Bu komisyon çalışmalarını 1902’de tamamladı. Ansiklopedi İngilizce, Fransızca ve Almanca olarak üç dilde yayınlanacak, fakat madde başlıkları Doğu Dilleri’nde ve çoğunlukla Arapça olacaktı. Projenin gerçekleşme aşamasına gelmesi üzerine International Assaciation Academies’e üye akademilerin hemen hepsi, başta Hollanda olmak üzere sömürgeci Avrupa devletlerinin tamamı, bu devletlerin sömürge genel valilikleri ve deniz aşırı ticarî şirketleri, ayrıca Amerika Birleşik Devletleri’ndekiler de dâhil din ağırlıklı eğitim veren bazı üniversitelerle çeşitli misyonerlik kuruluşları ansiklopedinin masraflarını karşılamayı taahhüt ettiler.

Ansiklopedinin yayın hakkı ve basım işi, kurulduğu 1683 yılından beri Arabiyât alanında yazılan en önemli eserleri ve 19. yüzyılın sonuna doğru da özellikle de Christian SNOUCK-HURGRONJE öncülüğünde yapılan geniş kapsamlı İslam araştırmalarını yayınlamakla ünlü E. J. BRILL (Leiden) Yayınevi’ne verildi. 1. cildi 1913’te tamamlanabilmiş ve üç dilde (Almanca, Fransızca ve İngilizce) yayınlanmıştır.¹¹⁹ 2. cildi ise 1927’de, 3. cildi 1936, 4. cildi ise 3. cildin bitmesinden 2 sene önce yani 1934 yılında bitirilebilmiştir. 5.312 sayfa ve 6.176 madde halinde yayını tamamlanan bu 4 ciltlik ansiklopediye 1939 yılında da bir ilave cilt eklendi. 1987’de eserin tamamının ciltleri ikiye bölünerek ve boyutları biraz küçültülerek “First Encyclopaedia of Islam” adı altında ve 9 cilt halinde tıpkı basımı yapıldı.

The Encyclopaedia of Islam, Avrupa’da 19. yüzyılın ikinci yarısında sömürgecilik faaliyetlerine yoğunlaştırılan Şarkiyat çalışmalarının ürünüdür. Hazırlanmasının asıl amacı başta Hollanda, İngiltere ve Fransa olmak üzere büyük sömürge imparatorluklarının hakimiyeti altında bulunan İslam toprakları hakkında güvenilir bilgi toplamak ve buraya gidecek görevlilere yardımcı olmaktır. Bundan dolayı ansiklopedide Müslümanlar açısından önemli olan pek çok maddenin ihmal edildiği, buna karşılık Batılılar değer taşıyan hususların ön planda tutulduğu ve konu seçiminin daha ziyade bu ülkeler hakkında bilgi edinmeye yönelik olduğu görülmektedir. Asıl İslâm diniyle doğrudan ilgili maddelerde ise, bazıları Şarkiyatçılığın yanında rahip olan yazarlar, konuyu tarafsızlıktan uzak misyonerce bir tutumla ele almışlar ve tenkitçi yaklaşım adına en başta vahyi inkar ederek İslamiyet’i, Yahudi ve Hıristiyan din adamlarından öğrendiği bilgilerle, Hz. Muhammed’in kurduğunu, daha sonra bu sosyal hareketin başlarının da yardımıyla din haline getirildiğini ispatlamaya, temel İslâmî kavramlar üzerinde şüphe ve tereddüt uyandırmaya çalışmışlar bu arada çirkin ifadeler kullanmaktan ve iftira atmaktan da çekinmemişlerdir.¹²⁰

Ansiklopedi için dört büyük Doğu dilinde (Arapça, Farsça, Türkçe, Urduca) tercüme faaliyetleri başlatılmış, ancak bunlardan yalnız Türkçe ve Urduca tercümeleri tamamlanabilmiştir. Milli Eğitim bakanlığı tarafından 1940-1988 yılları arasında İstanbul’da yayımlanan Türkçe tercüme de (aslında sadece tercüme değil genişletilmiş bir Türkçe edisyon durumundadır ve ikisi ikişer cilt halinde (V/ 1-2, XII/ 1-2) on üç (toplam on beş) ciltten meydana gelmektedir) önemli ölçüde genişletilmiş veya yeniden telif edilmiş maddeler bulunmaktadır.¹²¹Arapça tercümenin yayımına daha önce başlanmışsa da (Da’iretü’l-Ma’ârifi’l-İslamiye, Kahire, 1933) eser ancak “Ârif Paşa” maddesine kadar gelebilmiş ve on beş cilt halinde yarım kalmıştır. Bu çalışma da yalnız tercüme olmayıp bazen kısa dipnotlar şeklinde, bazen de maddenin sonuna ekleme uzunca tenkitlerle ve yapılan ilavelerle hacmi genişletilmiş bir edisyon durumundadır. The Encyclopaedia of Islam, Doğu dillerinde yayımlanmaya başlandıktan sonra İslâm dünyasında akademik çevrelerin dışından da çeşitli eleştiriler almıştır. Özellikle Türkiye’de karşılaştığı tepki şiddetli olmuştur.¹²²

Yeni baskısının İngilizce ve Fransızca olarak yayımlanması düşünülen bu eserin, sekiz veya dokuz cilt olarak çıkarılması planlanmış, 1994’te de sekizinci cildin son fasikülü çıkarılmıştır. Her cilt 1100–1300 sayfa hacminde olup toplam madde sayısı 1954’te yayınlanan ana listeye göre 10.000’in üzerindedir. Birinci baskıya oranla hacmin genişliği, madde sayısının arttırılmasından ve mevcutların daha ayrıntılı hale getirilmesinden kaynaklanmaktadır.¹²³

The Encyclopaedia of İslam’da görülen İslâm’ın temel kavram ve esaslarına yönelik art niyetli ve taraflı bakış açısı yeni neşirde de büyük ölçüde devam etmekte, ancak bazı maddelerdeki yanlış bilgi ve asılsız iddialara bu neşirde yer verilmediği görülmektedir. Ancak, ansiklopedinin bu ikinci baskısı birincisinden daha çok ileri seviyede ilmi bir eserdir ve özellikle araştırmacılar için vazgeçilmez bir kaynak teşkil etmektedir.¹²⁴

Brill Yayınevi

Hollanda’daki İslâm Araştırmaları konusunda yayıncılıkta belli bir ekol oluşturan “E.J. Brill Yayınevi”nden ayrıca söz etmek gerekir. Temelleri 17. yüzyılda (1683) atılmış olan ve Hollanda veya Hollanda dışında yapılan Doğu araştırmalarının/eserlerinin bir numaralı yayıncısı Brill (E.J.Brill, Akademik Publisher) günümüzde de güçlü otoritesini korumaktadır. 1683’te kurulan “Jordan Huchtmans” yayınevi, 1800’de Doğu eserlerini basmak için matbaa kurmak isteyen E.J. Brill ile birleşmiş ve Brill adının kullanılması bu tarihten sonra olmuştur. O yıllarda Hollanda Şarkiyat araştırmalarının çok verimli olması, Brill Yayınevi’ne büyük bir ün kazandırmıştır.¹²⁵

Arapça, Türkçe, Farsça, İbranice, Süryanice, Asurice ve daha birçok dilde 50’den fazla eser basmış ve bunların yarıdan fazlası da Arapça’dır.¹²⁶ The Encyclopaedia of İslam ve Concordance et Indices de la Tradition Musulmane serisi de burada basılan önemli yayın dizileridir.