Kelam tariHİ 10 Kelâmın Tanımı: 10

SEYYİD ŞERİF CÜRCANİ (740-816/1340-1413)

Kimlik

Seyyid Şerif Cürcani 740/1340 yılında İran'da Cürcan'ın Taku nahiyesinde peygamber'imizin soyuna mensup bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelmiştir. Asıl adı Muhammed b. Ali olup, hem ana hem de baba tarafından Hz. Peygamber'in so­yuna mensup olduğundan Seyyid Şerif unvanı ile meşhur olmuştur. Onun aynı za­manda Hz. Peygamber'in torunları olan Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin'e dayanan bir soy kütüğüne sahip olduğu söylenir. Hz. Hasan'dan gelen kola şerif, Hz. Hüseyin'den ge­len kola ise seyyid denilmekte olduğundan Cürcani, her iki unvanı taşımaktadır.

Keskin bir zeka ve üstün bir yeteneğe sahip Muhammed b. Ali'nin ilk tahsi­linden sonra, yirmi yaşlarında iken akli ilimlerle meşgul olduğu kaydedilmektedir.⁴⁴⁶

Herat'ta Kutbuddin Razi'den, kendisine ait Şevhu'ş-Şemsiyye ve Şenhu'l-Metali adlı eserleri okuduktan sonra, Kutbuddin'in tavsiyesi üzerine, Mısır'da Mübarek Şah el-Mantıki'nin yanına gitti. Mısır'a giderken Anadolu'ya, Karaman'a uğradı. Anadolu'da Şemseddin Muhammed Fenari (834/1430) ile tanıştı, birlikte Mısır'a gittiler. Mısır'da Mübarek Şah'tan akli, Ekmeleddin Baberti'den de şer'i ilim­leri tahsil etti. On yıl Mısır'da kaldıktan sonra Anadolu üzerinden, Bursa'ya da uğrayarak ülkesine döndü ve Şiraz'da müderrisliğe başladı.

Sa'duddin Taftazani, Cürcani'yi devrin hükümdarı Şah Şuca'a (ö.1787/1385) takdim eder. Şiraz'da on yıllık tedris, talim ve telif hayatından sonra Timur'un (ö.807/1405) daveti üzerine Semerkant'a giden Cürcani, Timur’un sarayında pek çok ilmi müzakere, mübahese ve münakaşalara katılmış, hepsinde üstünlüğünü, ilminin derinlik ve genişliğini ortaya koymuştur. Semerkant'ta onsekiz yıl kalan, yazdığı eserler ve yetiştirdiği talebeler ile büyük şöhret sahibi olan Cürcani, Timur'un büyük iltifatına mazhar olmuş, hatta Timur'un huzurunda yapılan bir ilmi münazarada Taftezani'ye üstün geldiği ilan edilmiştir. Timur, bu iki bilgin hakkında "Bu iki alimin fazilet ve irfanda eşit olduklarını kabul etsek bile, Seyyid'in nesep üstünlüğü vardır" diyerek Cürcani'ye eğilim göstermiştir.

S. Şerif Cürcani, Timur'un ölümünden sonra tekrar Şiraz'a dönmüş ve orada 816/1413 yılında vefat etmiştir.⁴⁴⁷

Kişilik

Taftazani, İbn Haldun ve Şemseddin el-Fenari vb. ilim adamlarıyla çağdaş olan Cürcani, devrin ilim müesseselerinde okutulan bilim dallarından, başta Kelâm olmak üzere Mantık, Arap Dili ve Edebiyatı ve Münazara gibi disiplinlerde geniş bilgi sahibiydi. Onun zeki, çalışkan derin anlayışlı, güzel ve makul konuşan birisi olduğu hakkında fikir birliği vardır.⁴⁴⁸

Çocuk yaşta iken eser yazmaya başlayan Cürcani'nin ilmi şöhreti, kısa za­manda, hayatta iken, İran ve Anadolu'da yayılmıştır. O, ilmi kişiliği ile kendisinden sonraki asırlara en fazla etki yapan alimlerden birisidir. Bıraktığı eserler, Şark İslam medreselerinde ve ilim kurumlarında bugüne kadar okutula gelmiştir.

Cürcani hakkında ilim çevreleri şöyle bir kanaate sahiptir, O yeni bir dönemin habercisidir, onunla yeni bir ilmi anlayış başlar. Sa'duddin Taftazani bütün İslami ilimlerde Mütakaddimun alimlerinin sonuncusu olurken, S. Şerif Cürcani, yine bütün İslami ilimler sözkonusu olduğunda Müteahhirun alimlerinin ilkidir.

Hayatı, kitap yazmak ve talebe yetiştirmekle geçen Cürcani, ölüm döşeğinde iken bile telifle meşgul olmuş, bitiremediği son eserini oğlu Nureddin Muhammad (ö. 838/1389) tamamlamıştır.⁴⁴⁹ S. Ş Cürcani, İslami İlimlerin bütün dallarında ölmez eserler bırakmış, bilhassa Kelâm'da Şerhu'l-Mevakif’i ile bir İslam ilimleri terimleri sözlüğü mahiyetindeki Tarifat'ı, çok itibar görmüştür.

Cürcani'nin tasavvufla da ilgilendiği, Şeyh Bahaaddîn Nakşibendi'nin (ö.791/1389) halifelerinden Hace Alaaddin Attar'dan (ö.1802/1400) tasavvuf dersleri aldığı, rivayet edilmektedir.

İlmi münazaraları ve onların daha sonraki etki ve yankıları ile büyük şöhret sahibi olan Cürcani'nin, Osmanlı ilim dünyası üzerinde de büyük tesirleri vardır. Onun, Timur'un huzurunda Taftazani ile yaptığı münazaralar, asırlar boyu ilim adamlarım meşgul etmiş, değişik risalelerin yazılmasına sebep olmuş, hatta Osmanlı ulemasının, Taftazanici ve Cürcanici dîye iki gruba ayrıldığı görülmüştür. ⁴⁵⁰

Hanefi olduğu nakledilen Cürcani'nin, Taftazani gibi, Eş'ari mi yoksa Maturidi mi olduğu konusu tam açık değildir. Ancak Şerhu’l-Mevakıf’ta Eş'ari bilginlerin­den sıkça sözeder.⁴⁵¹

Eserleri

Devrindeki ilim disiplinlerinin hemen hepsinde eser vermiş olan Cürcani'nin, büyüklü-küçüklü 101 eseri vardır. S. Şerif’in Tefsir bilim dalında; Haşiye ala'l-Keşşaf’ı, Haşiye ala Tefsiri'l-Beydavi'si, Tercümanu'l-Kuran'ı. Hadis bilim dalında; Haşiye ala Mişkatil-Beydavi'si, el-Muhtasaru'1-Cami li Marifeti'l-Hadis'i, mevcuttur. O Fıkıh ve Üsul-i Fıkıh alanında, Haşiye ala Şerhi Muhtasari'l-Münteha, Haşiye ala't-Telvih, Talika ala't-Tasdik, Şerhu'l-Feraidi's-Secavendi veya Şerhu's-Siraciye, Haşiye ala'l-Hidaye, adlı eserleri kaleme almıştır.

O, Kelâm bilim dalında ise, Haşiye ala Şerhi't-Tecrid'i yazmış, bu eser Os­manlı medreselerinde Haşiye-yi Tecrid adıyla büyük değer kazanmıştır. Nasıruddin Tusi'nin (ö.672/1273) Tecridü'l-Kelâm'ının Şemseddin el-Isfahani (ö.746/1345) ta­rafından yapılan şerhinin haşiyesi olan bu eser, uzun zaman Osmanlı medreselerinde okutulmuştur. Hatta bu eseri okutan ilim adamlarına da özel ödenek verildiği bildiri­lir.⁴⁵² Cürcani, Kadı Beydavi'nin (ö.749/1348) Metaliu'l-Envar'ına şerh yazan Ebû's-Sena el-İsfahani'nin (ö.1685/1286) Tevaliu’l-Envar'ına bir haşiye yapmıştır. Onun kader, kulların fiilleri, Tevhid, el-Esmau'1-Hüsna, ve diğer bazı Kelâmı konu­lara dair irili-ufaklı risale türünde eserleri de vardır. Onun hiç şüphesiz Kelâmla ilgili en önemli eseri, Şerhu'1-Mevakıf’tır. O bu eserinin ilahiyat bahsine Haşiye bile yapmıştır.

Şerhu'l-Mevakıf, Adududdin İci'nin Kelâm ilmiyle ilgili el-Mevakıf’ının şerhidir. Cürcani bu eserini, Taftazani'nin aynı türdeki Şerhu'l-Makasıd adlı eserine bir nazire olarak Semerkant'ta kaleme almış, ancak Şiraz'a dönünce Şiraz sultanı Pir Muhammed İskender'e ithaf etmiştir. S. Şerif’i büyük bir şöhret sahibi yapan söz ko­nusu eser, el-Mevakıf’ın en güzel şerhi durumundadır. Bütün İslam ülkelerinin ve özellikle Osmanlı ilim adamlarının büyük rağbetine mazhar olan Şerhu'l-Mevakıf, Şerhu'l-Makasıd'la birlikte, bazan ona tercih edilmiştir. İstanbul, Luknav, Bulak, Delhi ve Leipzig'de defalarca basılmış olan Şerhu'l-Mevakıf’ta S. Şerif Kelâm ve Felsefeye dair görüşlerini ayrıntılı bir biçimde sunmaktadır.

S. Şerif Cürcani'nin Tasavvufla ilgili er-Risaletü'1-Bahaiyye'si, Talika ala Avarifi'l-Maarif’i mevcuttur.

O, felsefeyle ilgili olarak da Haşiye ala Şerhi Hıkmeti'1-Ayn, Haşiye ala Şerhi Hidayeti'l-Hıkme, Risale fı'1-Vücud, Risale fi Meratibi'l-Mevcudat adlı eserleri ile Mantık alanında ise Haşiye ala Şerhi Metalii'l-Envar, Haşiye ala Şerhi'ş-Şemsiyye, Isagoci, ve başka pek çok eserin sahibidir. O da Hey'et, Astronomi, Hendese, Geometri, Mübahasa ve münazara adabına dair eserler de kaleme almıştır. Sarf ve Nahiv alanında Arap Dil ve Edebiyatına dair de pek çok risale ve kitabın yazarı olan S. Şerif Cürcani, Tarifat adıyla bir ilim ıstılahları sözlüğü de meydana getirmiştir. Hacim itibariyle küçük ancak, muhteva itibarıyla zengin ve tatmin edici olan bu eser, araştırıcıların müracaat el kitabı durumundadır ve bugün bile büyük değer ifade etmektedir.⁴⁵³

Görüşleri

Bilgi

Bilgi, hüküm veya idrak, algılama olarak kabul edilirse, nisbet vukubulsun veya bulmasın, bu takdirde bilgi, tasdikten ibarettir, yoksa tasavvur halinde kalır. Bilgi, ya tam, sade tasavvurdur, ya da, kendisiyle tasdikin birlikte bulunduğu tasav­vurdur. Tasdik'i, bilginin bir kısmı saymak doğru değildir. Zira tasdik ve tasavvur, birbirlerinden zat itibariyle iki türdürler.⁴⁵⁴

Hadis, sonradan oluşan ilim; sorunlu ve kazanılmış olarak ikiye ayrılır. Al­lah'ın ilmi ise kadim olup ne zaruret ve ne de kesb ile nitelenmez.⁴⁵⁵

Alem-Varlık

Varlık, vücud tasavvuru, bedihidir, küçük çocuklar bile kesin olarak vücutlarını tasavvur edebilirler.

Varlık, vacip ve mümkün diye ikiye ayrılır. Ayrıca varlık, cevher ve araz diye de kısımlara ayrılır.

Yokluktan varlığa geçen bütün varlıkların, yokluğu muhal olan bir varlığa ihtiyaç duymaları gerekir. ⁴⁵⁶

İmkan, vücuddan önceki durumdur. Eşyanın kendi nefsinde varolmasının im­kanı, onun bir başkası tarafından varlık haline getirilmesidir.

Mümkün, müessire ve müreccihe muhtaçdır. Bütün hadisler de bir müessirin eseridir.

Cisim, ya bileşiktir veya basittir. Cisim, bir takım cüzlerden oluşmuştur. Ve bu cisimler sonradan meydana gelmişlerdir.⁴⁵⁷

Allah

Cevher ve arazdan oluşan alemin, bu iki nesnesi, imkan ve hüdus yoluyla Al­lah'ın varlığını isbat eder. Çeşitli yollarla varlığı isbat edilen Allah'ın varlığı, diğer varlıklara benzemez. O, bir cihette olmadığı gibi, mekanda da değildir. O, bir zaman­da da değildir, O'nun vücudu, zaman kaydının dışındadır.

Allah'ın, zatına zaid kadim sıfatları vardır. ⁴⁵⁸ O, bir ilimle alim olup, yine bir kudretle kadirdir. O'nun kudreti, bütün mümkün varlıklara taalluk eder. O'nun il­minin genişliği ve yüceliği, bütün varlıklarda kendini göstermektedir. Allah'ın ilmi, bütün mefhumları kapsar ve kudretten daha geneldir. Kadim bir iradenin sahibi olan Allah, Diridir. Semi ve Basir olan Allah, Kelâm sıfatıyla muttasıftır. O'nun Kelâm sıfatına bütün Peygamberler şehadet etmektedir.

Müminler ahirette Allah'ı göreceklerdir.⁴⁵⁹

İnsan

Kulların ihtiyari fiilleri, Allah'ın kudretiyle meydana gelir, insanların bu fiil­lerde bir etkisi yoktur. Ancak Allah, insanlarda kudret ve ihtiyar yaratmak suretiyle adetini yürürlüğe kor. Meydana gelen fiil, Allah için yaratık, kul için ise, kesb olur. ⁴⁶⁰ İnsanın iradesi ve kudreti vardır. Ancak kulun fiillerinden, dilediği olur, dileme­diği olmaz.

Tevfik ve hidayet, Taate gücün yaratılmasıdır. Hidayetin yaratılması, imandan başka bir şey değildir.

Rızık, ister beslenme, ister başka bir şey olsun, canlının kendisinden yarar­landığı şeydir. Bu, mubah da, haram da olabilir.

Ecelin de takdimi veya tehiri tasavvur olunamaz.

Allah'ın dilediği olur, dilemediği olmaz. Bu genel kuraldır. Ancak insanın fii­li sözkonusu olduğunda, Allah kulun farz fiilinin vukubulmasını dilerken, onun ter­kini istemez. Haram fiil için ise, durum bunun aksidir. Allah, gerçekte, bütün oluşumların dileyenidir. O, kafirden küfrü diler, ancak kafirin imana gelmiyeceğini bilir.⁴⁶¹

Eşyanın ve fiillerin güzelliği ve çirkinliği Şer'i olup akli değildir. Onların se­vaba ve azaba sebep oluşlan; kanun koyucu Allah'ın emri veya yasağı oluşlarından dolayıdır. Allah'tan başka hakim, hüküm koyucu yoktur. O dilediği hükmü, eşya ve fiiller hakkında verir. O'na cücub gerekmez, ayrıca akıl, asla hakim hüküm koyucu değildir.⁴⁶²

Nübüvvet

Nübüvvet; Allah'ın iradesine bağlı bir rahmettir ve bağıştır.

Nübüvvetin dünya ve ahiret nizamı için ilahi inayete icabettiğini söyleyenler, filozoflar olmuştur.

Mucize, nübüvvet iddiasında bulunanın doğru olduğunu isbata yarar. Onun da şartlan, meydana geliş şekilleri ve nübüvvete delil oluşu ayrı ayrı konulardır. Cürcani, Mevakıf’i takiben bu konulan Şerh'inde açıklığa kavuşturur.⁴⁶³

Nübüvvet, imkan dahilinde olan bir keyfiyettir.

Hz. Muhammed'in nübüvvetine delil; peygamber olduğunu ilan ederek mucize göstermesidir. Onun peygamberliği, tevatüren ve açıkça müşahede olunmuş, ayrıca Kur'an ve diğer mucizelerini bırakmıştır. Kur’an'ın mucize oluşu, meydan okuması ve buna karşı konulamaması ile sabittir.

Hz. Muhammed'in peygamberliğinin sabit oluşuyla ilgili geçmiş bilginler, fevkalade önemli araştırmalar yapıp pek çok gerçekler tesbit etmişlerdir.

Peygamberler masumdurlar, onlarla ilgili günah konusunda çeşitli görüşler vardır.⁴⁶⁴

Ahiret

Yok olan tekrar yaratılacaktır. Cismani haşr, vukubulacaktır. Çünkü yok olan (Ma'dum), daha önce var olmuştur. Var olduktan sonra yok olanın tekrar var olması, kolaydır, ilk varoluşundan daha kolay şekilde var olur.

Varlığın, dağılmış, çeşitli, farklı parçaları biraraya gelerek "iade" vakubulacaktır. Çünkü Allah Teala; bütün bu parçaların hangi bedenlere ait olduğunu bilir ve onları biraraya getirerek tekrar yaratmaya kadirdir.

Cennet ve Cehennemin şu anda varolduklarına delil; Hz. Adem ile Hz. Havva'nın cennette bulundukları ve daha sonra oradan çıkmaları ile Kuran'da onların hazır olduklarını beyan eden ilahi ifadelerdir.

Ahiret hallerinden Sırat, Mizan, Hesap, amel Defterleri, Havz ve organların şehadette bulunmaları, haktır. Bu konudaki haberler doğrudur.⁴⁶⁵

İman-İslam

İman, Şeriat'te özel bir tasdiktir. İmanın yeri kalptir. Amel imana dahil değildir. Farzları yerine getirmek, dindir. Din ise, İslamdır. O halde dini vecibeleri yerine getirmek, imandır.

Küfür, imanın hilafıdır.

Büyük günah işleyen, mümindir.

Ehl-i Kıble, tekfir olunamaz.⁴⁶⁶

İmamet

Akaid esaslarından olmayan imameti Şiiler, dini esaslardan saymışlardır. An­cak îmam'i belirlemek, ümmete dinen düşen bir görevdir. İmam, dinin uygulan­masında Hz. Peygambere halifelik yapan şahıstır. İmametin kendisine özgü şartlan vardır. Cürcani geniş bir şekilde, Adudiddin İci'nin el-Mevakıf’ının şerhinde konuyu işlemektedir. O, Kelâm'ın ana konularını, sözkonusu kitabın son sayfalannda ele al­makta, özlü bilgiler sunmaktadır. Adudiddin İci, temel konularda açıkça Eş’ari bir yol izlediğinden, Cürcani de aynı çizgiyi takip ederek Şerhu'l-Mevakıf’ta Eş'ari bir Cürcani gözlenmektedir.⁴⁶⁷