Kelam tariHİ 10 Kelâmın Tanımı: 10

KEMALEDDİN İBN HUMAM (790-1388/861-1456)

Kimlik

Aslen Sivas'lı olan ve Mısır'da doğup büyüyüp yetişen ve Sivasi nisbesiyle meşhur olan Muhammed b. Abdu'l-Vahid b. Abdulhamid b. Mes'ud Kemaluddin İbn Humam Osmanlı Sultanlarından Sultan 1. Beyazit ve Fatih dönemlerinde yaşadı.

Mısır'da, aileden gelen bir teamülle, çok iyi öğrenim gördü. El-Zeratini'den Kur'an, el-Basati'den Fıkıh, Ibnü'l-Basati'den Hadis el-Halvati'den Tasavvuf, el-Hamidi'den Arapça dersleri aldı. Kahire ve İskenderiye'de uzun yıllar kadılık görevinde bulunan İbn Humam, Fethu'l-Kadir isimli Fıkha dair eseriyle özellikle ün yaptı ve Fıkıhta kendisini kabul ettirdi. Fevkalade bir araştırmacı olan İbn Humam, devrinin bilginleri arasında seçkin yere sahipti, ömrünün sonlarına doğru kadılık görevini bırakarak Mensuriye ve Eşrefiyye medreselerinde ders verdi ve bu arada değerli eserler kaleme aldı.

Osmanlı Devletinin yükselme devrinde yaşıyan İbn Humamın ilgisini özellikle Fıkıh ve Kelâm bilim dalları çekmiştir. O'nun Tasavvufla ilgilendiği de bi­linmektedir, İbn Humam çok yönlü bir İslam bilgini olarak Matematik, Musiki ve Mantık gibi ilimlerle de meşgul olmuştur. îbn Humam'ın bir müddet Halep’te kaldığı, Mekke ve Medine'yi ziyaret ettiği Teracim kitaplarının verdiği bilgiler arasındadır.⁴⁷⁷

Fıkıh'ta el-Hidaye'nin Şerhi olan Fethül-Kadir'i ile Fıkıh Usulün'de Et-Tahrir'i onun ciddi ilmi çalışmalarının ürünleri olan iki önemli eseridir. İbn Humam, Hanefi mezhebinde Meselede müctehiddir.⁴⁷⁸

Görüşler

İbn Humam, hiç şüphesiz Kelâm Tarihinde el-Musayere adlı eseriyle yerini al­maktadır.⁴⁷⁹ O bu eserini istek üzere kaleme aldığını hemen başta ifade eder.

İbn Humam el-Musayere'sini İmam-ı Gazzali'nin Er-Risaletü'1-Kudsiyye'sini ihtisar etmek için yazmaya başlamış, fakat daha sonra müstakil bir eser ortaya çıkmıştır.⁴⁸⁰

El-Musayere İmam Gazzali'nin eseriyle birlikte yürüyen, giden anlamınadır. Asıl adı el-Musayere fi'1-Akaidi'l-Münciye fi'1-Ahire'dir. İbn Hümam, kitabının is­miyle asıl maksadını ortaya koyuyor, O da bu dünyadaki sağlam, nezih inancın Ahiretteki kurtarıcı rolüdür.

İbn Humam, Müteahhirun Kelâmcılarının metodunu kullanarak klasik tarzda eserini kaleme almıştır. Eseri dört bölüm ve bir Hatime şeklinde düzenlemiştir. Bi­rinci Bölümde Allah'ın zatını ikinci bölümde Allah'ın sıfatlarını, üçüncüsünde Al­lah’ın fiillerini ve dördüncü bölüm'de ise Ahireti ele alan İbn Hmam Hatime'yi İman ve İslam konularına tahsis etmiştir.⁴⁸¹

Allah

Allah'ın varlığının bilinmesi Kur'an'da sunulan akli delillerle mümkündür. Bunun için Bakara, 2/164 Vakıa 56/58 -72 ayetlerini delil olarak sunan İbn Humam, Allah-Alem ilişkisi konusunda Kur'an'a dayalı çağdaş bir tutum sergilemekledir.

O'na göre; Allah kadim'dir, ebedidir. Cevher, cisim, araz olmayıp belli bir yönde bulunmaz. O, Arş'a istiva eder, gözle görülür, Bir Tek olup ortağı yoktur.

Allah'ı insanın bilmeyişi ve tanımayışı kibri, büyüklenmesi yüzündendir, insan böylece itaati Allah'a değil başkasına tahsis eder. Aslında insan Ankebut Sure­sinin 61. ve 63. ayetlerinde belirtildiği üzere Allah'ı bilir, ancak O'nu İlah olarak tanımaz.⁴⁸²

İnsan

İbn Humam, el-Musayere'de en geniş yeri Allah'ın fiillerine ayırmıştır. Zira, dün ve bugün en mühim problemlerden birisi Allah insan münasebeti ve buna bağlı olarak inanın hürriyeti mesabesi ve insanın kendi başına ve Allah'ın huzurundaki du­rumudur.

İbn Humam'a göre Allah insana isteğe bağlı, ihtiyari fiillerini yapma yetkisi vermiştir, insanın bu konuda tam bir hürriyeti vardır. Allah insana hayrı ve şerri tarif etmiştir, bildirmiştir. Allah ayrıca insana istediği fiili yapma ve terketme kudreti, gücü de vermiştir. Daha sonra Allah insana hayrı işlemesini ve bunu işlediğinde sevab şerri terketmesini ve bunu işlediğinde ikab, ceza vereceğini beyan etmiştir. Bütün bunları Allah insanın isteğine ve gücüne bağlamıştır. Bunların böyle vazedil­mesi Allah’ın uluhiyetine asla bir noksanlık getirmez. Aksine bu hususların böyle vazedilmesi normal ve makul, akla uygundur.

Özetle ifade etmek gerekirse Allah insanın hayatında işlerini yapmasında irade ve gücünü kullanmasında böyle bir nizam tesis etmiştir. Bu düzen insan şeref ve haysiyetine çok uygundur ve insan hürdür, ancak sorumludur, insana yetki ve sorum­luluk bahşedilmiştir.

Kaza ve kader, insanlarda azim ve ihtiyarı kaldırmaz, insan azmi, iradesi ve gücü olmakla birlikte Kaza ve Kader dairesinde fiillerini icra eder, işlerini yapar.

Gerçekte Allah insanların ne yapacaklarını nasıl bir hayat çizgisi takip edecek­lerini bilir.

İbn Hümam, Kaza ve Kader meselesini Allah'ın mutlak ilmi ile açıklamak suretiyle konuya genişlik ve derinlik kazandırıyor. O, bu konuda güneş ve ay tutul­malarının önceden bilinmesini Allah'ın insanın fiillerini önceden bilişine misal ve­riyor.

İradesiz, güçsüz ve sonuçta hürriyeti olmayan bir insan anlayışı teklifleri orta­dan kaldırır, o zaman dinin, peygamberin hiç bir anlamı kalmaz.

İnsanlar Şaki ve Said, cehennemlik ve cennetlik olarak ikiye ayrılır. Şakiler, kötüler Allah'ın adaleti gereği, Saidler, iyiler Allah'ın fazlı, keremi gereği bu nitelik­lerde olmuşlardır. Ancak şu gerçeği unutmamak gerekir: Allah'ın fazlı keremi, lutfu herkesi kapsar, fakat bu lütuf ve keremden kaçanlar ilahi adalet gereği Şaki olurlar.⁴⁸³

Nübüvvet

Akıl, ahirette kurtuluşu sağlayıcı yolu bulamayacağından, peygamber göndermek aklen övgüye değer bir iştir.

Peygamber göndermek Allah'ın hikmetli işlerinden birisidir, lütuftur, rahmet­tir, Peygamber gönderilmesinde pek çok faydalar vardır.

İbn Hümam nübüvvet konusunda diğer konulara da temas eder, Sözü Kur'an ve Hz. Muhammcd'e (s.a.v.) getirir.

O, Kur'an'ı Hz. Peygamberin Nübüvvetinin en büyük alameti olarak görür ve Kur'an'ı bütün zamanlar boyunca devamlı, en muazzam akli mucize şeklinde değerlendirir. Tabii Hz. Muhammed (s.a.v.) üstün ahlaki meziyetleriyle, bıraktığı en büyük manevi miras Sünnetiyle ve hissi mucizeleriyle son Peygamberdir.⁴⁸⁴

İmamet

İmametin müslümanlar üzerinde genel tasarruf hakkı olduğunu söyleyen İbn Hümam, İmam tayinin aklen değil naklen vacib olduğunu beyan etmekte bunu dini ve dünyevi işlerin düzenli görülmesinde en önemli husus olarak değerlendirmektedir, Hz. Ebû Bekr'in (r.a.) Hz. Peygamberden (s.a.v.) sonra hak halife olduğunu akli ve nakli delillerle anlatan İbn Hümam, Hz. Ali (r.a.) ile ilgili iddiaları reddet­mekte, bu konuda bütün sahabeyi hata ile suçlamanın kökten batıl olduğunu belirt­mektedir. Müslümanları ilk devirlerden bugüne kadar fazlasıyla meşgul eden imamet konusunda, özellikle Hz. Ali (r.a.) hakkında geniş açıklamalar yapan İbn Humam, Sünni inanç doğrultusunda Hz. Ali'ye (r.a.) Hulafa-i Raşidin'in dördüncüsü olarak büyük saygı gösterir, O'na göre Sahabenin arasında ayırım yapmak temiz İslami inançla bağdaşmaz. Zira Sahabeyi Allah ve Rasulü sena etmiş, övgüde bulunmuştur, imamda, Devlet Başkanında bulunması gereken şartları müslümanlık, erkek­lik, üstün ahlaki meziyeüer, ilim, yeterlilik ve şecaat olarak zikreden İbn Hümam, adil olan imam'a, facir, günahkar olsa da, şeriata muhalefet etmediği müddetçe müslümanların itaat etmelerinin farz olduğunu ifade ediyor.⁴⁸⁵

Ahiret

İbn Humam, Ahiret konusunu işlerken Kur'an'ın akli delillerini kullanıyor. O'nun bu konuda Lokman Suresinin 28. ve Rum Suresinin 27. ayetinin delil olarak zikretmesi dikkate değerdir.

İbn Humam'a göre, iade, yani tekrar yaratma, diriltme, ilk defa yaratmadan farksızdır, tıpkı ilk yaratma gibidir. Allah ilk defa nasıl yarattıysa ikinci defa da aynı şekilde yaratacaktır. Aslında ikinci defa yaratma O'nun için daha kolaydır. Çünkü bi­rincisi modelsiz, ikincisi modellidir.⁴⁸⁶

Îman Ve İslam

İbn Humam'ın ifadelerinden onun çok samimi bir mümin ve yaşayan dinamik bir müslüman olduğu anlaşılıyor.

Kelâm kitabı el-Musayere'nin sonuna eklediği İman ve İslam bahsini işlerken bu durum bariz bir şekilde görülüyor.

İbn Humam'a göre iman; Hz. Muhammed’i (s.a.v.) itikad, inanç ve amel olarak tasdik etmektir. Şehadeteyni, söyleyenin bununla mutabakat halinde olması gerekir. Hz. Muhammed'in (s.a.v.) Risaletine inanan kimsenin Allah'ın kulluğa, ibadet etmeye layık tek varlık olduğunu aksiyon halinde ispat etmesi gerekir, insanın her türlü şirk tavırlardan amellerini temizlemesi, uluhiyette Allah'ın inandığını izhar etmesi icabeder. Küfür, tekzible veya dini hafife almakla vukubulur.

Ehl-i Kitap'tan Allah'ı bir tek kabul edenler ve Hz. Muhammed’in arapların müşriklerine veya başkalarına peygamber gönderildiğini söyleyenlerin imanı geçerli değildir. Zira geçerli, Sahih imanda, Hz. Muhammed'in Peygamberliğini kabul esastır.

Taatler imana dahil edildikçe iman artar, taatlere bağlı olarak iman artar eksi­lir. Bunun aksi durum da iman tasdik ve hüküm olarak ne artar ne eksilir.

İman, tasdiki ortadan kaldırıcı birşey söylenmedikçe ve yapılmadıkça yok ol­maz, kişiyi terketmez. İnsanın bu imanı diri tutması için sürekli onu yenilemesi gerekir.⁴⁸⁷

Kemalu'd-Din b. Humam Sivas’lı bir kadı ailenin çocuğu olarak Mısır'da yetişmiş, orada eserler vermiş, bir Kelâm bilgini olarak Kelâm Tarihinde seçkin bir yere sahiptir. O her ne kadar Hanefi-Maturidi mezhebine bağlı bir Kelâmcı ise de bazı konularda -Mesela Allah'ın fiili sıfatlarının kadim olup olmaması gibi- Eşarilerin de Maturidiler gibi düşündüğünü söyleyerek iki Ehl-i Sünnet ekolü arasında telif, uzlaşma yapma gayretleri içinde gözükmektedir. Ona göre sanki Eş'ariler de bu konuda aynı görüşü paylaşmaktadırlar.

İbn Humam, İslam Kelâm Tarihinde el-Musayere'de açıkladığı görüşleriyle önemli bir yere sahiptir. O, bu eserinde ortaya koyduğu ilmi kanaatleriyle Klasik Kelâm bilgilerinin özlü bir takdimini yaparken kendine has özgün görüşleriyle dik­kati çekmektedir. İbn Humam bir yandan eskilerin devamı görünümünde, diğer yan­dan ise yenilere ışık tutmaktadır, bu tavrıyla tamamen Kur'an'ı Kerim'e dayalı bir Kelâm'ın habercisi durumundadır.⁴⁸⁸