KirkçEŞme tesisleri

I. Mustafa

G. Renda, Osmanlı Padişah Portreleri, ist., 1992

nağına yerleşti. Kısa bir süre sonra, önce Rusya, arkasından Lehistan elçileri de İstanbul'a geldiler. Lehistan elçisi 700 atlı ile gelmiş olup "ağır elçi" idi. Vezirazam, sarayında Rusya elçisi ile bir araya gelip iki devlet arasındaki savaş yüzünden tartıştılar.

II. Osman'ın boğulması, Anadolu'da yer yer ayaklanmaların çıkmasına ve yeniçerilere karşı kan davası güden tımarlı sipahilerin İstanbul'daki kapıkullarma karşı eylemler başlatmalarına sebep oldu. En ciddi hareket ise Erzurum Valisi Abaza Meh-med Paşa'nın ayaklanmasıydı. Bu olaylardan kaygılanan yeniçeriler ve kapıkulu sipahileri de söz konusu cinayetten aklanmak için harekete geçtiler. Çünkü İstanbul halkı, yeniçerileri ve sipahileri padişah katilliği ile açıkça itham etmekteydi. 13 Ekim günü yeniçeriler ilk eylemi gerçekleştirip Yeniçeri Ağası Derviş Ağa'nın azlini istediler. Taşkınlıklarım üçer beşer gün aralıklarla sürdürdüler. Bunları, elaltmdan eski vezirazam Mere Hüseyin Paşa kışkırtıyordu. 24 Aralık l622'de yeniçeriler Vezirazam Gürcü Mehmed Paşa'nın gerekli tedbirleri almadığını, Abaza Mehmed Paşa' nın isyan edip Erzurum'daki yeniçerileri öldürmesinde vezirazamın ve Halil Paşa'nın eli olduğunu ileri sürdüler. Halil Paşa'nın yolunu kesip "Abaza sana dayanub bu denlü hareket eder!" dediler. Ertesi günkü divan toplantısı sırasında "gulüvv edüb" toplandılar. Zabitleri araya girerek kalabalığı dağıttı. Bir hafta sonra 31 Aralık 1622' de bu kez sipahiler II. Osman'ın kan davası ile Divanhane'ye gelip "Taşra kadıları ve reaya bize katil-i sultan deyü ta'n ederler. Elbetde kim katletdiyse hakkından ge-linsün!" diye bağırdılar. Buradan Etmeyda-nı'na gidip "Eğer padişah ferman eylediy-se kendisi bilür ve illa katili katleylesün. Bühtandan halas olalım!" diyerek I. Mustafa'ya haber gönderdiler. Sipahilerin eylemleri ve her gün divana gelmeleri ocak ayı-

nın ilk haftası boyunca sürdü, istanbul'da korkulu anlar yaşandı. I. Mustafa "tiz katiller bulunsun!" sözcüklerinden ibaret bir hatt-ı hümayun yayımladı. Kaçarken yakalanan Cebecibaşı Kara Mazak, Yedikule'ye götürülürken II. Osman'ın su içtiği çeşme başında boynu vurularak idam edildi. Eyüp'te saklandığı samanlıkta ele geçen eski vezirazam Kara Davud Paşa 5 Ocak günü Yedikule'ye hapsedildi, idamım, I. Ahmed'in kızı olan eşi, cellat Süleyman Usta'ya rüşvet vererek ertelemeye çalıştı. 7 Ocak günü Divan-ı Hümayun'dan, Davud Paşa'nın idam kararı çıktı. Halk padişah katili bilinen Davud Paşa'nın da Yedikule yolundaki çeşme başında idamını istiyordu. Çeşme başına getirilen eski vezirazam, koynundan, II. Osman'ın boğulması için I. Mustafa'nın verdiği fermanı, Rumeli ve Anadolu kazaskerlerinin fetvasını çıkartıp gösterdi. Yeniçeriler, paşayı ata bindirip Orta Cami'ye götürdüler. Ertesi gün Gürcü Mehmed Paşa'nın görevlendirdiği 200 asker Orta Cami'yi basıp Davud Paşa'yı Yedikule'ye götürdüler. Davud Paşa'yı, II. Osman'ın boğulmasında rolü olan Kalen-deruğrusu'nu, Vezir Derviş Paşa'yı, Meydan Bey'i idam ettiler, istanbul'a ve yönetime büsbütün egemen olan zorba yeniçeriler, bu kez Gürcü Mehmed Paşa'yı hedef seçtiler. Divan toplandığı sırada saraya gelip Mehmed Paşa'ya hakaretle "Tavası taifesinün vezaretde alakası olduğuna razı değülüz, yok dersen hançer üşürüb seni pârelerüz" dediler. Bunun üzerine Mehmed Paşa 5 Şubat 1623'te mühr-i hümayunu padişaha gönderip konağına çekildi. I. Mustafa adına saraydan verilen hatt-ı hümayunda "kul kimi isterse nıühr ana verülsün" denildiğinden, baştan beri zorbaları kışkırtan Mere Hüseyin Paşa ikinci kez vezirazam oldu. Fakat, arası çok geçmeden zorba askerler bu kez de Defterdar Hasan Paşa'nın sadarete getirilmesini istediler. Mere Hüseyin Paşa'nın bir divan toplantısında, aynı zamanda "seyyid" olan bir kadıyı falakaya yatırması üzerine istanbul ulemasından, Karaçelebizade Abdülaziz, Uşşakizade Aziz, istanbul Kadısı Hasan efendiler ile kadı ve müderrisler Fatih Camii'nde toplanıp Mere Hüseyin

^—^5p

l. Mustafa'nın tuğrası.

S. Umur, Osmanlı Padişah Tuğraları, tst., 1980

Paşa'nın kâfir, kanının da helal olduğuna ilişkin bir fetva yazdılar. Ayrıca I. Mustafa'nın da aklında hafiflik bulunduğunu, imametinin (halifeliğinin) caiz olmadığım, bu nedenle de hükümlerinin geçersiz sayılması gerektiğini ileri sürdüler. Şeyhülislam Yahya Efendi'nin de şeriat kurallarını uygulatmadığı için istifasını istediler. Fatih Camii'ne çağrılan Yahya Efendi, padişahla görüştükten sonra fetva verebileceğini söyledi. Üsküdar Sarayı'na I. Mustafa'nın yanına gitti. Ulemanın baskısı ile Mere Hüseyin Paşa, azledilecekken zorba askerler onaylamadığı için görevinde bırakıldı. Fatih Camii'ndeki din adamları da üzerlerine gönderilen acemioğlanlanndan korkup evlerine dağıldılar. Fakat yaşanan izdiham ve panik yüzünden ayak altında kalıp ezilenler oldu.

Dengesiz ve acımasız olan Mere Hüseyin Paşa divan toplantısında bir beylerbeyini sopa altında öldürttü. Kendisinden öç alamayan ulema ise Abaza Mehmed Paşa'yı istanbul'a yürümesi için tahrik etti. Mere Hüseyin Paşa, Fatih toplantısına katılan kadı ve müderrisleri sürgüne gönderdi. Konumunu güçlendirmek için de yeniçerilerle sipahileri karşı karşıya getirmeyi amaçladı. İstanbul'da terör estirterek suçlu suçsuz çok kimseyi idam ettirdi. Ocak ağalan ile anlaşıp ulufe dağıtımında yeniçerilerin sipahileri kılıçtan geçirmelerini planladı. Fakat bu komplo duyuldu. Sipahiler ayaklanıp vezirazamın konağına yürüdüler. Mere Hüseyin Paşa kaçıp saklandı. 30 Ağustos l623'te Kemankeş Ali Paşa vezirazam oldu.

Ali Paşa, süregelen disiplinsizliği ve I. Mustafa'nın dengesizliğinden kaynaklanan sorunları aşmak için öncelikle tahtta değişiklik yapılması gerektiğini vezirler, ulema ve ocak ağalan ile konuştu, istanbul 1,5 yıldan beri tam bir zorba tahakkümü altındaydı. Rumeli ve Anadolu valileri padişahın fermanlarım dinlememekteydiler. Taht değişikliğinin getireceği en büyük sorun ise 2-3-000.000 altın tutan cülus bahşişiydi. Hal' konusunda, her işi oğlu adına yürüten valide sultana, ilmiye ricalinin padişahla yüz yüze görüşüp bazı sorular yöneltmeleri, alacakları cevaplara göre tahtta kalıp kalmamasına karar verilmesi önerildi. Buna yanaşmayan valide sultan "hali sizce de malum" dedi. Ancak oğlunun öldürülmemesi için güvence istedi. Hazırlıklar yapıldıktan sonra 9 Eylül günü Davud Paşa Sarayı'ndan Topkapı Sarayı'na getirilen I. Mustafa, 10 Eylül 1623'te eski dairesine kapatıldı ve IV. Murad(-») tahta oturtuldu. Annesi de Eski Saray'a gönderildi. Topkapı Sarayı'ndaki dairesinde büsbütün aklını yitiren Mustafa'nın oraya buraya koşup "Osman! Osman!" diye bağırdığı rivayet edildiği gibi, yaşamının sonuna doğru Osmanlı hanedanının şehzadelerini boğdurtmaya başlayan IV. Mu-rad'ın amcası Mustafa'yı da öldürttüğü ileri sürülmüştür. Naima eski padişahın daha 16 yıl sarayda münzevi yaşadığını ve Ramazan 1048 ortasında öldüğünü, yaşının ise 50'ye yaklaştığım yazar. Evliya Çe-lebi'nin anlattığına göre nereye gömülece-

ği bilinmediğinden ölüsü 17 saat bekletilmiş, sonunda Ayasofya'nın eskiden vaf-tizhane olarak kullanılan bölümüne gömülmesi, ancak buranın zeminindeki toprak uygun görülmediğinden Hasbahçe'den toprak getirtilmesi kararlaştırılmıştır.

istanbul'da adına yapılmış hiçbir eser bulunmayan I. Mustafa'yı halk bazen deli, bazen veli (ermiş) görmüş, ondan çıkar sağlayan şeyhler de bu padişahı, halka bir veli gibi tanıtmaya çalışmışlardır. Osmanlı padişahlarının aynı zamanda en cahili olan Mustafa, okuryazar olmadığı için hatt-ı hümayunlarım cariyesi Sanuber'in çok bozuk bir yazıyla yazdığı sanılmaktadır.

Bibi. Tarih-i Naima, II, 153 vd, III, 418; J. von Hammer, Devlet-i Osmaniye Tarihi, VIII, ist., 1334; Evliya, Seyahatname, I, 354; Tarih-i Peçevt, II; Karaçelebizade Abdülaziz, Ravzatü'l-Ebrar, İst., 1284; Danişmend, Kronoloji, III, 267-381; D. Kantemir, Osmanlı Devletinin Yükseliş ve Çöküş Tarihi, II, Ankara, 1975, s. 149-151; M. Aktepe, "Mustafa I", lA, VIII, 692-695; Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi, no. E-8394, 8395.

NECDET SAKAOĞLU