KirkçEŞme tesisleri

KONSTANTİNOS (AYİOS)-ELENİ (AYİA) KİLİSESİ

Samatya-Yedikule arasında; batıda Kilise Sokağı, kuzeyde İmrahor îlyas Bey Caddesi, güneyde Feridun Kılıç Sokağı ile çevrelenmiştir. Kilise, kuzeyde caddeye bakan geniş bir avlunun ortasında yer alır. Avlunun kuzeyinde baldaken tipi çan kulesi, güneyinde sosyal mekânlar ve yönetim birimleri vardır.

Bizans döneminde, I. Constantinus (hd 324-337) ve annesi Helena adına kutsanan kilisede, imparatorun sağ kol ve parmak rö-liğinin saklandığına inanılmıştır. İstanbul'

un fethinden sonraki göçler sırasında Karaman'dan getirilen Rumları bu semte yerleştiren II. Mehnıed (Fatih), buradaki yıkıntılar üzerinde yeniden kilise inşa etmelerine de izin vermiştir. Yapı, Karaman-lıların(->) kilisesi olarak bilinir.

1553'te İstanbul'a gelen H. Dernsch-wam(->) bölgede Karamanlıların yaşadığını, eskiden güzel bir kilise ve manastır bulunan bu yerde inşa edilen küçük kilisenin harap durumda olduğunu belirtir. 1568 tarihli bir patrik fermanında adı geçen kilise, Patrik III. Metrofanos'un yazdığı 1569 tarihli bir mektupta da eski bir yapı olarak ifade edilir. Kiliseyi 1576, 1577, 1578 yıllarında ziyaret eden S. Gerlach(->), her yıl 21 Mayıs'ta kilisenin ithaf edildiği Kons-tantinos'a ait röliklerin çıkartılarak tören yapıldığını açıklar.

Kilise, 1583 tarihli Tryphon ve 1604 tarihli Paterakis listelerinde yer almıştır. Antakya patriğinin kâtibi Paulus, 1652'de ziyaret ettiği kiliseyi, taştan inşa edilmiş, kubbeli, yüksek ve çok eski bir yapı olarak tanımlar. 1669 tarihli Thomas Smith listesinde bulunan kilise, aynı yıllarda Du Can-ge tarafından hazırlanan listede de kayıtlıdır.

17. yy'ın ikinci yarısında Samatya ve çevresinde Karamanlıların yaşadığını Kö-mürciyan da belirtir ve Yenikapı-Narlıka-pı arasında konumlandırdığı kilisenin, 1689' da yandığını, Rumların kilisenin onarımı sırasında para sıkıntısı çektiklerini kaydeder. 18. yy'ın sonunda Baladı S. Hovannes-yan, kiliseyi "Karamanlılar Mahallesi'nde Ayios Konstantianos" olarak tanımlamıştır.

Kitabelerine göre, yeniden inşa edilen ve 6 Nisan 1805'te ibadete açılan kilise, 20 Eylül 1833'te Mimar Konstantinos'un nezaretinde restore edilmiş, 1963'te de yenilenmiştir. Avluda bulunan çan kulesi, kitabesine göre 11 Mayıs 1903'te inşa edilmiştir.

Mimari: Kilise doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen planlıdır. Doğuda eksende, dokuz cepheli apsis dışa çıkıntılı, kiliseye güneyde bitişik ek yapı, aynı doğrultuda dikdörtgen planlıdır. İki yüzlü kırma çatı ile örtülü kilesede, apsisin örtüsü yarım konik çatıdır.

Dışta sıvalı olan yapı, kaba yönü taş ile inşa edilmiş, köşelerde düzgün kesme taş kullanılmıştır. Cephelerde devşirme malzeme vardır. Yapıyı saçak altında dolanan iki düz silme arasında, doğu ve batıda dışbükey, kuzeyde içbükey silme görülür.

Bazilikal plan tipindeki kilisenin naosu üç neftidir. Naos, doğusunda orta nef hizasında içte derin ve yarım yuvarlak apsis, batısında kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen planlı narteks ile sınırlanır. Nef ayrımı altışar sütümü sıralar ile sağlanmıştır. Yan nefler orta neften bir basamak yüksektir. Naosun doğusunda ilk sütunlar hizasında belirlenen bema, yan neflerden bir, orta neften iki basamak yüksektir. Batıda narteks üzerinde, kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen planlı galeri yer alır. Galeriye çıkış, kilisenin güneybatısında bulunan geçiş mekanındaki merdiven ile sağlanmıştır.

Naosta nefleri sınırlayan sütunlar kirişlerle bağlanır. Sütunlar, sekizgen mermer altlıklar üzerindedir ve gövdeleri porfir taklidi yeşil renge boyalıdır. Sütunların Ko-rint tipindeki başlıkları kartonpiyer tekni-ğindedir.

Kilisenin örtü sistemi betondur. Orta nefin örtüsü basık tonoz, yan nefler ve nar-teksin örtüsü düz tavandır. Narteksin tavanı, kirişlerle beş parçalı olarak bölünmüştür. Apsisin örtüsü içte yarım kubbedir.

Yapıda naosa açılan üç giriş, batıda nar-tekste nefler hizasındadır. Biri eksende, ikisi yanlarda simetrik olan girişler, eş boyutlu ve yuvarlak kemerlidir. Bemanın kuzey ve güneyinde birer küçük giriş vardır. Narteksin iki girişi, batıda ve kuzeydedir.

Yapının kuzeyindeki altı, güneyindeki beş pencere aynı hizada, eş aralıklı ve basık kemerlidir. Kuzeyde üstte galeriye bakan üç dikdörtgen pencere bulunur. Doğu ve batıda, orta nef hizasında üstte yer alan karşılıklı üç pencere basık kemerlidir. Doğuda, yan nefler hizasında alttaki birer pencere ve apsisteki üç pencere yuvarlak kemerli; batıda naosa açılan girişler arasında birer, nartekse açılan girişin yanlarında ikişer pencere basık kemerlidir.

Naosta, apsiste eksene simetrik birer, yan neflerin doğusunda ikişer, bemamn kuzey ve güneyinde birer niş bulunmaktadır. Naosun doğusunda üç nefi kapsayan ahşap ikonostasis, kuzeydeki taşıyıcı sıranın doğudan üçüncü sütununa oturan ahşap ambon ve karşısında bulunan ahşap despot koltuğu, oyma ve kabartma tekniğinde bitkisel motiflerle bezelidir.

Bibi. Dernschwam, istanbul; M. Gedeon, Ekklesiai Byzantinai Eksakriboumenai, ist., 1900; S. Gerlach, Stephan Gerlahs dess Aelte-ren Tage-Buch, Frankfurt, 1674; Z. Karaca, istanbul'da Osmanlı Dönemi Rum Kiliseleri, ist., 1994; P. Kerameus, "Naoi tes Konstantinoupo-leos kata to 1583 kai 1604", Ho en Konstan-tinoupolei Hellenikos Philologikos Syllogos, XXVIII (1904), s. 118-145; Kömürciyan, istan-

bul Tarihi; S. Petrides, "Eglises Grecques de Constantinople en 1652", Echos d'Orient, IV (1901), s. 42-50; Schneider, Byzanz.

ZAFER KARACA