KirkçEŞme tesisleri

MEVLEVÎLİK

430

r

431

MEYDAN ŞAİRLERİ

-::"-,

sinliği takip eder. Yenikapı Mevlevîhane-si'nin kudümzenbaşılığını da yapan Kün-hî Dede, aralarında Vardakosta Mehmed Ağa gibi tanınmış isimlerin bulunduğu bestekârlar yetiştirerek aile geleneğini başarıyla sürdürmüştür.

İstanbul Mevlevîliğinin Tanzimat sonrası dönemine ve Osmanlı siyasi hayatına damgasını vuran Osman Salaheddin Dede' (ö. 1887), Ebubekir Dede ailesinin Yenikapı Mevlevîhanesi meşihatmdaki en etkin üyesidir. Amcası Künhî Dede'nin vefatıyla postnişin olmuş ve bu görevi yarım yüzyıldan fazla bir süre üstlenerek dönemin en nüfuzlu şeyhleri arasına girmiştir. Salaheddin Dede'nin üzerinde durulması gereken başlıca özelliği Tanzimat dönemi siyasi kadrolarıyla kurduğu yakın ilişki sonucunda Yenikapı Mevlevîhanesi'ni özgürlük fikirlerinin İstanbul'da tartışılabil-diği başlıca merkezlerden birisi durumuna getirmesidir. Kendisine intisap eden devlet adamları arasında Tanzimat'ın iki büyük sadrazamı Keçecizade Fuad Paşa ile Âli Paşa vardır. Ayrıca Mısırlı Kâmil Paşa ve Şeyhülislam Sâhib Molla, Salaheddin Dede'nin Yenikapı Mevlevîhanesi'nde düzenlediği toplantılara devam edenlerin başında gelmektedir. Fakat Salaheddin Dede'nin siyasi hayattaki yerini belirleyen kişi, yakın dostu olan Sadrazam Midhat Paşa'dır. Yeni Osmanlılar hareketinin içinde yer alan Salaheddin Dede'nin Midhat Paşa aracılığıyla V. Murad'ı desteklemesi ve bu dönemde Bektaşîler gibi mason lo-calarıyla ilişki kurması, II. Abdülhamid döneminde (1876-1909), Yenikapı Mevle-vîhanesi'nin sürekli gözaltında tutulması sonucunu doğurmuştur. Salaheddin Dede, Tanzimat'ın getirdiği idari reformlar sonucunda şeyhülislamlığa bağlı olarak kurulan ve tarikatları devlet denetimine sokmayı amaçlayan Meclis-i Meşayih'in de ilk başkanıdır.

I. Dünya

Savaşı'na

katılan

Mücâhidîn-i

Mevleviyye

Alayı.

Hayat Tarih

Dergisi,

S. 10 (Kasım 1968)

Vefatından sonra yerine oğlu Mehmed Celaleddin Dede (ö. 1908) geçmiş, post-nişinliği döneminde babasının bıraktığı siyasi mirasa sahip çıkarak Jön Türklerin yakın destekçisi olmuştur. Mevlevîliğin bu siyasi çizgisi, kendisinden sonra meşihat makamım üstlenen oğlu Abdülbakî Dede (ö. 1935) tarafından da sürdürülmüştür. Nitekim 1915'te İttihad ve Terakki'nin kurduğu Mücâhidîn-i Mevleviyye Alayı'na komutan sıfatıyla katılması, bu siyasi tavrın somut bir kanıtıdır.

Ebubekir Dede ailesinin Yenikapı Mev-levîhanesi'nden sonra söz sahibi olduğu bir diğer tekke, Galata Mevlevîhanesi'dir. Bu tekkede 1818-1871 arasında meşihat görevim üstlenen Kudretullah Dede (ö. 1871), Ebubekir Dede'nin kardeşi Ömer Dede ailesine mensuptur. Babası, Yenikapı Mevlevîhanesi'nden uzaklaştırılan Aşçıbaşı Sahîh Ahmed Dede'dir. Ebubekir Dede ailesinin ikinci kolundan gelen Kudretullah Dede, tıpkı Yenikapı Mevlevîhanesi meşihatını yürüten akrabaları gibi siyasi hayat içinde önemli rol oynamış bir kişidir. Devlet Kethüdası Halet Efendi ile olan yakınlığı, hem Mevlevîliği hem de Galata Mevlevîhanesi'ni dönemin siyaset merkezlerinden birisi yapmıştır. Vefatından sonra yerine geçen oğlu Mehmed Ata-ullah Dede (ö. 1910), ailenin Galata Mev-levîhanesi'ndeki son temsilcisidir.

İstanbul Mevlevîliği, Osmanlı coğrafyasının zengin kültür birikimini şehrin gündelik hayatına aktaran bir imparatorluk tarikatıdır. Mensupları daha çok toplumun üst tabakalarından gelen kişiler olduğu gibi orta tabaka arasında da yaygınlaşmıştır. İstanbul'da özellikle Bektaşî, Nakşî, Halve-tî, Gülşenî, Melamî ve Sa'dî tarikatlarıyla kültürel ilişkisi bulunan Mevlevîliğin bu mistik kuruluşlar üzerinde etkisi olmuştur. Diğer yandan Mevlevîlik, İstanbul'un gündelik hayatında edebiyat, hat, musiki gi-

bi alanlarda eser veren sanatçıların yetiştikleri bir okul işlevini de üstlenmiştir.

Bibi. BOA, İrade Dahiliye, no. 23883 (6 Ramazan 1273); BOA, İrade Meclis-i Vâlâ, no. 17013 (20 Receb 1274); BOA, Plan, Proje ve Kroki, no. 392 (11 Safer 1319); BOA, Cevdet Evkaf, no. 887 (Rebiülevvel 1086); BOA, Plan, Proje ve Kroki, no. 70 (29 Muharrem 1281); BOA, Cevdet Evkaf, no. 26698 (Şaban 1189); BOA. İrade Meclis-i Vâlâ. no. 20229 (27 Safer 1278); BOA, İrade Dahiliye, no. 10189 (9 Muharrem 1265); BOA, İrade Dahiliye, no. 14092 (17 Receb 1267); BOA, İrade Dahiliye, no. 33050 (24 Şevval 1278); Hamîzade," Tibyân, III, vr74b-77a; Mecdî, Hadaikü'ş-Şakaik, 367-368; Sâkıb, Nefise, I-III; SehîBey, Tezkîre-i Sehî, İst., 1325, s. 72; Tarib-i Naima, I, 357; Evliya, Seyahatname, l, 442-444, 450; Jean de Thevenot, Travels into the Levant, Londra, 1687, s. 253-254; Tarih-i Vâsıf, I, 217; Mür'i't-Tevarih, II/A, 85; Ali Nutkî, Defter-i Dervişân, Süleymaniye Ktp, Abdurrahman Nafiz Paşa, no. 1194; Tarih-i Şânizade, I, 249; Tarih-i Cevdet, XII, 54-60; Tarih-i Selânikî, II, 730; Hadikatü'l-Vüzerâ, 88-89; Ali Enver, Semahane-i Edeb, İst., 1309; Mehmed Tahir, Yenikapı Mevlevîhanesi Post-nişini Şeyh Celaleddin Efendi Merhum, İst., 1326; Tarih-i Solakza.de, 717-718; Tarih-i Râ-şid, I, 161; Silah dar Tarihi, II, 65; Tarih-i Lut-fî, X, 64; Ayvansarayî, Hadîka, II, 42, Zâkir, Mecmua-i Tekâyâ; Vassaf, Sefine, V, 161-165, 237-239; Âsitâne, 11; John P. Brown, TheDar-vishes ör Oriental, Spirutualizm, Londra, 1927, s. 469; R. Lifches-Z. Çelik, "The Dervish Tekkes of istanbul: A Survey in Progress", Essays in Is-lamic Ari and Architecture, Malibu, 1981, s. 102; Mehmed Ziya, Merâkiz-iMühimme-iMev-leviyyeden Yenikapu Mevlevîhanesi, ist., 1329; ay, "Şeyh Hüseyin Fahreddin Efendi", Musavver Nevsâl-i Osmanî, ist, 1328, s. 274; Hüseyin Fahreddin Dede, Mecmû'a, Konya Mevlâna Müzesi ihtisas Ktp, no. 7467; Yeşilzade Mehmed Salih, Rehber-i Tekâyâ, Süleymaniye Ktp, Tırnovalı, no. 1035/4 m, s. 21; Gölpınarlı, Mevlevîlik; A. Gölpmarlı, Mevlevi Adâb ve Erkânı, ist., 1963; A. Işık Doğan, Osmanlı Mimarisinde Tarikat Yapılan: Tekkeler, Zaviyeler ve Benzer Nitelikteki Fütüvvet Yapılan, İst., 1977, s. 138-161; C. Kerametli, Galata Mevlevîhanesi, Divan Edebiyatı Müzesi, ist., 1977; Çetin, Tekkeler, 589; E. Yücel, "Galata Mevlevîhanesi", Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 1/2 (1979), s. 75-78; 1301 İstatistik Cedveli, 56; Ergun, Antoloji, II, 664-666; İnal, Türk Şairleri, I, 217; Be-di N. Şehsuvaroğlu, Eczacı Yarbay Nâyzen Halil Can (1905-1973), İst., 1974; Ş. Uzluk, Mevlevîlikte Resim. Resimde Mevleviler, Ankara, 1957; İnal, Hoş Şada, 24-26; N. Gögünç, "Osmanlı Devleti'nde Mevleviler", Belleten, LV/213 (1991), s. 356; R. Baykara, "Birinci Harb-i Umumîde Mücahidîn-i Mevleviyye Alayı", Yeni Tarih Mecmuası, S. 3 (1953), s. 106-108; Ziya, istanbul ve Boğaziçi, II, 241; Bostancıbaşı Defteri, istanbul Üniversitesi Ktp, TY, no. 8866, vr 13b; Bostancıbaşı Defteri, İstanbul Üniversitesi Ktp, TY, no. 8865, vr 22a; Bostancıbaşı Defteri, İstanbul Üniversitesi Ktp, TY, no. 8830, vr 25b; Darü's-Saltanati'l-Aliyye'deZâviyeni-şin Olan Meşâyibin Defteri ve Hayratı, Süleymaniye Ktp, Zühdü Bey, no. 489, vr lb; M. Erdoğan, "Mevlevî Kuruluşları Arasında İstanbul Mevlevîhaneleri", GDAAD, IV-V (1976); B. Özkan, İstanbul'dakiMevlevîhaneler, İstanbul Üniversitesi Merkez Ktp. no. 4842 (1907); V. Ç. İzbudak, Hatıralarım', İsi., 1946; E. Yücel, "Beşiktaş-Bahariye Mevlevîhanesi", STY, XII (1982); A. Halet Çelebi, Mevlâna ve Mevlevîlik, ist., 1952; M. Celâl Duru, Tarihi Simalardan: Mevlevî, İst., 1952; E. Işın, "İstanbul'un Mistik Tarihinde Mevlevîhaneler", İstanbul, S. 4 (1993), s. 119-131; ay, "İstanbul'un Mistik Tarihinde Beşiktaş/Bahariye Mevlevîhanesi", istanbul, S. 6 (1993), s. 129-137.

EKREM IŞIN