Китабда истифадә олунмуш әсас мәнбәләр

İCTİMAİ VƏZİYYƏT

Abbasilər xilafətinin mərkəzində və onun nüfuzu altında olan məntəqələrdə şiələrin elə bir ictimai məqamı yox idi. Bu xoşagəlməz vəziyyətin müxtəlif amilləri vardı. Onlardan bə’zilərini nəzərdən keçirək:

Abbasi hakimlərinin şiələrə zidd siyasəti;

Əş’əri məzhəbinin mö’təzilə və şiə məzhəblərinə qalib gəlməsi;

Qəramitə və Sahibe-Zənc vəhşiliklərinin şiələrin ayağına yazılması.

Hicri 311-ci ildə Qəramitələrin törətdiyi vəhşiliklərin ciddi təbliğatlar sayəsində şiələrə aid edilməsi səbəbindən Bağdad əhli şiələrə qarşı qalxdı və şiə vəzir Əli ibn Fərat və onun oğlu həbs edilərək qətlə yetirildi. Uyğun hadisə ilə əlaqədar Hüseyn ibn Ruh Növbəxti də həbs edildi və zindana salındı.

Amma Abbasilər hökumətinin xaricindəki muxtar məntəqələrdə inqilabi şiə hökumətləri qurulmuşdu və şiələr üstün ictimai mövqeyə malik idilər.

XÜLASƏ

Kiçik qeyb dövründə hökumət və xilafət altı abbasi xəlifəsinin ixtiyarında idi: Mö’təməd, Mö’təzid, Müktəfi, Müqtədir, Qahir, Razi. Bu dövrün siyasi vəziyyət və xüsusiyyətləri özündən əvvəlki dövrün xüsusiyyətlərinin davamı idi. Müxtəlif istilalar, eləcə də, türklərin nüfuzu mərkəzi hökuməti günbəgün zəifləşdirirdi. Bu dövrdə xilafət mərkəzi Samirradan Bağdada köçürüldü. Qəramitə fitnəsi də həmin bu dövrə təsadüf edir. Əvvəlki dövrdə şiddətlənmiş ələvi qiyamları qəramitənin vəhşilikləri səbəbindən zəifləməyə başladı. Dəməşqdə ibn Ər-Riza qiyamları, Həsən ibn Yəhyanın Yəməndəki qiyamı, Təbəristanda və Deyləmdə Həsən ibn Əlinin qiyamı, Afrikanın şimalında Mehdi adı ilə birinin zühuru, Misir və şimali Afrikada fatimilər dövlətinin tə’sis edilməsi, müstəqil və muxtar dövlətlərin yaradılması uyğun dövrün ən mühüm hadisələri idi. İctimai vəziyyət də əvvəlki dövrün ictimai vəziyyətindən fərqlənmirdi. Firqələrarası, məzhəblərarası, qəbilələrarası, təbəqələrarası ixtilaflar, xəlifələrin və digər hakimiyyət nümayəndələrinin əyyaşlığı kiçik qeyb dövrünün ictimai vəziyyətinin əsas xüsusiyyətindən idi.

Əqidə baxımından bu dövrün iki səciyyəvi xüsusiyyəti var idi: Biri əhle-hədis məktəbinin bir qolu olan əş’əri düşüncəsinin yaranması, digəri isə rəvayət kitablarının tərtibi.

Qeyb dövrünün başlanması haqqında müxtəlif baxışlar mövcuddur. Şiə alimləri isə bildirirlər ki, bu dövr imam Həsən Əsgərinin (ə) şəhadəti vaxtından başlamışdır. İmamın ictimai mövqeyi Abbasiləri qıcıqlandırdığından onlar həzrəti şəhadətə yetirmək qərarına gəldilər. İmamın məhz Abbasilər tərəfindən qətlə yetirilməsinə yetərincə dəlillər vardır. Amma Abbasilər belə bir görüntü yaratmağa çalışırdılar ki, imam təbii şəkildə dünyasını dəyişmişdir.

Abbasi xəlifələri imam Həsən Əsgərinin (ə) övladı olub-olmaması barədə ciddi axtarış aparır, ehtimal olunan canişinin həyatına son qoymaq istəyirdilər. Amma onlar öz şeytani hədəflərinə çata bilmədilər. İmam Mehdinin (ə) əmisi Cə’fər abbasi xəlifələrinə bu istiqamətdə kömək göstərirdi. Cə’fər imamət məqamına sahib durmaq üçün imam Həsən Əsgərinin (ə) cənazə namazını qılmağa cəhd göstərmişdi. Amma həzrət Mehdi (ə) bu işə mane olmuşdu. Çünki dünyasını dəyişmiş imama namaz qılmaq ona canişin olmaq əlaməti idi. Cə’fər imamlıq və canişinlik iddiasında idi. O iddia edirdi ki, imam Həsən Əsgərinin (ə) ondan başqa varisi yoxdur. O, hökuməti imam Mehdinin (ə) axtarışına vadar edirdi.

Bütün bu fəaliyyətlərinə baxmayaraq, həzrət Mehdinin (ə) ikinci səfiri Məhəmməd ibn Osman müqəddəs nahiyə tərəfindən Cə’fərin öz ömrünün sonunda tövbə etdiyini bildirən fərman bəyan etmişdir.

Söhbətimin bu hissəsində bəyan olunan digər bir məsələ sərdabə əhvalatı idi. Bə’zi şiə düşmənləri şiələri ittiham edirlər ki, onlar imam Mehdinin (ə) bu günədək ac-susuz sərdabədə qaldığına inanırlar. Hansı ki, heç bir şiə alimi belə bir mə’lumat verməmişdir. Şiələr həzrət Mehdinin (ə) bu günədək sərdabədə qalmasına inanmır və irəli sürülmüş bu sayaq ittihamları rədd edirlər.

İslami rəvayətlərdə qeyb fəlsəfəsi haqqında müəyyən açıqlamalar verilmişdir. Onun ilahi sirlərdən bir sirr olması, saleh insanların imtahanı və xəlbirdən keçirilməsi, insanların zülmə uğraması, imamın zalımlara bey’ətdən azad edilməsi və varlığının hifzi qeyb səbəbləri kimi göstərilir.

Şeyx Tusi bu barədə yazır: «İmam Mehdinin (ə) qeybinin ilkin fəlsəfəsi, sirri və və ya hikməti onun canının qorunması, düşmən tərəfindən qətlə yetirilməsinin qarşısının alınmasıdır».

İmam Mehdinin (ə) kiçik qeyb dövründə dörd səfiri və xüsusi naibi olmuşdur. Bu dörd şəxs dörd naib (nəvvabe-ərbəə) adı ilə tanınır. Osman ibn Səid Əmri (Əbu-Əmr), Məhəmməd ibn Osman ibn Səid Əmri (Əbu-Cə’fər), Hüseyn ibn Ruh Növbəxti (Əbül-Qasim) və Əli ibn Məhəmməd Səməri (Əbül-Həsən) imamın yetmiş illik kiçik qeyb dövründəki xüsusi səfirləri olmuşlar.

Osman ibn Səid Əmrinin dövründə onun naibliyindən yalnız bir qrup xüsusi şiə xəbərdar olmuşdur. Bu şəxs imam Hadi (ə) və imam Həsən Əsgəri (ə) tərəfindən təsdiq edildiyindən zaman ötdükcə şiələr arasında məşhurlaşmışdır. Osmanın müsbət keçmişindən xəbərdar olan xalq onun səfirliyini qəbul etmişdir.

Məhəmməd ibn Osmanın dövründə bir qrup yalançı və fırıldaqçı şəxs naiblik və səfirlik iddiası etmişdir. Bu adamlar müqəddəs nahiyə tərəfindən verilmiş fərmanla rüsvay olmuşlar.

Hüseyn ibn Ruhun səfirliyi dövründə yalan iddialar azalmışdı. Hüseyn ibn Ruh cəmiyyətdə və abbasi hakimləri arasında nüfuz sahibi olmuşdur. Qəramitə fitnələri şiələrin ayağına yazıldığından Hüseyn ibn Ruh beş il zindanda qalmışdı.

Əli ibn Məhəmməd Səmərinin səfirliyi uzun sürməmişdi. O, hicri 326-cı ildən hicri 329-cu ilədək həzrət Höccətin (ə) səfiri kimi fəaliyyət göstərmişdir. Onun ölümündən sonra xüsusi səfirlik fəaliyyəti başa çatmışdır.

İmam Mehdinin (ə) diqqəti cəlb edən son fərmanı Əli ibn Məhəmməd Səmərinin dövründə verilmişdir. Vəkalət qurumunda xeyli e’tibarlı insanlar olmuşdur. Ələvilərin də arasında böyük fəzilət sahibi olan insanlar az deyildi. Maraqlıdır ki, nə üçün bütün ləyaqətli insanlar həmin dörd nəfər səfirliyə seçilmişdir? İmam Mehdi (ə) uyğun dörd səfiri konkret me’yarlar əsasında seçmişdir. Bu insanların iman, təqva, ədalət, elm və agahlıqdan savay çox yüksək həddə təqiyyə və sirsaxlamaları, səbr və müqavimətləri, ali dərəcədə agahlıqları olmuşdur. Bütün bunlardan əlavə, bu dörd şəxs Abbasilərin diqqətindən yayına bilmişdilər.

Səfirlər şiələrlə həm vəkillər vasitəsi ilə, həm də birbaşa əlaqə saxlamışlar. Amma vəkalət qurumundakı rabitələr vasitəli rabitə olmuşdur.

İmam Mehdinin (ə) dörd xüsusi naibinin aşağıdakı vəzifələri olmuşdur:

1.Xalqın imam Mehdinin (ə) vücudu ilə bağlı şübhələrinin aradan qaldırılması;

2.İmamın adının və olduğu yerin gizlədilməsi ilə onun qorunması;

3.Vəkalət qurumunun təşkili və himayəsi;

4.Fiqhi və e’tiqadi sualların cavablandırılması;

5.İmam Mehdiyə (ə) aid xüms-zəkat kimi dini ödənclərin toplanması və bölüşdürülməsi;

6.Yalançı vəkillərlə mübarizə və onların ifşa edilməsi;

7.Xəyanətkar vəkillərlə mübarizə;

8.Xalqın böyük qeyb dövrünün qəbuluna hazırlanması.

Birinci vəzifənin əsas ağırlığı ilk səfir Osman ibn Səid Əmrinin, son vəzifənin əsas ağırlığı isə son səfir Əli ibn Məhəmməd Səmərinin üzərinə düşmüşdür.

Kitabın bu fəslində uyğun dövrdə bə’zi xain və yalançı vəkillər haqqında da danışdıq. Eləcə də, bu dövrdə şiələrin ictimai-siyasi və düşüncə durumu nəzərdən keçirildi.