M. A.ƏHMƏdov a. C. HÜSeyn

iqtisadiyyatın inhisarsızlaşdırılması özünə aşağıdakıları daxil edir: 
• Şirkətlərin mümkün qovuşması üzərində hökumət nəzarəti. 
Bu nəzarət gələcəkdə şirkətlərin məhsulunun qiymət səviyyəsinə 
nəzarət etməyə imkan verir. Belə nəzarətin təmin edilməsi üçün, ilk 
növbədə, bu sahəyə digər, həm iri, həm kiçik, həm milli, həm də 
xarici şirkətlərin girişi üçün maneələri kəskin azaltmaq lazımdır. Bu

---

79
ya inhisarlaşdırılmış sahəyə daxil olmuş şirkətin xərclərin ixtisarı 
yolu ilə (vergi güzəştləri, subsidiyalar, imtiyazlar, kreditlər və s. 
köməyilə), ya da onların gözlənilən daxilolmalarının artırılması 
vasitəsilə (yeni şirkətlərin sahibkarlıq risklərinin azalmsı üzrə hö-
kumətin məqsədyönlü fəaliyyəti ilə, xüsusən də onların məhsullarına 
dövlət sifarişləri ilə) əldə oluna bilər. Əgər rəqabət mühitini sarsıdan 
qovuşma baş veribsə (şirkətin məhsul buraxılışını qadağan edən 
antiinhisar qanunvericiliyinin tələblərinə baxmayaraq, istehsalın 
ümumsahəvi həcminin 35%-i yol veriləndir), onda inhisarçı-şirkətin 
məcburi parçalanması tətbiq edilir(məsələn, müharibədən sonra 
Yaponiyadakı kimi). 
• Qiymətlər üzərində nəzarət, iri inhisar şirkətlər tərəfindən 
qiymətlərin əsassız yüksəlməsinin qadağan edilməsi. Qeyd etmək 
lazımdır ki, hakimiyyət orqanları şirkətlərə fəaliyyətin müəyyən 
növü ilə məşğul olmağın müstəsna hüququnu verərək, lisenziyalar-
dan, patentlərdən istifadə edərək milli iqtisadiyyatın inhisarlaşması 
dərəcəsini qaldırır. Bu, məsələn, istehsal miqyasında xərclərə qənaət 
zamanı, yəni təbii inhisarın iqtisadi cəhətdən məqsədəuyğun
müəyyən edilməsi zamanı yararlı ola bilər.
Dövlətin antiinhisar siyasəti həmçinin konkret bazarda və 
bütövlükdə milli iqtisadiyyatda cari və gələcək situasiyalar haqqında 
informasiyaların yayılmasını, kiçik və orta biznesin inkişafına yar-
dım və onların biznes maraqlarının müdafiəsini, daxili bazara milli 
inhisarçıların xarici rəqiblərinin daxil olmasını məhdudlaşdıran 
siyasət yeridir. Qeyri-təkmil rəqabətin geniş yayıldığı tipik sayılan 
ölkələrin bazarlarında antiinflyasiya tənzimlənməsinin əsas vəzifəsi 
inhisarçıların onlar tərəfindən realizə olunan məhsulların qiymətlə-
rinə daxil olan əlavə gəlirlərin ləğv edilməsi üzrə müvafiq tədbirlər 
kompleksinin işlənməsi zəruri sayılır. 
Qeyd etmək lazımdır ki, strateji tənzimləyicilər ölkədə dərhal 
güclü antiinflyasiya effektini təmin etmir. Belə ki, əgər hökumət 
inflyasiya ilə mübarizəyə yönəldilmiş strukturca yenidənqurmaya 
başlayıbsa, onda onun aparılmasının ilk illərində məcmu təklif və 
məcmu tələbin inflyasiya kəsiyi hətta surətlənər, yeni müəssisələrin 
tikinti xərcləri artar və s. Təklif iqtisadiyyatının reseptləri üzrə
80
büdcə defisitinin azalması məqsədilə vergilərin səviyyəsinin aşağı 
salınması zamanı bir neçə il ərzində qiymət dinamikasını surət-
ləndirən bu kəsir nəzərəçarpacaq dərəcədə artır. Ona görə də 
inflyasiyaya müqavimət göstərmək üçün taktiki tədbirlərin vahid 
kompleksini tətbiq etmək lazımdır. 
2. Bazar iqtisadiyyatında qiymətlərin tənzimlənməsi bir sıra 
problemlərin, yəni inflyasiyanın, sosial gərginliyin, dünya və daxili 
bazar qiymətləri arasındakı fərqin, inhisarçılığın və s.-nin tənzim-
lənməsində geniş istifadə edilən bir mexanizmdir. Qiymətlərin 
dövlət tərəfindən təyin edilməsi, təsdiq edilməsi, dondurulması, sabit 
saxlanılması və s. iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş müasir dövlətlərdə 
bu gün də geniş tətbiq edilir. Dövlət, ümumi iqtisadiyyatda qiymət-
lərin kəskin qalxmasına yol verməmək məqsədilə onların tərkib ele-
mentlərinə birbaşa və yaxud dolayı yolla təsir göstərir. 
Bazar iqtisadiyyatında aşağıdakı qiymət növləri geniş tətbiq 
edilir: 
1)Müəssisənin buraxılış qiyməti. 
2)Topdansatış qiyməti. 
3)Pərakəndəsatış qiyməti. 
4)Kənd təsərrüfatı məhsullarının satınalma qiyməti. 
5)Müqavilə (kontrakt) qiymətləri. 
1)Müəssisənin buraxılış qiyməti aşağıdakı kimi hesablanılır: 
Q
M
= M
d
+ M
ə
+ ƏDV + aksizlər + Q
ə
lavəsi
güzəşti 
2)Topdansatış qiyməti aşağıdakı kimi hesablanılır: 
Q
T.S
= Q
M
( X
T.S
+ M
Ə
.T.S
) + ƏDV + Aksiz 
Topdansatış qiymətinə müəssisənin buraxılış qiyməti, 
topdansatış təşkilatlarının xərcləri, mənfəəti və vergiləri daxildir. 
3)Pərakəndəsatış qiyməti aşağıdakı düsturla hesablanılır: 
Q
P.S
= Q
T.S
+ ( X
P.S
+ M
Ə
.P.S 
) + ƏDV + Aksiz - + T
güzəşti
ə
lavəsi 
Pərakəndəsatış qiymətində topdansatış qiymətindən başqa 
pərakəndəsatış təşkilatının xərc və mənfəti, vergilər və ticarət güzəşti 
və yaxud əlavələri tətbiq olunur. 

---

81
4)Kənd təsərrüfatında satınalma qiymətləri dövlət tərə-
findən təyin edilə bilər və çox zaman belə qiymətlərin yuxarı və aşa-
ğ
ı həddləri müəyyənləşdirilir. Qiymətlərin yuxarı həddinin təyini is-
tehlakçıların, alıcıların maraqlarını qorumaq, aşağı həddi təyin 
edilərsə, istehsalçıların maraqlarını qorumaq nəzərdə tutulur. 
5)Kontrakt (müqavilə) qiymətləri 2 tərəf arasında tələb və 
təklifin təyin edilməsi əsasında müəyyənləşdirilən qiymətdir.
Bazar iqtisadiyyatında dövlət inhisar, təbii inhisar və inhisar 
mövqeli məhsulların qiymətlərini aşağıdakı metodlarla tənzimləyə 
bilər: 
1) Onları özü sabit şəkildə təyin edə bilər. 
2) Müəssisə tərəfindən verilən qiymətləri bəyannamə (deklara-
siya) tətbiq etməklə təhlil etdikdən sonra təsdiqləyə bilər. 
3) Qiymətlərin dondurulması, yəni fövqəladə hallarda dövlət qiy-
mətlərin qalxmasına icazə verməmək üçün bir çox vacib məhsulların 
qiymətini müvəqqəti olaraq dondurur. 
4) Dövlət bölməsində rentabellilik səviyyəsini müəyyən edir. 
5) Vergi, gömrük dərəcələrini müəyyənləşdirir və bununla qiy-
mətlərə təsir göstərir. 
6) Dövlət kredit dərəcəsini tənzimləməklə ölkədə sahibkarlıq 
investisiya mühitinə, son nəticədə istehsal olunan məhsulun 
qiymətinə təsir göstərir.