M. A.ƏHMƏdov a. C. HÜSeyn

real vergilərə bölünür. 
II) Şəxsi vergilər bilavasitə mövcud olan gəlirdən tutulur, yəni 
müəssisə mövcud mənfəətindən vergi ödəyir. Bu vergilər vergi ödə-
yicisinin faktiki imkanını göstərir. 
Real vergilər vergi ödəyicisinin həqiqətən mövcud olan deyil, 
lakin təsəvvür edilən orta gəlirindən tutulur. Belə vergilər bilavasitə 
ə
mlakdan tutulduğundan onlara nəzarət etmək çətin olur. 
Kəmiyyət (kvotalı) vergiləri bir qayda olaraq nəzərdə tutulan 
xərci ödəməkdən ötrü deyil, vergi ödəyicisinin imkanını nəzərə 
alaraq tətbiq olunur. Belə vergilər birbaşa və yaxud dolayı yolla 
vergi ödəyicisinin imkanını (gəlirini) nəzərə alır. 
III) Büdcəyə birbaşa daxil olan vergilər uzunmüddətli dövr 
üçün konkret büdcənin gəlir mənbəyi kimi təsdiq edilir. Belə 
vergilərə misal kimi gömrük rüsumlarını göstərmək olar ki, onlar 
dövlət büdcəsinin gəlir mənbəyi kimi çıxış edir. 
Tənzimləyici vergilər müxtəlif səviyyəli büdcələr arasında 
kəsirin (defisitin) qaldırılması məqsədilə hər il yenidən bölüşdürülür. 
Tənzimləyici vergilər kimi aksizləri, ƏDV-ni, müəssisələrin mənfəət 
vergisini göstərmək olar. Tənzimləyici gəlir mənbələri üzrə daxil 
olmalar hər il milli məclis tərəfindən respublika büdcəsinin qəbulu 
zamanı təsdiq edilir. 
IV) Hakimiyyət orqanları vergilərin təyin edilməsi və tətbiq 
edilməsi ilə əlaqədar səlahiyyətlərindən asılı olaraq dövlət və yerli 
vergilər fərqləndirilir. Dövlət vergilərinin təyin və tətbiq edilməsi 
yalnız dövlətin ali idarəetmə orqanı tərəfindən həyata keçirilə bilər. 
Bu, heç də həmin vergilərin dövlət büdcəsinə daxil olması demək 
deyil. Bu vergilər müxtəlif səviiyəli büdcələrə daxil ola bilər. Yerli 
vergilər həm dövlətin ali idarəetmə orqanı, həm də yerli idarəetmə 
orqanları tərəfindən təyin edilə bilər. Lakin onların tətbiqi yalnız 
yerli səviyyədə qəbul edilmiş qərarlar əsasında həyata keçirilir. 
Azərbaycan respublikasında yerli idarəetmə orqanlarının (bələdiyyə-
lərin) səlahiyyətləri vergilərin və digər ödəmələrin təyin edilməsinə 
62
aid ixtiyarları konstitusiyanın 144-cü maddəsinə əsaslanaraq təsdiq 
edilmişdir. 
V) Bir qayda olaraq vergi hər hansı bir konkret xərci ödəmək 
məqsədini güdmür. Lakin bəzi hallarda məqsədli vergilərin tətbiqi 
müsbət hal hesab olunur; 1) vergi ödəyicisi, ilk növbədə verginin 
hansı məqsədlə tutulduğunu və hara xərcləndiyini bilir. Ona görə də 
o, bu vergini daha tez ödəyir. Məsələn: Ticarətin şəraitini yaxşılaş-
dırmaq məqsədilə bazar və yarmarkalarda satıcılardan birdəfəlik 
rüsum tutulur; 2) belə vergilər hər hansı bir dövlət orqanına daha çox 
müstəqillik vermək məqsədini güdür. Məsələn: ekoloji vergilər 
Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinə ətraf mühitin mühafizəsi və 
bərpası üzrə xərclərin ödənilməsində sərbəstlik verir; 3)vergilərin 
məqsədli xarakter daşıması müəyyən gəlirlərin əldə edilməsi ilə 
ə
laqədar olmasından zəruriyyətə çevrilir. Məsələn: təbii qazıntıların 
istismarı zamanı təbii bərpa işlərinin həyata keçirilməsi və mineral 
xammal bazasının yenidən bərpa edilməsi üçün vergilər tətbiq 
olunur ki, royaliti vergi növü adlanır. 
VI) Daimi (sistemli, cari) vergilər müəyyən dövrülüklə (vaxt-
aşırı) vergi ödəyicisinin fəaliyyəti müddətində tutulur. Məsələn: fi-
ziki şəxslərin gəlir vergisi hər ay, torpaq vergisi ildə bir dəfə, ƏDV 
hər ay və yaxud rübdə bir dəfə tutulmaqla daimi hesab olunur. 
Birdəfəlik vergilər hər hansı halla, vəziyyətlə əlaqədar olaraq 
yalnız həmin anda tutulur. Məsələn: gömrük tarifi yalnız sərhəddi 
keçəndə verilir. 
Ümumən, vergi siyasəti büdcə tənzimlənməsinin əsasıdır. 
Dövlət tərəfindən yığılan vergilər toplanılaraq sonradan ərazilər, təş-
kilatlar və vətəndaşlar arasında yenidən bölüşdürülərək büdcə ödə-
mələri, xərcləri şəklində həmin subyektlərə daxil olur. Bazar iqtisa-
diyyatında vergi sistemi aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir: 
Birincisi, fiskal funksiyadır ki, bu dövlətin xərclərini maliyyə-
ləşdirmək məqsədini güdür. 
İ
kincisi, tənzimləyici funksiyadır ki, bu da vergi siyasətinin 
köməyi ilə vergiqoyma sisteminin vergi dərəcələrini iqtisadi inkişa-
fın əsas məqsədlərinin reallaşması üçün vergi bazasının dəyişdiril-
məsi vasitəsilə iqtisaidiyyatın sahə və regional strukturunun 

---

63
optimallaşdırılmasını təmin edir. İnvestisiya, məşğulluq, xarici 
iqtisadi fəaliyyət, ətraf mühitin mühafizəsi və s. bu kimi fəaliyyət 
növləri vergi sistemi vasitəsilə tənzimlənir. 
Üçüncüsü, sosial funksiyalardır ki, bu funksiya vasitəsilə 
müxtəlif sosial qruplar arasında qeyri-bərabərsizliyi aradan qaldır-
maq və sosial ədalətsizliyi, tarazlığı bərpa etmək üçün istifadə edilir. 
Bu nöqteyi-nəzərdən vergilər proqressiv və reqressiv təyin edilə 
bilir.