Mała encyklopedia kultury antycznej

gromatici łac. mierniczy; nazwani tak od przyrządu (groma), którym się posługiwali. Wy­stępują w Rzymie, począwszy od n w. p.n.e. W okresie cesarstwa państwo utrzymywało sta­łych urzędników mierniczych, zwanych g. lub agrimensores; w wojsku w razie potrzeby pełnił te czynności centurion, później specjalny mensor.

Gramentura dziś Saponara; miasto w Lukanii.

gry do najważniejszych należały: 1. gra w koś­ci, do której Grecy i Rzymianie używali kostek podłużnych, czworobocznych, o bokach ozna­czonych punktami lub kreskami l, 3, 4, 6 (gr. astrdgalos, łac. tatuś), albo sześciennych z punk­tami, 'względnie kreskami na ściankach, od l do 6 (gr. kybos, łac. tessera). Kostki wkładano do pucharu, wstrząsano je i wyrzucano na stół. Gdy grano astragalami, najlepszy rzut (same „szóstki" lub gdy wszystkie kostki wskazywały różne liczby: 1,3,4,6) zwał się rzutem-Afrodyty lub Wenery; najgorszy (gdy wszystkie kostki wskazywały liczbę 1) zwały się kyon, canis, pies. Przy kostkach sześciennych najlepszy rzut był, gdy dwie lub trzy kostki wykazywały liczbę 6, najgorszy, gdy jedynkę. Dziewczęta bawiły się pięcioma kostkami, podrzucając je do góry i chwytając na odwrotną stronę dłoni. Używano

gryf

296

Grzegorz

też kostek lub monet do gry zwanej wtiasmós, łac. parfmpar, zgadując czy liczba jest parzysta czy nieparzysta, a wiec było to coś w rodzaju cetna-licha. 2. gra w piłkę; uprawiali ją za­równo Grecy, jak Rzymianie od najdawniej­szych czasów. Piłki były duże i małe, wyra­biane ze skóry i wypychane pierzem (poganka) lub wełną; Rzymianie napełniali je również powietrzem (JbUs). Piłki były malowane, pilą picia, i zależnie od rodzaju wzoru i koloru nosiły różne nazwy: prasjna, vitrea, vitrea unda, vitrea sediiia. Grano w piłkę podobnie jak dzisiaj: rzucano nią ukośnie o ziemię, prze­ciwnik zaś ją chwytał (apórraksis odbijanka) albo rzucano piłkę wysoko w górę i chwytano ją w locie (uronią). Inna gra (trlg6n), w której brało udział trzech graczy, polegała na pod­rzucaniu piłki i chwytaniu jej lewą ręką lub rzucaniu albo odbijaniu piłki w kierunku współ­grających. Gry w piłkę nożną starożytni nie znali. 3. gra w orzechy, uprawiana głównie przez młodzież. Układano na ziemi kilka orzechów w szeregu, grający zaś rzucał do nich jeden orzech lub staczał go po pochyłej desce. Jeżeli orzech spadł na leżące na ziemi orzechy, grający zabierał wówczas jako wygraną wszystkie orze­chy. 4. różne gry rozgrywane na specjalnych tablicach za pomocą kości i pionków (zwane:

gr. polis, łac. Indus latrunculorum, duodecim scripta), przypominające dzisiejsze gry w war­caby, szachy itp.

gryf (gr. gryps, łac. gryphus) mit. fantastyczne zwierzę wyobrażane w postaci lwa z głową i skrzydłami orła. Wyobrażenia g. dotarły do Grecji z wierzeń religijnych Wschodu: egipskich, chaldejskich, perskich. W okresie hellenistycz­nym pojawia się gryfolew, który zachowuje jedynie skrzydła orła, a na lwiej głowie ma rogi kozła. Wg legend g. zamieszkiwały ziemie pół­nocne, pomiędzy krainą jednookich Arymaspów a Hyperborejczyków. Strzegły złota, symbolizo­wały siłę, czujność i potęgę bóstwa. Najczęściej łączono je z kręgiem wierzeń apollińskich. W sztuce sepulkralnej symbolizują zwycięstwo życia nad śmiercią. Występują już w sztuce egejskiej w II tysiącleciu p.n.e., w ceramice greckiej orientalizującej z VII - VI w. p.n.e., a na­stępnie stanowią ulubiony motyw greckiej i rzym­skiej sztuki dekoracyjnej.

Gryllos 1. ojciec historyka Ksenofonta z Aten (V w. p.n.e.). 2. starszy syn Ksenofonta; ucze­stniczył w r. 362 p.n.e. w bitwie pod Manty-

neją i zginął w walce. Wśród Ateńczyków pa­nowało mniemanie, że to on zadał śmiertelną ranę wodzowi tebańskiemu Epaminondasowi. Grecki malarz Eufranor przedstawił jego śmierć na obrazie, a Arystoteles poświęci) mu utwór pt. GryUos.

Grynia (gr. Gryneja, Grynton, łac. Grynia, Grynium) miasto portowe w Mizji, lezące o 50 stadiów na południe od Elai, słynne ze wspa­nialej świątyni i wyroczni Apollina; należało do satrapii frygyskiej. W IV w. p.n.e. wódz mace­doński Parmenion zburzył miasto, a mieszkań­ców sprzedał do niewoli.

GrzebsU zob. Grzepski.

Grzegorz (Gregorius) 1. G. Cudotwórca (Thau-matwgos, i. 213 - 273 n.e.), z pontyjskiej Neo-cezarei, studiował w mieście ojczystym retorykę, słuchał wykładów Orygenesa w palestyńskiej Cezarei i tam przyjął chrzest. Został biskupem i misjonarzem Pontu. Zachowało się po nim wiele pism treści teologicznej oraz Pochwala Orygenesa. 2. G. z Nazjanzu w Kappadocji (r.329-ok. 390 n.e.), kształcił się w Cezarei, Egipcie i Atenach; w r. 371 został wyświęcony na biskupa. Zachowało się wiele jego poezji, kazań, obszerny zbiór listów oraz autobiografia pt. Perl ton heautu bion. Jest jednym z Ojców kościoła greckiego. 3. G. z Nysy (r. 331 -400 n.e.), biskup, jeden z Ojców kościoła greckiego, autor pism teologicznych. Zachowało się 26 jego listów do mieszkańców Nysy. 4. G. biskup Tours (r. 540 - 596 n.e.), wybitny dyplomata i histo­ryk, autor szeregu pism, np.: De virtutibus Martini episcopi libri IV, Liber de vita patrum, Historia Francorum i in. 5. G. z Sanoka, jeden z pierwszych humanistów polskich (urn. w r. 1477), po studiach za granicą wykładał na Uniwersy­tecie Krakowskim od r. 1428, pierwszy objaśniał sielanki Wergiliusza w duchu humanistycznym. Po klęsce pod Warną przebywał na Węgrzech jako wychowawca synów Jana Hunyadi'ego. Od r. 1451 był arcybiskupem lwowskim. Jego dwór w Dunajowie pod Lwowem stał się ogni­skiem skupiającym 'humanistów polskich, tam też przebywał Kallimach. Z pism G. zachowały się jedynie fragmenty. Kallimach wspomina o dziele historycznym pt. De eyocatione Yladislai regls ad regnum Hungariae ac eius expeditionibus centra Twcos (Powołanie króla Władysława na tron węgierski i jego wyprawy przeciw Tur­kom). W całości znamy Epitafium na śmierć króla Wladyslawa Jagielty i Epitafium na śmierć

297

gymnasiou

królowej Sanki. 6. ff. s Sambora (zw. też Czuj, zlatyniz. Gregorius Vigilantius Samboritanus, 1523-1573) syn biednego mieszczanina, dzięki pracy i zdolnościom wybił się i został profeso­rem w Akademii Krakowskiej; poeta polsko-

-łaciński, autor pancgiryków, które ujmował w formy alegorycznych sielanek. Uprawiał rów­nież poezję religijną.

Grzepski Stanisław (także Grzebskt, 1526-

• 1570), humanista i matematyk, profesor Aka­demii Krakowskiej, jeden z pierwszych grecy-stów w Polsce; wydał Duo poenwta (Dwa poe­maty) Grzegorza z Nazjanzu z wierszowanym przekładem (Kraków 1565). Prowadził wykłady o Demostenesie, Lukianie i Arystotelesie.

Gohissa syn króla Numidii, Masynissy (n w. p:n.e.), uczestnik trzeciej wojny punickiej po stronie rzymskiej. Po śmierci ojca w r. 149 p.n.e. objął tron Numidii.

guttus łac. naczynie o bardzo wąskiej szyjce, z którego nalewało się kroplami (gutta) wino, oliwę, ocet; używane głównie przy libacjach.

Gyaros wysepka na Morzu Egejskim, z grupy Cyklad, pustynna i niegościnna; w okresie cesar­stwa rzymskiego służyła jako miejsce zesłania.

Gyes (albo Gyges) mit. jeden ze sturękich olbrzymów (zob. hekatonchejrowie).

Gygaje limne (gr. Gygdje limne, łac. Gygaeum stagnum) sztuczne jezioro w Lidii w pobliżu rzeki Hennos, na północ od Sardes, wykopane w celu ochrony Sardes przed powodzią. W po­bliżu jeziora znajdowała się stara nekropola, świątynia Artemidy i kurhan Alyattesa.

Gyges Lidyjczyk, syn Daskylosa z rodu Mer-mnadów (w. VII p.n.e.), po zamordowaniu króla Lidii Kandaulesa zajął tron królewski. Prowa­dził wojny z miastami greckimi w Azji Mn.:

z Miletem, Magnezją, Smymą i Kolofonem. Dla uzyskania pomocy oddał się pod opiekę Asyrii, lecz po odparciu wrogów zerwał z nią i zawarł przymierze z Psammetychem, który walczył z Asyrią o wyzwolenie Egiptu. W r. 652 p.n.e. na Sardes uderzyli Kinuneryjczycy i zajęli miasto, a G. zginął w walce.

Gylippos wódz spartański w wojnie pelopo-neskiej; w r. 414 p.n.e. dowodził armią i flotą spartańską pomagając Syrakuzom przeciw Ateńczykom, których pokonał (wziął do niewoli Nikiasza i Demostenesa). W 10 lat później, dopuściwszy się grabieży mienia publicznego, musiał uciekać z kraju.

gymnasiarchia gr. 1. jedna z form liturgii,

polegająca na zorganizowaniu, utrzymaniu i wy­ćwiczeniu zapaśników na igrzyska i uroczystości publiczne. Do jej świadczenia byli zobowiązani ci obywatele ateńscy, których roczne dochody przewyższały sumę trzech talentów. 2. w czasach hellenistycznych funkcja urzędnika greckiego po­legająca na ćwiczeniu młodzieży w średnich za­kładach publicznych—gimnazjach.

gynmasiarchos zób. gimnazjarcha.

gymnasion gr. miejsce do ćwiczeń gimnastycz­nych, zwane też od nazwy jednej ze swych części składowych palajstra—palaestra. W VI w. p.n.e. były to jeszcze prymitywne boiska i bieżnie pod gołym niebem, urządzane najczęściej w cie­nistych zagajnikach nad brzegami rzek. Z bie­giem czasu, poprzez formę drewnianych szop, przekształcają się one w IV w. p.n.e. w zespól budowli kamiennych, częściowo krytych. G. sta­nowił nieodzowną instytucję w każdym mieście greckim oraz W tych świętych okręgach, gdzie odbywały się igrzyska. Miejskie g. były teore­tycznie dostępne dla wszystkich wolnych oby­wateli, w praktyce jednak korzystali z nich przede wszystkim trenujący zawodnicy, efebowie oraz ludzie zamożni, mający wiele wolnego czasu. Zawodowi atleci i członkowie arystokratycznych rodów i zrzeszeń korzystali najczęściej z małych luksusowych palestr prywatnych. Miejskie g. były czynne od wschodu do zachodu słońca. Uczęsz­czający, podzieleni na grupy wg wieku, ćwiczyli w wyznaczonych godzinach, aby się ze sobą nie stykać. Wygląd typowego g., zrekonstruowany na podstawie wykopalisk w Olimpii, Delfach, Priene, Epidauros, na Delos i in. oraz na pod­stawie opisu Witruwiusza, przedstawiał się, jak następuje: <