Mała encyklopedia kultury antycznej

Pakuwiusz zob. Pacmius.

Palaemon zob. Remmius Palaemon.

Palaestina zob. Palestyna.

Palajfatos 1. jeden z najstarszych (II w. p.n.e.) alegorentów, autor dzieła Pert apfston histori6n (De incredibilibus histortis, O niewiarogodnych wydarzeniach), zachowanego w późniejszej kom­pilacji. 2. pseudonim nieznanego z nazwiska autora Troikd (Historie trojańskie), dzieła re­prezentującego uprawianą w III i II w. p.n.e. historię mitologiczną i fantastyczną; ocalały je­dynie nieliczne fragmenty.

Palajpafos zob. Pafos.

Palajste miasto w Epirze nad Morzem Adria­tyckim, u stóp gór Akrokeraunia.

palajste (gr. palajstt, zw. też d6ron, dochmś, łac. palmus, dosł. dłoń) zob. miary długości.

Palamedes 1. mit. syn Naupliosa, króla Eubei, uczeń centaura Chirona, bohater pohomerowego trojańskiego cyklu podań. Wg jednej z wersji wykrył podstęp Odyseusza, gdy ten, nie chcąc wyruszyć na wyprawę trojańską, udawał obłą­kanego. Stał się ofiarą zawiści Odyseusza, Agamemnona i Diomedesa, zazdroszczących mu sławy. Na podstawie znalezionych w jego na­miocie pieniędzy i listu od Priama (podstępnie podrzuconych mu przez jego przeciwników) został oskarżony o zdradę i ukamienowany. W wersji występującej u tragików greckich i so­fistów uchodził za mędrca i poetę, wynalazcę m. in. dodatkowych znaków alfabetu, miar i wag, gry w kości i warcaby. 2. P. z Elei, filolog z n w. n.e., komentator Pindara.

Palatinus mons zob. Palatyn.

Pałania! jeden z wierzchołków Palatynu. Zob. Rzym.

Palatyn (Palatinus mons) jedno ze wzgórz Rzymu, wg tradycji uważane za miejsce naj­starszej osady rzymskiej (zw. Rama auadratd). Znajdowały się tu m.in. świątynia Wiktorii, świątynia Jowisza Statora, dom Liwii, pałac Septimusa Sewera. Zob. też Rzym, Septimon-tium.

Palchos astrolog bizantyński z V lub VI w. n.e., z którego dzieł robił wypisy Teofil z Edessy, astro­log z VIII w.

Pales mit. pasterskie bóstwo w wierzeniach Rzymian; wyobrażano je sobie niekiedy jako mężczyznę, niekiedy jako kobietę i utożsamiano bądź z boginią ogniska domowego Westą, bądź z Wielką Macierzą Bogów (Mater Deum). Zob. Parilia.

palestra zob. gymnaswn.

Palestyna (gr. Palajsttne, łac. Palaestina) kraina w Azji zachodniej, na południe od Syrii, poło­żona wzdłuż wybrzeży Morza Śródziemnego. Dzieli się na Galileję • (na północy), Samarię (w części środkowej) i Judeę (na południu). R2ymianie używali często nazwy , Judea" dla oznaczenia całego terytorium P. Zarówno Grecy, jak i Rzymianie uważali P. za część Syrii. Naj­większą rzeką P. jest Jordan, wpadający do Morza Martwego, najważniejszym miastem— Jerozolima. Pierwotni, dzicy mieszkańcy P. żyjący w pieczarach zostali około r. 2500 p.n.e. wyparci przez plemię Kananejczyków, które z kolei około r. 1440 p.n.e. musiało ustąpić miejsca ludności hebrajskiej. Pierwszym kró­lem P. był Sauł (ok. 1030 - ok. 1010 p.n.e.). Kontakty z Rzymem datują się od r. 63 p.n.e., w którym Pompejusz zajął Jerozolimę. Po śmier­ci króla Heroda (zob. Herod l), w r. l n.e., terytorium P. zostało podzielone na trzy tzw. tetrarchie, które następnie stopniowo przecho­dziły pod władzę Rzymu. W r. 44 n.e. P. została włączona w .skład rzymskiej prowincji Syrii. W r. 66 n.e. wybuchło powstanie przeciwko Rzymowi zakończone ostatecznym zwycięstwem Rzymian i zburzeniem Jerozolimy przez Tytusa (rok 70 n.e.). Za czasów Konstantyna W. P. po­dzielona została na trzy prowincje: P. Prima

Palikowie

559

Paltene

(część środkowa), P. Secunda (część północna i P. Tertia (część południowa).

Palikowie (łac. Palici, gr. Paliki)}') mit. bra-cia-bliźnięta, synowie Zeusa i nimfy Talei, córki Hefajstosa; demony podziemne, miejsce ich kultu było na Sycylii w pobliżu Etny. Według podań matka ich przed wydaniem na świat chłopców zapadła się pod ziemię z obawy przed Herą, po przyjściu dzieci na świat powróciła na ziemię. Z tą legendą łączono dwa jeziora na Sycylii posiadające gorące źródła siarczane. Świątynia P. była azylem dla zbiegłych nie­wolników.

Palilia zob. f wilia.

palimbakchej (gr. palimbdkchejos, łac. palim-bacchlus) to samo co antybakchej, metrum o schemacie —'-'. Stosowany bardzo rzadko.

palimpsest (gr. palimpsestos, od pdlin znowu, ponownie i psdo, pseo dotykam, drapię) rękopis pergaminowy, z którego usunięto (wydrapano nożem lub pumeksem albo zmyto mlekiem) dawne pismo, zapisany ponownie nowym tekstem, stąd nazwa codex rescriptus. Zdrapywania dawne­go tekstu dokonywano (ze względu na wysoką cenę materiałów do pisania) już w starożytności. W średniowieczu używano powszechnie ręko­pisów z tekstami autorów klasycznych do za-. pisywania tekstów liturgicznych. Pozostałe w per­gaminie resztki atramentu odpowiednio ujawnione (za pomocą chemikaliów lub fotografii w pro­mieniach ultrafioletowych albo podczerwonych) pozwalają odczytać tekst pierwotny. Tak np. z palimpsestów, które pochodzą z V-VIII w., udało się odczytać najdawniejsze teksty autorów klasycznych, głównie łacińskich, jak np. De republica Cycerona, Institutiones Gajusa, Ora-tiones et epistulae Frontona.

palinodyczna budowa zoh..stroficzna budowa.

Palinurum przylądek na zachodnim wybrzeżu Lukami, wg legendy nazwa P. pochodzi od Palinurusa, który był sternikiem okrętu Eneasza i zginął w tych okolicach.

palia łac. długa i szeroka, faldzista suknia wierzchnia, którą kobiety wkładały na stole w podobny sposób jak mężczyźni togę. Okrywano nią plecy, a niekiedy i głowę.

Pallada przydomek Ateny, zob. Pallas¹.

Palladas z Aleksandrii, poeta grecki z IV/V w., autor zachowanych 150 epigramów utrzymanych w dystychach elegijnych, trymetrach jambicznych, a także w heksametrach; wprowadzenie do epi­gramów formy epicznej świadczy o dążności do

przesadnego archaizowania. Treść epigramów jest dość urozmaicona, w wielu z nich poeta broni (nieśmiało i ostrożnie) religii helleńskiej.

Palladios 1. P. z Aten, retor z IV w. n.e. (wg świadectwa Symmachusa). 2. (ok. 364 - 431) biskup w Hellenopolis (w Bitymi), pod koniec życia biskup Aspuny w Galacji, autor greckiej Historii o mnichach do Lausosa (Lausiakón, Historia Lausiaca), zbeletryzowanych żywotów pustelników od najdawniejszych do współczes­nych mu.

Palladius (P. Rutiiius Taurus Aemilianus) pisarz rzymski żyjący w IV w. n.e., autor (za­chowanego) obszernego poematu dydaktycznego w 14 księgach De re rustica (O rolnictwie) Księga I daje wskazówki ogólne, ostatnia, obej­mująca 85 dystychów elegijnych i stanowiąca naśladownictwo Columelli, poświęcona jest upra­wie drzew; pozostałe księgi dają wskazówki rol­nikom na cały rok według poszczególnych mie­sięcy. Dziełem tym posługiwano się chętnie w średniowieczu ze względu na jego zwięzłość i wiadomości praktyczne zaczerpnięte ze źródeł poprzedników rzymskich i greckich.

Pallantia (dziś Palencia) ważne miasto w Hw-panią Tarraconensis, w krainie ludu Yaccaei, po­łożone na drodze z Asturia Augusta do Tar-raco.

Pallantion starożytne miasto w Arkadii na poludniowo-wschód od Tegei, założone wg le­gendy przez Pallasa, syna Likaona. Miał stąd pochodzić Euander (zob.).

Pallas¹ (od gr. pallejn wywijać włócznią) Pallada, przydomek Ateny jako bogini wojny (zob. Atena).

Pallas² 1. mit. jeden z tytanów, mąż bogini rzeki podziemnej Styx, ojciec Nike. 2. mit. syn Megamedesa, ojciec Selene. 3. mit. syn Pandio-na, zabity przez Tezeusza. 4. mit. syn Euandra, przyjaciel Eneasza, przy boku którego walczył z Turnusem; zabity przez Tumusa, 5. wyzwole­niec Antonii (matki cesarza Klaudiusza), ulubie­niec Klaudiusza, zarządzał skarbem cesarskim. Namówił Klaudiusza do poślubienia Agryppiny i adopcji jej syna, Nerona. Nero, chcąc osłabić wpływy matki, usunął P. ze stanowiska zarządcy kasą cesarską. W r. 62 P. został otruty. 6. pi­sarz grecki z czasów Hadriana (n w. n.e.), autor pisma o charakterze mistycznym Perl ton tu Mithra mysteriBn (O misteriach Mitry), zna­nego tylko ze wzmianki u Porfiriusza.

Pallene jeden z trzech półwyspów tworzących

560

Pamfylia

Chalkidikę, najbardziej wysunięty na zachód;

pochodzenia wulkanicznego, równinny, bardzo żyzny, z linią brzegową niezbyt nadającą się do zakładania portów.

palliata zob. fabula. Do najwybitniejszych poetów fabula p. należeli: Liwiusz Andronikus (zob. Lwi), Enniusz, Newiusz, Plautus, Trabea, Atiiiusz (zob. AtUli), Licyniusz Imbreks (zob. Licinii), Juweniusz, Cecyliusz Statiusz (zob. Caecilii), Luscjusz Lanuwinus (zob. Luscii), Terencjusz. Zachowały się komedie Plauta i Terencjusza, innych poetów — tylko we fragmen­tach. Zob. Plaut, Terencjusz.

pallium łac. łacińska nazwa himationu (zob.);

p. używane było już w czasach republiki przez Rzymian, którzy sprawowali władzę w prowin­cjach greckich, od czasów Augusta można było używać p. także i w Rzymie. Ubierali się weń zazwyczaj filozofowie. Noszenie p. uważano za oznakę miękkości charakteru i zniewieściałości.

Pallor i Pavor uosobienie lęku i strachu, wprowadzone do literatury rzymskiej na wzór homeryckich bóstw Dejmos i Fobos. Wystę­pują w utworach późnorzymskich poetów w cha­rakterze sług i woźniców Marsa. Najprawdopo­dobniej nie miały własnych miejsc kultu.

palmeta motyw dekoracyjny w kształcie sty­lizowanego liścia palmy, zapożyczony przez Greków (VII-VI w. p.n.e.) ze sztuki Bliskiego Wschodu. Ornament palmetowy jest szczegól­nie charakterystyczny dla greckiego malarstwa czarno- i czerwonofigurowego (VI - V w. p.n.e.), gdzie występuje w postaci pojedynczej lub po­dwójnej p., ponadto dla zwieńczeń nagrobnych stel archaicznych oraz dla polichromii elemen­tów architektonicznych (sima i gzymsy) w świą­tyni greckiej.

palnius lać, (gr. palajste, dosł. dłoń, piędź) zob. miary diugości.

Palmyra (gr. Palmyra) w Starym Testamencie Tadmor, dziś Tadmor; miasto w Syrii, w oazie na pustyni syryjskiej, przypuszczalnie założone przez Salomona, na drodze handlowej z Syrii do Mezopotamii. W r. 41 zajął P. Antoniusz. W czasach Trajana miasto zostało zburzone, a za Hadriana odbudowane pod nazwą Hadriano-polis. W III w. n.e., za rządów Odenatusa i Zenobii stało się stolicą wielkiego państwa. Niedługo jednak zostało zdobyte i obsadzone załogą rzym­ską przez Aureliana (w r. 240), a następnie po powstaniu wszczętym przez mieszkańców, zbu­rzone. Za czasów Dioklecjana znajdował się tu

obóz legionów rzymskich. Justynian wznosił w P. nowe budowle. W r. 744 P. została po­nownie zburzona przez Arabów. Zachowały się ruiny m. in. wielkiej świątyni Słońca.

paludamentum łac. rzymski płaszcz wojskowy, w szczególności płaszcz naczelnego wodza, na­kładany w czasie wymarszu z Rzymu na wyprawę wojenną. Przeważnie barwy szkarłatnej lub pur­purowej, także białej, sięgał do kolan lub do po­lowy łydek, spięty był klamrą na prawym ra­mieniu. W czasach cesarstwa p. oznaczało sagum pwpweum, które było okryciem cesarza, w od­różnieniu od sagum gregale, pospolitego płaszcza żołnierskiego.

Pamfajos garncarz attycki z. końca VI w. p.n.e. Wazy jego były zdobione w obu technikach:

czarno- i czerwonofigurowej, z' przewagą tej ostatniej. Znany z szeregu sygnatur.

Pamfilos 1. malarz grecki i teoretyk malar­stwa z IV w. p.n.e., pochodził z Amfipolis. Twórca sikiońskiej szkoły malarskiej. Wśród naj­ważniejszych jego obrazów wylicza Pliniusz „Bitwę pod Fliuntem", „Scenę rodzinną", „Ody-seusza na tratwie". Był autorem (nie zachowa­nego) traktatu O rysunku, w którym podkreślał znaczenie nauki geometrii i arytmetyki dla ar­tysty. 2. filozof, uczeń Platona; wykładów jego na Samos słuchał Epikur. 3. P. z Aleksandrii, gramatyk, prawdopodobnie z I w. p.n.e., nale­żał do szkoły Arystarcha. Głównym jego dziełem był (nie zachowany) wielki leksykon peri glossón etoj lekseon (glosy i lekcje) w 95 księgach. Wyciąg z tego dzieła, dokonany przez Juliusza Westinusa (również nie zachowany), służył za podstawę do skrótu (w 5 księgach), dokonanego przez Diogeniana. Skrót Diogeniana z kolei był głównym źródłem (zachowanego) leksykonu Hesychiosa (V w. n.e.). Leksykon P. był również źródłem dla Atenajosa i Polluksa. 4. snycerz gemm działający w okresie wczesnego cesarstwa. Za­chowanych jest kilka gemm i kamei z pasty szklanej, z sygnaturą P. 5. biskup Cezarei, za­łożyciel biblioteki publicznej w Cezarei, zawie­rającej głównie dzieła autorów kościelnych. Był twórcą szkoły teologicznej. Zwolennik Ory-genesa. Zamordowany w r. 309 n.e., w czasie prześladowań chrześcijan za Dioklecjana; uznany przez Kościół za świętego.

Pamfylia (Pamphylia) dawniej Mopsopia, kra­ina w Azji Mn. pomiędzy Likią i Cylicją, od­dzielona od Likii górami Klimaks, od Cylicji rzeką Melas. Na pomocy graniczyła z Pizydią

Pamisos

561

Pandareos

(góry Taurus), na południu sięgała do Morza zw. Pamfylijskim. Największy przylądek Leukotejon; rzeki: Katarraktes, Kestrps, Eurymedon. Melas. Znajdowały się tu miasta: Olbia, Perge (nad Kestros) ze słynną świątynią Arte­midy, Attaleja, Magydos, Aspendos, Syllyon, Kibyra, miasto portowe Side. Do czasów Alek­sandra W. P. pozostawała pod panowaniem per­skim. Po walkach diadochów weszła w skład państwa Seleucydów. Przez Rzymian przyłą­czona do królestwa pergameńskiego, później połączona z Cylicją, a następnie z Likią w jedną prowincję.

Pamisos (gr. Pamisos) 1. południowy dopływ Penejosu w Tesalii. 2. rzeka w Messenii. 3. rze­ka w Lakonii, stanowiła dawną granicę pomiędzy Messenią'a Lakonią.

Pammenes mówca grecki z I w. p.n.e., at-tycysta, miłośnik Demostenesa, nauczyciel ateński Marka Brutusa, bardzo ceniony przez Cycer.ona.

Pamprepios profesor gramatyki w Atenach, potem w Konstantynopolu (474-491); w wie­deńskim papyrusie znaleziono jego enkomion na ateńskiego patrycjusza Teagenesa; Księga Suda przypisuje mu także utwór Isaurikd i traktat O etymologii,

Pan mit. bóstwo opiekuńcze lasów, trzód i pasterzy u Greków. Imię jego prawdopodobnie związane jest ze słowem pao paść. Syn Hermesa i jednej z córek Dryopsa, wg innej wersji — Zeusa i arkadyjskiej nimfy Kalisto. Miał urodzić się z rogami, brodą, ogonem, nogami kozła i porośnięty włosem. Pierwotnie kult jego znany był w Arkadii, skąd przedostał się do całej Grecji; w Atenach czczono P. od czasów bitwy pod Maratonem. Przypisywano mu. wynalezienie syringi. Niekiedy ukazywał się ludziom wśród lasów, wzbudzając przerażenie (stąd: paniczny lęk). P. występował w orszaku Dionizosa w cha­rakterze wesołego, żartobliwego skoczka. W cza­sach późniejszych wskutek błędnej interpretacji etymologicznej (od gr. pan wszystek; cały), widziano w nim niejako symbol wszechświata, bóstwo rozlane w całej przyrodzie, twórcę i władcę wszechrzeczy. Rzymianie identyfikowali go z Ja-nusem i niekiedy z Faunem.

Panaetius zob. Panajtios.

Panajnos malarz ateński działający w V w. p.n.e., krewny Fidiasza. Pracował nad dekoracją malarską Stoa Pojkile w Atenach oraz tronu Zeusa w świątyni w Olimpii.

Panajtios (łac. Panaetius) ok. 180 -100 p.n.e.;

filozof średniej szkoły stoickiej, uczeń stoików:

Diogenesa z Seleucji oraz Antypatra z Tarsos, po którego śmierci objął kierownictwo szkoły w Atenach. Autor następujących dzieł: O obo­wiązkach (perl tu kathekontos), O pogodzie ducha (perl euthymias), O opatrzności (perl pronójas), O szkołach filozoficznych (peri hajreseon). P. oczyś­cił stoicyzm z elementów metafizycznych i mis­tycznych, nadając mu cechy eklektyczne i zbli­żając go do doktryny platońskiej. Nauka jego o obowiązkach i filantropii, czyli humanilas, przyjęła się z biegiem czasu w umysłowości rzymskiej i wywarła znaczny wpływ na kształ­towanie się prawa rzymskiego. Był on przyja­cielem Scypionów i historyka Polibiusza.

Panatenaje. (Panathenaja) największe i naj­starsze święto ateńskie ku czci Ateny, obcho­dzone w ostatnich dniach (25 - 28) miesiąca Hekatombajon. Wg podania ustanowił je pod nazwą Athendja Erechteus, Tezeusz zaś po zjedno­czeniu gmin attyckich miał uczynić P. świętem ogólnoateńskim. W r. 566 Pizystrat nadał P. szczególnie uroczysty charakter i powiększył ilość zawodów, dodając zawody gymniczne (agón gymnikós). Takie uroczyste P. (tzw. wiel­kie P., Panathenaja ta megdla) obchodzone były co cztery lata (w trzecim roku każdej olimpiady). Perykles rozszerzył uroczystość, dodając konkurs muzyczny (ogon musikós). W czasach Peryklesa P. uświetniały następujące zawody i konkursy: kon­kurs muzyczny, zawody gymniczne (sportowe), zawody hippiczne, wybór przodowników procesji (euandrfa), taniec ,w zbroi (pyrriche), bieg z po­chodniami (fampadedromid). W dniu 29 Heka­tombajon urządzano wyścigi łodzi. Najważniej­szą częścią świąt było złożenie nowego peplosu w świątyni Ateny. Peplos, tkany specjalnie na każde P., rozwinięty na maszcie okrętu pro­wadzonego na rolkach, odprowadzano w uro­czystej procesji (pompę). Na zakończenie uro­czystości składano ofiarę (hekatombę) z wotów, połączoną z ogólnym ucztowaniem (hestiasis). Corocznie obchodzono małe P. trwające krócej, bez procesji, składające się tylko z zawodów. P. obchodzono również poza Atenami, np. w Magnezji, w Teos, na Rodos.

Pandareos mit. milezyjczyk, syn Meropsa, mąż Harmotei, ojciec Aedony, Meropy i Kleo-tery. Ukradł ze świątyni Zeusa na Krecie złotego psa i dał go na przechowanie Tantalowi, sam zaś z obawy przed Zeusem uciekł do Attyki,

36

• Mała encyklopedia kultury antycznej

Pandataria

562

Pannonia

następnie na Sycylię, gdzie zginął. Zeus, mszcząc się, kazał harpiom porwać Meropę i Kleoterę, które znajdowały się pod opieką Afrodyty; i od­dać je na służbę Eryniom.

Pandataria (albo Pandaterid) dziś Yentotene;

mała wyspa pochodzenia wulkanicznego na Morzu Tyrreńskim, naprzeciwko wybrzeża Kam­panii, między wyspami Aenaria i Pontia. W okre­sie cesarstwa rzymskiego służyła jako miejsce wygnania. Zesłano tam m. in. córkę Augusta Julię, Agryppinę żonę Germanika, Oktawie pierwszą •żonę Nerona, Flawię Domicyllę bliską krewną Domicjana.

Pandejos rzeźbiarz grecki działający w pierw­szej poł. IV w. p.n.e., znany z wzmianki u Pau-zaniasza (VIII 45, 5).

Pandekta (łać. pandecta albo pandectes, gr. pandekte, dosł. książka obejmująca wszystko) grecka nazwa digestów, jednej z części kompi­lacji Justyniańskiej (digesta seu pandecta lusti-niani). Terminu p. użyli na oznaczenie swych dzieł prawnicy okresu klasycznego: Ulpian (Pandektu biblia) i Modestinus (Pandektu biblia dekatu).

Pandion mit. syn Kekropsa i Metiaduzy, król Aten, wygnany przez Metionidów do Megary, gdzie poślubił córkę króla Pylasa i objął rządy. Synowie jego po śmierci ojca wygnali z Aten Metionidów i podzielili się władzą.

Pandios rzeźbiarz grecki z pierwszej połowy IV w. p.n.e., identyfikowany niekiedy z Pandejosem, znany z sygnatury na bazie pomnika wotywnego z Akropoli ateńskiej.

pandokejon (gr. pandokejoń) rodzaj hotelu, w którym mogli zatrzymywać się przyjezdni z innych miast czy państw; pandokeja znajdo­wały się przede wszystkim w miejscowościach, gdzie odbywały się większe zjazdy, związane z miejscowymi uroczystościami, np. w Olimpii;

Spartanie wznieśli wielkie p. (zwane także ka-tagźgioń) na miejscu zniszczonych w czasie wojny peloponeskiej Platejów.

- Pandora mit. żona Epimeteusza, matka Pyrry, pierwsza kobieta na świecie. Zeus rozgniewany wykradzeniem ognia przez Prometeusza posta­nowił ukarać ludzi i zesłać na ziemię udrękę. Na jego rozkaz Hefajstos ulepił z gliny pierwszą kobietę, którą Atena odziała szatami i ożywiła, a inni bogowie obdarzyli darami. Nazwano ją P. (gr. pan wszystko i d6ron dar), co oznacza dar dla ludzi od wszystkich bogów. W posagu otrzy­mała glinianą beczkę szczelnie zamkniętą, w któ­rej znajdowały się wszystkie nieszczęścia. Her-mes sprowadził P. na ziemię, gdzie Epimeteusz mimo ostrzeżenia Prometeusza pojął ją za żonę. P., powodowana ciekawością, nakłoniła męża do otwarcia beczki i w ten sposób wyleciały na ziemię nieszczęścia i klęski.

Pandosia zob. Pandozja.

Pandozja (Pandosia) 1. miasto w Epirze, na prawym brzegu rzeki Acheron. 2. miasto w Brut-tium nad rzeką Acheron, znane z klęski ponie­sionej w r. 331 p.n.e. przez Aleksandra z Epiru w bitwie z plemionami południowoitalskimi.

Pandrosejon zob. Pandrosos.

Pandrosos mit. jedna z córek Kekropsa, czczona wraz ze swą siostrą, Herese, jako bogini rosy;

zanoszono do niej modły w okresach suszy. Poświęcona jej była w Atenach świątynia, zw. Pandrosejon, w której stało święte drzewo oliw­kowe podarowane Ateńczykom przez Atenę.

Panecjusz zob. Panajtios.

panem et circenses łac. chleba i widowisk! W okresie cesarstwa hasło ludu rzymskiego, domagającego się rozdawnictwa chleba oraz urządzania igrzysk i widowisk.

Pangajon góry w Macedonii, pomiędzy Fi-lippi i Zatoką Strymońską, na wschód od jeziora Prasias. Obfitowały w pokłady złota i srebra.

Pankrates 1. P. z Arkadii, poeta grecki (daty jego życia niepewne: I w. p.n.e. lub n.e.); wg Atenajosa autor jakiegoś poematu traktującego o rybach. 2. P. z Aleksandrii, poeta grecki z II w. n.e., panegirysta, autor zachowanej w dość ob­szernym fragmencie (40 heks.) pochwały Antino-osa. Atenajos przypisuje mu poemat o jakimś Bokchorosie czy Bokchorisie, zatytułowany Bok-choreis i cytuje dystych z I księgi tego utworu. Prawdopodobnie P. poruszał w swych poezjach tematy lokalne związane z Libią, być może więc, że bohaterem wspomnianego poematu był król egipski Bokchoris.

pankration (gr. pankrdtion, łac. pagilatus) walka na pięści w rękawicach lub bez, rodzaj konkurencji atletycznej uprawiany zarówno w Grecji jak i w Rzymie, wprowadzony na igrzy­skach olimpijskich w czasie 33 olimpiady (r. 608 p.n.e.). Najprostszy rodzaj rękawic stanowiły rzemienie ze skóry wołowej długości ok. 1,5 m, którymi ciasno spowijano dłonie. Od IV w. p.n.e. weszły w użycie rękawice zaopatrzone w szeroki pierścień skórzany, brązowy lub kamienny.

Pannonia 1. prowincja rzymska położona między Dunajem (Danubius) a Sawą (Savus),

Panolbios

563

Papinianus

zamieszkana przez plemiona illiryjsko-celtyckie. Założona przez Augusta w r. 10 p.n.e., została przez Trajana w r. 106 -107 n.e. podzielona na dwie prowincje: P. Inferior i P. Superior, które w końcu III w. n.e. Dioklecjan podzielił na cztery części: P. Prima, P. Secunda, Savia i Valeria. Główne miasta P.: Aquincum, Bregetium, Carnuntum i Yindobona. 2. P. Ripariensis zob. Savia l.

Panolbios znany jedynie z Księgi Suda poeta grecki z V w. n.e., autor poematów okolicznoś­ciowych (enkomiów).

Panormos (gr. Panormos, dosł. cały port;

lać. Panormus) nazwa kilku portów w starożyt­ności. 1. dziś Palermo, miasto na północnym wybrzeżu Sycylii, u ujścia rzeki Orethus, kolonia fcnicka. W czasie I wojny punickiej w r. 254 p.n.e. opanowane przez Rzymian, stało się municipium rzymskim. Od czasu wojny z Sekstusem Pom-pejuszem kolonia rzymska. 2. miasto portowe na wschodnim wybrzeżu Attyki. 3. port w Achai, na północo-wschód od Patraj.

Pansa zob. Vibii 3.

Pantakles poeta grecki z V w. p.n.e., autor (nie zachowanych) dytyrambów.

panteon (gr. pdntheon, dosł. świątynia wszyst­kich bogów) wznoszono p. w okresie cesarstwa rzymskiego w większych miastach, w związku z mnogością bogów w religiach synkretycznych. Najsłynniejszy był p. w Rzymie, doskonale za­chowany dzięki przekształceniu go W VII w. na kościół. Założony na Polu Marsowym (opodal Term) przez Agryppę, uległ kilkakrotnym po­żarom i przebudowie, ostateczna jego forma została mu zapewne nadana przez Apollodora z Damaszku, architekta cesarza Hadriaha. Jest to połączenie prostokątnego portyku kolumno­wego z rotundą, krytą wspaniałą kopułą o śred­nicy 43 m. Otwór. pośrodku kopuły oświetlał wnętrze, w niszach pod ścianami ustawione były posągi bóstw. Na architrawie portyku znajduje się inskrypcja erekcyjna Agryppy.

Pantias rzeźbiarz grecki z początku IV w. p.n.e., wymieniany przez Pauzaniasza jako twórca trzech posągów zwycięzców olimpijskich.

Panticapaeum zob. Pantikapajon.

Pantikapajon (gr. Pantikópajon) dziś Kercz;

miasto na Chersonezie Taurydzkim, począt­kowo stolica, królestwa kimmeryjskiego, od ok. r. 541 p.n.e. kolonia Miletu. Dzięki dogodnemu położeniu między Morzem Czarnym i Azowskim stało się ważnym centrum handlowym.

pantomim (gr. pantómimos, łac. pantomimus autor pantomimy; scenka pantomimiczna) po­wstanie p. rzymskich przypisuje się dwom wy­zwoleńcom Augusta: p. tragicznych—Pyladesowi z Cylicji, komicznych — Battylusowi z Alek­sandrii. Tematy czerpano przeważnie ze sztuk greckich, spotykamy jednak scenariusze pisane specjalnie dla p. (por. Likan, Stacjusz). W p. uży­wano masek, odmiennych nieco niż maski tra­giczne, o ustach zamkniętych oraz o rysach twarzy bardziej regularnych. Do IV w. n.e. w p. występowali jako aktorzy tylko mężczyźni, później pojawiają się także aktorki. Do najbar­dziej znanych pantomimistów należeli oprócz już wymienionych: Hylas (w czasach Augusta), Parys (za Nerona) i Latinus (za Domicjana).

Pantulejos rzeźbiarz grecki działający w cza­sach Hadriana. Wykonał na zamówienie Efezu pomnik cesarza ofiarowany do Olimpiejonu ateńskiego.

Panyassis z Halikamasu, stryj Herodota, autor eposów Herakleia i lonikd (pierwszy z nich traktował o Heraklesie, drugi o dziejach kolonii jońskich w Azji Mn.), z których zachowały się małe fragmenty. P. żył w czasach, gdy epos nie było cenionym gatunkiem literackim, i tym się tłumaczy małe uznanie dla niego wśród współ­czesnych. Niektórzy późniejsi krytycy starożytni cenili go bardzo wysoko, przyznając mu drugie miejsce po Homerze. Poeta zginął w walce z ty­ranem Lygdamisem.

Paphlagonia zob. Paflagonia.

Paphos zob. Pafos.

Papianilla córka Awitusa (Avituś), który ok. r. 455 ogłosił się cesarzem w Tuluzie i w Arelate;

mężem jej był poeta, Apollinaris Sidoriius.

Papias z Afrodisias, rzeźbiarz działający w czasach Hadriana, z tzw. szkoły afrodyzyjskiej w Karii. Wraz z Aristeasem sygnował dwa po­sągi centaurów, zdobiących willę Hadriana w Tivoli; stanowią one zapewne kopie oryginatit hellenistycznego.

Papinianus 1. zob. Milo Titus Annius Papi­nianus. 2. Aemilius P., genialny prawnik rzymski, uczeń Kwintusa Cerwidiusa Scewoli, rzymski przyjaciel cesarza Septimiusza Sewera, stracony wkrótce po objęciu rządów przez Karakallę. Najważniejsze z jego dzieł to 37 ksiąg Quaestiones (Wyjaśnienia problemów prawnych) i 19 ksiąg Responsa (Opinie prawne), wykorzystanych w ko­dyfikacji Justyniana (zob.). P. cechuje nie tylko jasność i trafność orzeczeń, ale także nieprze

564

papirus

ciętna prawość charakteru, podziwiana przez współczesnych mu i przez potomność.

Papiria zob. Paptrii 11.

Papirii (dawniej Papisii) rzymski ród pocho­dzenia plebejskiego, później w części patrycju-szowski, rozgałęziony na liczne rodziny. Plebejskie były: Carbones i Turdi; patrycju-szowskie: Crassi, Cwsores, Masones i Mu-gillani. — Carbones: 1. Caius Papirius Carbo, zdolny mówca i polityk, jako trybun ludowy w r. 131 p.n.e. występował wraz z Gajuszem Grakchem w obronie praw ludu; przeciwnik Scypiona. Oskarżony przez Krassusa o spo­wodowanie rozruchów podczas wystąpień Grak-chów popełnił samobójstwo, by uniknąć wy­roku. 2. Cnaeus P. Carbo, brat poprzedniego;

poniósł klęskę podczas swego konsulatu w r. 113 w bitwie z Cymbrami i Teutonami. 3. Caius P. Carbo Arvina, syn P. l., usiłował bezskutecznie pomścić śmierć ojca na Krassusie, zginął w woj­nie domowej jako stronnik Sulli. 4. Cnaeus P. Carbo, stronnik Mariusza, konsul w latach 85 -- 83 p.n.e., walczył z Sullą. Wobec przewagi Sulli musiał uciekać do Afryki, gdzie wpadł w ręce Pompejusza, który wydał go w ręce prze­ciwników (r. 83 p.n.e.) — Crassi: S. Lucius P. Crassus, konsul w r. 436 p.n.e., walczył z Wejen-tami. 6. Lucius P. Crassus, dyktator w r. 340 p.n.e.; jako konsul w r. 330 walczył z Wciskami. 7. Marcus P. Crassus, brat poprzedniego, dyk­tator w r. 332 podczas wojny z Galami. — Cursores: 8. Lucius P. Cursor, wybitny wódz, dyktator w r. 325, podczas wojny z Samnitami;

po klęsce w Wąwozie Kaudyńskim pokonał Samnitów pod Lucerią, zdobył miasto i uwolnił uwięzionych tam zakładników rzymskich; od­niósł zwycięstwo nad Samoitami jako konsul w r. 320 p.n.e. i jako ponowny dyktator w r. 309 pod Longulą. 9. Lucius P. Cursor, jako konsul w r. 293 p.n.e. pokonał Samnitów pod Akwilonią, a w r. 272 ostatecznie podbił kraj Samnitów, kładąc kres długoletnim wojnom. On także zmusił do opuszczenia Tarentu załogę Pyrrusa. — Masones: 10. Caius P. Maso, konsul w r. 231 p.n.e., zwyciężył Korsów. 11. Papiria, córka po­przedniego, żona Emiliusza Paulusa, matka Scy­piona Młodszego.'—M u gillani: 12. Lucius P. Mugillanus, konsul w r. 444 p.n.e., jako inter-rex w r. 420 łagodził spory pomiędzy patrycju-szami a trybunami ludowymi.

papirologia nauka o papirusach, tj. nauka badająca teksty napisane na papirusach. W prak­tyce termin ten nie odpowiada ściśle swej treści. Oznacza bowiem pomocniczą' naukę zajmującą się badaniem tekstów z grecko-rzymskiego Egiptu (332. p.n.e. - 641 n.e.), napisanych w zasadzie na papirusach w języku greckim. Dodanie określe­nia: „w zasadzie" jest konieczne dlatego, że p. uwzględnia w swych badaniach także teksty na­pisane w innych językach (np. egipskim, łaciń­skim, koptyjskim) i na innych materiałach (gli­niane skorupy, kamień, tabliczki woskowane, pergamin), jeżeli treść tych tekstów jest pokrewna treści greckich tekstów papirusowych z grecko­-rzymskiego Egiptu. Za początkową datę w hi­storii p. należy uznać rok 1788, kiedy to profe­sor uniwersytetu w Kopenhadze N. Schow opu­blikował pierwszy grecki dokument papirusowy z Egiptu (tzw. Charta Borgiana). Jednakże jako odrębna nauka pomocnicza występuje p. dopiero od końca XIX wieku, kiedy rozpoczęto planowe poszukiwanie papirusów w Oksyrynchos, Elefan-tynie, Aphrodito, Fajum i w wielu innych miej­scowościach, a bardzo duża ilość tekstów papiru­sowych opracowywanych i publikowanych przez uczonych tej miary co C. Wessely, U Wiłcken, B. P. Grenfell, A. S. Hunt, W. Schubert i 1. Mit-tels zwróciła na tę dyscyplinę baczniejszą uwagę historyków i pozwoliła określić jej istotę i za­dania, P. pełni rolę nauki pomocniczej w sto­sunku do szeregu starszych od niej nauk, takich jak: filologia klasyczna, historia starożytna, hi­storia państwa i prawa, historia kultury, historia religii, historia medycyny, geografia historycz­na, egiptologia, antropologia i etnografia, do­starczając im materiałów i wyników swych ba­dań jako elementów do opracowywania syntez. Ponieważ bardzo znaczna ilość tekstów papiru­sowych dotyczy praw i zwyczajów stosowanych w grecko-rzymskim Egipcie, szczególnie wielkie znaczenie posiada p. prawnicza. W tej dziedzinie wybitną rolę odgrywa nauka polska. Rezultaty badań R. Taubenschlaga zostały uznane przez świat nauki za niezwykle cenne i doniosłe, a Instytut Papirologii Uniwersytetu Warszaw­skiego jest światowym ośrodkiem badań nad prawem grecko-rzymskiego Egiptu. Pierwszym polskim papirologiem i wydawcą oryginalnych tekstów papirusowych był profesor Uniwersytetu Warszawskiego Jerzy Mariteuffel.

papirus (łac. papyrus, papyrum, gt. pdpyros) roślina wodna z rodziny turzycowatych, rosnąca w miejscowościach błotnistych Egiptu, Abisynii i Palestyny, zaaklimatyzowana również i na

papirus

565

parabaza

Sycylii. Z drewna p. Egipcjanie wyrabiali łodzie, z kory zaś obuwie, sznury, odzież i inne przed­mioty codziennego użytku, natomiast z włókni­stego rdzenia rośliny wytwarzano materiał piś­mienny dla całego świata śródziemnomorskiego. Rdzeń ten krajano na wąskie pasma, które układano równolegle obok siebie, po czym po­przecznie przykrywano drugą warstwą. Obie warstwy, zalawszy je wodą z Nilu, sflaczano pod prasą. Na jednej stronie, karty włókna pa­pirusu biegły pionowo, na drugiej pozipmo. Po wygładzeniu tej ostatniej fiszbinem lub mu­szlą używano jej do pisania, niekiedy jednak dla oszczędności pisano również i na odwrocie. Szereg kart sklejano w długi zwój i odcinano z niego dowolnej długości kawałki. Na p. pisano tuszem, sporządzanym z delikatnej sadzy zmie­szanej z tartą gumą. Narzędziem pisarskim był kawałek trzciny, zwany po grecku kalamos (łac. calamus — zob.). Listy i dokumenty pisano na oddzielnych kartkach papirusowych, zwijanych następnie w rulon i zabezpieczanych pieczęciami. Książka papirusowa miała postać zwoju, w któ­rym tekst był ułożony w kolumnach prosto­padłych do jego długości. Czytelnik rozwijał trzymany w prawej ręce zwój, lewą ręką zwijał z powrotem część już przeczytaną, lecz na od­wrotną stronę. Dla ponownego przeczytania książki trzeba było cały zwój znów przewinąć z lewej strony na prawą. Pierwsze p. odkryto w r. 1752 w Herkulanum, w willi, która w I w. p.n.e. była własnością Kalpurniusza Pizona. Około r. 1820 znaleziono szereg dokumentów papirusowych w Memfis i Tebach. Pierwszy p. literacki, zawierający XXIV pieśń Iliady, znale­ziono w r. 1821. Największą ilość tekstów grec­kich odnaleźli: w latach 1884-1890 wybitny egiptolog angielski W.M.Flinders Petrie, po nim — Frederic George Kenyon (znalazca Politeja Athenajon Arystotelesa), wreszcie dwaj wy­bitni uczeni angielscy, B. P. Grenfell i A. S. Bunt. Największa ilość znalezisk papirusowych pocho­dzi z Egiptu. Zawdzięczamy im znajomość uwa­żanych dotąd za zaginione tekstów dzieł staro­żytnych pisarzy greckich. Należą tu m.in. minijamby Herondasa, komedie Menandra, utwory Archilocha, Alkajosa, Safony, poematy Bakchy-lidesa. Wśród p. ponadto znajdują się doku­menty historyczne, prawne, świadectwa o życiu społecznym i rodzinnym Greków egipskich z okresu hellenistycznego i późniejszego. Naj­bogatszym źródłem p. są śmietniska w okolicy

dawnych osiedli. Sporo p. znajdowano również w ruinach starożytnych domów, zwłaszcza tam, gdzie cała wieś lub miasteczko zostało opusz­czone przez ludność. Trzecim wreszcie źródłem p. są groby. Niekiedy wkładano do trumny zmarłemu zwój papirusowy o treści literackiej, częściej — magicznej. Ponadto wewnętrzną trum­nę dla mumii sporządzano często z papirusowej makulatury, którą ugniatano, nadając jej kształt mumii, po czym pokrywano ją gipsem i malo­wano.

Papius 1. Brutulus P., Samnita, podczas dru­giej wojny samnickiej w r. 322 p.n.e. popełnił samobójstwo, ażeby nie zostać wydanym w ręce Rzymian, co groziło mu jako kara za naruszenie układów z Rzymem. 2. Caius P. Mutiius, wódz Samnitów w wojnie ze sprzymierzeńcami, poko­nany w r. 89 p.n.e. przez Sullę. 3. P. z Lanuwium, ojciec Milona (zob. Milo Titus Annius Papinia-nus). 4. Caius P., według Cycerona jako trybun ludowy wydal ustawę dotyczącą praw obywa­telskich. 5. Marcus P. jako konsul w r. 9 n.e. wraz z kolegą swym, Poppeusem Sabinem, wydał ustawę lex lulia et Papla Poppaea de maritandis ordinibus, wymierzona przeciw bezżenności, prze­ciw małżeństwom bezdzietnym i przeciw roz­wodom.

Pappos uczony z Aleksandrii (379-393) w cza­sach Teodozjusza Starszego, autor dzieł z róż­nych dziedzin: O rzekach Libii, O snach. Ko­mentarz do dzielą Ptolemeusza „Megale syn-taksis". Zachowane fragmenty dzieł matema-tycznach.

Papposilenos mit. ojciec sylenów. Zob. sylen.

Pappus łac. komiczna postać farsy atellańskiej, głupi komiczny starzec (we włoskiej kome­dii ludowej rolę tę odgrywa Pantalone). Zob. Atellaane fabulae.

Papus przydomek rodu Emiliuszów (zob. Aemilii).

parabaza (gr. parabasis, domyślne pros ton demon przyjście przez lud) jedna z części starej komedii attyckiej, pieśń chóru, w której poeta zwraca się od siebie do publiczności, poruszając tematy nie związane z akcją komedii. Chór wy­stępował w p. bez masek; maski i tematyka związana z akcją są charakterystyczne dla p. komedii późniejszych. Z czasem p. zanika. Peł­na^. miała się składać z siedmiu części; były to:

kommdtion krótka partia, „odcinek"; właściwa p.; makrón lub pnigos długa partia, szybko recy­towana; ode pieśń; epfrrema dopowiedzenie;

paradoksografia

566

Parimn mannor

antóde i antepfrrema odpowiedzi na dwie po­przednie części.

paradoksografia • (od gr. paradoksos dziwny, osobliwy) gatunek literatury traktujący o nie­zwykłych zdarzeniach i zjawiskach. Najsławniej­szym paradoksografem był Antigonos z Karistos (ok. 290-ok. 220 p.n.e.), autor (zachowanego) Historim paradókson synagogę, czyli Historiae mirabiles (Zbiór dziwnych historii), w którym korzysta m.in. z Arystotelesowej Historii zwie­rząt. Podobny zbiór Dziwnych historii daje nie znany bliżej Apollonios; Filon z Heraklei pisze Księgę cudów, z której zachował się fragment Pen ton heptd thaumdtón (O siedmiu cudach świata), Isigonos z Nicei — O rzeczach nie do wiary (znane z zachowanych wyciągów). Do pa-radoksografów zaliczamy także: Belosa z Men-des, Aristoklesa (II w. p.n.e.), Polemona z Ilionu (II w. p.n.e.), Aleksandra z Myndos (I w. p.n.e.), piszącego również poważniejsze dzieła zoologi­czne. Demetrios, Geminos z Tyru- i Artemon z Miletu spisywali „cuda", które miały miejsce w świątyni Sarapisa (kult S. popierali Ptolemeusze).

paraklausithyron (gr. paraklausithyron, dosł. pod zamkniętymi drzwiami) utwór literacki w formie pieśni zakochanego młodzieńca (czy zakochanej dziewczyny) śpiewanej pod drzwiami kochanki (kochanka).

paraliowie (gr. pardlio], od pdralos nadmorski) stronnictwo polityczne w Attyce w VI w. p.n.e., składające się głównie z mieszkańców wąskiego pasma nadmorskiego (paralia): kupców, mary­narzy i rzemieślników. Jako zwolennicy rządów umiarkowanych, pragnęli zachowania ustroju Solona w przeciwieństwie do stronnictwa pedia-ków (którzy dążyli do przywrócenia ustroju panującego przed Solonem) i stronnictwa dia-krów, których nie zaspokoiły reformy Solona. Na czele p. stali Alkmeonidzi (zob.).

Paramonos grecki komediopisarz, przedstawi­ciel -komedii nowej. Utwory jego nie zachowały się. ^

parasanga (łac., gr. parasdnges) używana w Azji Mn. miara odległości, wg Herodota równa 30 stadionom, wg innych—różnej długości (21-60 stadionów).

parasitus (gr. porosiłoś) pasożyt; pierwotnie w Atenach określano tym mianem ludzi, którzy pomagali kapłanom w obrządkach religijnych, a zwłaszcza pilnowali zebrania świętego zboża. Za tę pomoc dostawali część ofiar oraz jedli

w świątyni przy kapłanach (parasitejn brać po­siłek w obecności kogoś), stąd ich nazwa. Każde bóstwo miało podobno swego p. Funkcja ta była bardzo szanowana, dopóki ograniczała się tylko do służby religijnej. Z czasem p. pojawiają się w prywatnych domach zamożnych ludzi. Obowiązkiem p. było rozweselanie pana i jego gości, wyświadczanie panu małych usług, do­glądanie przygotowań do uczty itp. P. często posługiwał się niskim pochlebstwem, za jedzenie bowiem gotowy był na wszystko. W tym cha­rakterze pieczeniarza występuje p. już w farsie megaręjskiej i w tzw. komedii sycylijskiej Epi-charma, a w komedii średnio- i nowoattyckiej oraz w rzymskiej staje się już postacią nieod­zowną.

paraskeniony (gr. pwaskmion) boczne budynki skenź w teatrze greckim, wysunięte ku przodowi i tworzące boczne tło dla sceny. Zob. skene, teatr.

parastas (gr. parastas) opłata w wysokości l drachmy składana diajtetom przez oskarża­jącego i oskarżonego. Zob. diajtetes.

Parcae zob. Mofry.

paremiografowie (parojmiografowie; gr. paroj-mia — przysłowie) uczeni, którzy zbierali i spi­sywali przysłowia, sentencje z dzieł pisarzy oraz ludowe powiedzenia przysłowiowe. Zenobios, nauczyciel wymowy w Rzymie za Hadriana, wydał Epitome ton parojmion Didymu kaj Tar-rdju (Wyciąg, przysłów ze zbiorów Didymosa i Lukillosa z Tarraj) Wyciąg Żenobiosa wyko­rzystano z kolei przy układaniu tzw. Corpus paroemiographorum w 'Bizancjum.

Parilia (lub Palilia) łac. święto pasterskie ob­chodzone w starożytnym Rzymie 21 kwietnia ku czci wiejskiego bóstwa Pales. Składano wów­czas bezkrwawe ofiary w postaci placków, mleka i innych wiejskich potraw, oczyszczano stajnie przez kropienie i okadzanie siarką, przeskaki­wano przez ogień rozniecany ze słomy i siana — wszystko to miało na celu oddalenie chorób. Z czasem dzień ten połączono z rocznicą zało­żenia Rzymu. Obrzędy te, pod nazwą Romaia, nabrały szczególnie uroczystego charakteru za Hadriana, a w V w. n.e. obchodzono je jeszcze jako Natalis Urbis Romae (rocznica założenia Rzymu). ⁽

Paris zob. Parys.

Parisii plemię w Gallia Lugdunensis, z głów­nym miastem Lutetia Parisiorum (dziś Paryż).

Parium marmor łac. marmur z Paros, tablica

Parki

567

parodia

marmurowa znaleziona w r. 1627 na wyspie Paros przez lorda Tomasza Arundela (dzisiaj przechowywana w Uniwersytecie w Oksfordzie) i. uzupełniona dalszymi fragmentami znalezio­nymi w czasach nowszych. Zawiera dhigi napis, którego treścią jest kronika Grecji od archon-tatu Diognetesa (r. 264/3 p.n.e., tj. od archon-tatu Astyanaksa czy Euzyanaksa na Paros) wstecz, do założenia Aten przez Kekropsa. Najobszemiej omówione są wypadki związane z dzie­jami Paros. Datowanie jest wg archontów, nie według olimpiad; źródłem dla kroniki były dzieła pisarzy ateńskich. Fragmenty P. m. opracował P.Jacoby.

Parki (łac. Parcae) zob. Mojry.

parki zob. ogrody.

Parma miasto Bojów (zob.) w Gallla Cispa-dana nad rzeką o tej samej nazwie, pomiędzy Placencją i Mutiną. Od r. 183 p.n.e. kolonia rzymska.

Parmenides z Elei (VI/Vw. p.n.e.), jeden z najwybitniejszych filozofów greckich, uczeń i przyjaciel Ksenofanesa, twórca tzw. szkoły eleackiej (zob. eleact). Filozofię swoją wyłożył w poemacie Perl fyseos (O naturze), którego nieliczne fragmenty zachowały się u Sekstusa Empirikusa i u Symplicjusza. P. uczył, że myśl i byt są jednym i tym samym, gdyż myśleć mo­żna tylko o tym, co istnieje. Byt nie może nie istnieć, a niebyt nie może istnieć, wobec tego stawanie się i zanikanie świata, które przyjmował Heraklit, jest niemożliwe. Byt nie powstał z ni­czego, jest wieczny, niezmienny, jednolity i nie­podzielny. P. zaważył w dziejach filozofii przede wszystkim naczelną teorią jedności i niezmien­ności bytu, poglądem na nierozerwalność bytu i myśli, odróżnieniem myśli od 'postrzegania, a zwłaszcza dedukcyjną metodą filozofowania, którą pierwszy wprowadził. Słynął z surowego trybu życia. Platon jeden ze swoich dialogów nazwał jego imieniem.

Parmenion 1. syn Filotasa, wybitny dowódca wojskowy Filipa Macedońskiego i Aleksan­dra W.; cieszył się wielkim uznaniem Filipa, a w czasie wyprawy do Azji był uważany za głównego po Aleksandrze W. dowódcę wojsk macedońskich. Przyczynił się do zwycięstw w bi­twach nad Granikiem, pod Issos i pod Arbelą. Kiedy syn P., Filotas, oskarżony o udział w spi­sku na życie Aleksandra został stracony, Alek­sander kazał stracić również P. 2. architekt grecki działający w końcu IV w. p.n.e., twórca

Serapejonu w Aleksandrii. 3. P. zwany Mace­dończykiem, grecki epigramatyk z czasów Augu­sta. Z twórczości jego zachowało się (w tzw. Wieńcu Filipowym, czyli w antologii epigramów ułożonej za czasów Kaliguli przez Filipa z Tes-saloniki) 16 epigramów o dość różnorodnej treści (o posągu Hery dłuta Polikleta, o nie­śmiertelności Aleksandra W., o bohaterach ter-mopilskich i inne).

Parmeniskos uczony filolog i gramatyk z II/I w. p.n.e.; jako reprezentant tzw. szkoły aleksandryj­skiej (Arystarcha) zajmował się m.in. kwestiami homeryckimi i występował przeciw Kratesowi z Maiłoś i jego szkole (zwanej szkołą pergameńską), a więc przeciw alegorycznemu tłumaczeniu poezji Homera. P. analizował także kwestie astronomiczno-mitologiczne występujące u poe­tów, on też wprowadził nowy podział rzeczow­ników na 8 klas deklinacyjnych, klasyfikując je wg końcowych liter. Dzieła jego nie zachowały się.

Parmenon z Rodos, pisarz grecki z III w. p.n.e., autor znanej ze wzmianki u Atenajosa książki kucharskiej Magejrike didaskalia (Kurs kucharstwa).

Parnas (gr. Parnassós) góra w Fokidzie, o dwóch szczytach: Tithorea (na pólnoco-zachód) i Lykweja (na południowy-wschód). Na poiud-niowo-wschodnim stoku P. leżą Delfy. U ma­sywie P. znajdowały się strome skały zw. Faj-driady (Fajdriddes petraj), gdzie było słynne źródło Kastalia. P. uchodził w starożytności za siedzibę Apollina i Muz.

Parnes (gr. Pdrnes) góra w północno-wschod-niej części Attyki, przedłużenie góry Kitajron.

parodia (gr. parodia, od para mimo, obok, wbrew; SdS pieśń, dosł. przedrzeźnianie pieśni lub pieśń przedrzeźniana) żartobliwa przeróbka utworu poważnego, literackiego lub muzyczne­go. Terminu tego w zastosowaniu do utworów literackich użył po raz pierwszy Arystoteles w swojej Poetyce. Elementy p. można znaleźć już u Homera. Wprawdzie przesadą jest dopa­trywanie się jej w opisie bitwy bogów w XXI pieśni Iliady (Walter Leaf) lub igrzysk nad gro­bem Patroklosa (Dietrich Mlilder), niewątpliwie jednak mowa Tersytesa w II pieśni Iliady jest p. przemówienia Achillesa z I pieśni, opis zaś walki dwu żebraków w XVIII pieśni Odysei jest p. opisu pojedynków pomiędzy bohaterami. Cha­rakter parodystyczny mają dwa fragmenty Azjosa z Samos, poety działającego prawdopodobnie

parodia

568

na przełomie VII i VI w. p.n.e., a także — Margites (Poemat o Głuptasie), pisany na prze­mian heksametrem daktylicznym i tryiiietrem jambicznym. Arystoteles uważał go za oryginalny utwór Homera, lecz niewątpliwie powstał on nieco później. Poeta liryczny i elegijny, Simoni­des (lub Semonides) z Samos (lub z Amorgos), VI w. p.n.e.) jest m.in. autorem utworu o stwo­rzeniu kobiety, napisanego trymetrem jambicz­nym, będącego prawdopodobnie p. Hezjodowego Katalogu niewiast lub eposu genealogicznego. Ksenofanes z Kolofonu (VI/V w. p.n.e.) oprócz poematu filozoficznego O przyrodzie napisał również utwór nazwany przez późniejszych pi­sarzy Stlloj lub Parodia], Zawierał on ostrą kry­tykę Homera i Hezjoda jako nauczycieli religii ludowej, a że był napisany heksametrem dakty­licznym i przepełniony wyrażeniami i epitetami Homerowymi, słusznie może być uznany za pro­totyp silloj, czyli poematów parodystyczno-sa-tyrycznych wymierzonych przeciwko filozofom. Na scenę wprowadził p. Epichąnn z Syrakuz (VI/V w. p.n.e.) w swoich dramatach mitolo­gicznych, czyli trawestiach, jak np. Hebas Gdmos (Wesele Hebe), a zwłaszcza w sztuce Odysseus Autómolos (Odyseusz Zbieg), z której zachował się spory fragment zawierający p. Iliady. Kome­dia attycka przepełniona była elementami j?. Dla nas najbardziej uchwytna u Arystofanesa jest p. Eurypidesa w Thesmoforiazusaj oraz agon Ajschylosa i Eurypidesa w Żabach. P. we właś­ciwym znaczeniu jest pierwszy w literaturze gyeckiej poemat heroikomiczny Batrachomachia, napisany prawdopodobnie w V w. n.e. przez nieznanego nam z imienia Ateńczyka. Opowiada on o drobnych i bynajmniej nie bohaterskich zwierzątkach wierszem, stylem i językiem Ho­mera, parody stycznie ujęte są postacie bogów, znajdujemy tu po raz pierwszy na większą skalę zastosowany środek komiczny — imiona znaczą­ce. Wreszcie — utwór roi się od p. poszczegól­nych wierszy Homerowych. Poemat herotkomi-czny znalazł 'mnóstwo naśladowców zarówno w późniejszej poezji greckiej, jak i w bizantyń­skiej i europejskiej. Arystoteles uważa za twórcę p. Hegemona z tezos (V w. p.n.e.), mimo że jak widzieliśmy, szereg utworów o charakterze parodystycznym powstało już znacznie wcześniej. Hegemon jednak pisał tylko p. i dlatego został uznany za twórcę i klasyka te^o gatunku. Za­chował się fragment h< ksametrowy, w którym opowiada on o swej przygodzie u niegościnnych

Ateńczyków. Również tylko p. pisał sławny filozof-cynik Krates z Teb (IV w. p.n.e.), który parodiował wszystkie rodzaje literackie: epos, lirykę i dramat. Jest on również autorem Silloj, poematu satyryczno-parodystycznego wymierzo­nego przeciw filozofom. Kontynuatorem jego pod tym względem był Tymon z Fliuntu (315-

-225 p.n.e.), który napisał Silloj w 3 księgach w formie katabazy (czyli zejścia do Hadesu), wyśmiewając filozofów zarówno dawno zmar­łych, jak sobie współczesnych. Tej samej formy użył satyryk Menippos z Gadary. Wśród Gre­ków szczególnym upodobaniem cieszyły się poe­maty kulinarne, opowiadające o rozkoszach stołu

— wierszem i stylem Homera. Czy Archestratos z Geli (IV w. p.n.e.), pisząc swój poemat Hedy-pdtheja, miał na celu parodię, co do tego uczeni nie są zgodni; na pewno jednak p. były poematy kulinarne Eubojosa z Paros i Matrona z Pitany. Za klasyka p. prozaicznej można uznać „saty­ryka w szacie sofisty", Lukiana z Samosat (ok. 125-190 n.e.), autora wielu dialogów, obrazków satyrycznych, diatryb, nawet paszkwilów, pisa­nych czystym językiem attyckim, lecz przepeł­nionych cytatami z Homera, Hezjoda, liryków i tragików, najczęściej w celach parodystycz-nych. Wreszcie — cesarz Julian Apostata był autorem mało zresztą dowcipnej satyry menip-pejskiej Sympósion e Krónia (Uczta czyli święto Kronosa), cytowanej zwykle jako Caesares. W li­teraturze rzymskiej nie ma autora, który by się poświęcił p. jako osobnemu rodzajowi literac­kiemu, mimo to nie brak elementu parodystycz-nego w bardzo wielu utworach zarówno poezji, jak prozy łacińskiej. W komediach Plauta roi się od ustępów parodystycznych, on też utworzył wyraz paratragoedare, tzn. przedrzeźniać poetów czy aktorów tragicznych. Najczęściej partie pa-rodystyczne włożone są w usta sprytnych niewol­ników; doskonałym przykładem takiego stylu jest wielka przemowa niewolnika Chrysalusa w komedii Bacchides; p. kontraktu prawnego jest układ między kurtyzaną Filenium, jej matką i młodzieńcem, sporządzony przez usłużnego pasożyta. Istnieje różnica poglądów co do tego, czy Culex, młodzieńczy utwór Wergiliusza, był poematem heroikcmicznym, a więc parodystycz-nym. Natomiast dowcipny i okrutny paszkwil Seneki na Klaudiusza Apocolocynthosis („Udy-nienie") z całą pewnością jest p. utworów zawie­rających apoteozę zmarłych cesarzy. P. ideali­stycznego romansu greckiego jest realistyczny

parodos

569

Partenon

romans Petroniusza Satiricon libri, którego bo­haterem jest wzbogacony wyzwoleniec Trymal-chion.

parodos (gr. parodos) 1. przejścia w teatrze greckim, biegnące po obu stronach pomiędzy orchestrą a skeną; służyły dla chóru jako wejś­cie na orchestrę, wchodziła nimi również pu­bliczność do teatru, zwłaszcza do niższych rzę­dów, bliższych orchestry. 2. składowa część tra­gedii greckiej, pierwsza pieśń śpiewana przez chór wchodzący na orchestrę po skończeniu prologu (zob. teatr, orchestrą).

paroemiacum zob. parojmiak.

parojmiak (gr. parojmiakón, łac. paroemiacum) wiersz o zasadniczym schemacie ctc;_ct^_oo

— ia!, np. Ajschylos, Blagalnice 25: chthónioj thikas katechontes \-^\^i——1.^^^-^ a więc równy dymetrowi anapestycznemu katalektycz-nemu. Wiersz ten występował w przysłowiach, stąd jego nazwa (od parojmia przysłowie), a po­nieważ był także miarą tańca wojennego wyko­nywanego z bronią w ręku, nazywany jest rów­nież enóplios. Według teorii metryków niemieckich (Wilamowitz, Schroeder) stałe są w p; jako w starym wierszu ludowym, tylko cztery ele­menty długie (z końcową sylabą obojętną wiącz-nie), tezy zaś mogą być wypełnione nie tylko przez dwie krótkie lub jedną zgłoskę długą, ale także przez pojedynczą krótką, a nawet mogą ulegać zupełnemu stłumieniu, por. npi przysło­wie: egenonto kój filoj echthrój ^/\^—l-^\^\^i

—^ (f'W ^{=a \}-^'^\~' ze skróceniem hiatusowym). Niektórzy współcześni metrycy (Koster, Dale) odrzucają tę teorię jako wg nich niezgodną z duchem rytmiki i metryki greckiej, a przysłów mających formę nieregularnego p. nie uważają za wiersze, lecz za przysłowia prozaiczne.

paronomasia (gr. parommasia, łac. annomina-tio) gra wyrazów, figura retoryczna polegająca na użyciu wyrazów podobnych brzmieniem, lecz różnych znaczeniem, np. ex aratore orator factus est: z oracza stał się mówcą.

Paropamisos (gr. Paropdmisos, Paropanisos) dziś Hindukusz, góry w Azji środkowej, z któ­rych wypływały rzeki Oksos i Indos. Miesz­kańcy zwani byli w greckiej literaturze geogra­ficznej Paropamisddaj.

Paros wyspa w archipelagu Cyklad, pomiędzy Naksos, Oliaros, Delos i los. Główne miasto P. Słynęła z białych marmurów. Miejsce urodzenia Arthilocha.

Parrasjos (Parrhasios) z Efezu, słynny obok

Zeuksisa i Timantesa grecki malarz epoki kla­sycznej (koniec V w. p.n.e.), działający w Ate­nach i Azji Mn. Obrazy jego o treści mitolo­gicznej, zaczerpniętej głównie 2 tragedii Eury­pidesa, cechowała niezwykła delikatność i pre­cyzja rysunku. Podobnie jak Zeuksis i Timantes pozostaje pod wpływem osiągnięć technicznych i artystycznych Apollodora. Sławę zyskał m.in. obrazem „Walka Odyseusza z Ajaksem o zbroję Achillesa". Dużą wartość posiadały również jego obrazy rodzajowe oraz szkice rysunkowe. Twór­czość artystyczna P. znana jest jedynie na pod­stawie antycznych źródeł literackich.

pars pro toto zob. synekdoche.