Mała encyklopedia kultury antycznej

Arabicus sinus zatoka, która oddziela Arabię od Egiptu.

Arachne mit. córka Idmona z Kolofonu, barwiarza purpurowych tkanin, najlepsza tkacz­ka w Lidii. Zaślepiona pychą ośmieliła się wyz­wać Atenę do zawodów o utkanie najpiękniejszej tkaniny. Rozgniewana bogini podarta w strzępy piękne dzieło A., która z rozpaczy się powiesiła. Atena zamieniła ją w pająka.

Arachozja (Arachosia) południowo-wschodnia prowincja państwa perskiego, między Drangianą

a rzeką Indem. Mieszkańcy A. słynęli jako jeźdźcy.

Aradius Rufinus zob. Ruflnus 3.

Arakses (gr. Ardkses, łac. Araxes) 1. dziś Aras;

rzeka w Armenii. 2. rzeka w Persji, największa z rzek perskich, przepływająca w pobliżu Persepolis, wspominana przez Diodora i Strabona.

Arakyntos 1. pasmo lesistych gór w połud­niowej części Etolii. 2. szczyt górski koło Teb w Beocji.

Arar dziś Sacha (franc. Saóne); rzeka w Galii Wpadająca do Rodanu pod Lugdunum. W póź­niejszych czasach znana jako Saucona, w wie­kach średnich Saugona.

Araspes rówieśnik i towarzysz Cyrusa Star­szego (panował 558-529 p.n.e.); jak opowiada Ksenofont, zapałał miłością do Pantei, żony Abradatasa, władcy państewka perskiego Suz-Jany.

Aratos 1. A. z Solo] (ok. 315 - ok. 240 p.n.e.) grecki poeta dydaktyczny, autor poematu "astro­nomicznego Fajnomena (O znakach niebieskich), który przekładali na łacinę Cycero i Germanik;

Jan Kochanowski uzupełniał luki tego przekładu na podstawie oryginału oraz dał polski przekład. 2. A. z Sikionu (272 - 213 p.n.e.), znakomity mąż stanu i długoletni strateg Związku Achaj-skiego (zob.). Prowadził zrazu politykę antyma-cedońską, którą potem zmienił na sojusz z Ma­cedonią, skierowany przeciw Sparcifc, ponieważ spartańskie reformy socjalne stanowiły zagro­żenie dla klas posiadających Związku Achajskiego. Autor apologetycznej autobiografii.

Arausio dziś Orange; miasto w Galii Narbońskiej, położone na lewym brzegu Rodanu, sko­lonizowane przez. Cezara. Dziś słynne z ruin łuku triumfalnego i amfiteatru.

Arbakes 1. legendarny namiestnik Medii za panowania Sardanapala. Zbuntowawszy się prze­ciw niemu, zwyciężył go w Niniwie i założył w r. 819 p.n.e. nową dynastię władców medyj-skich ze stolicą w Ekbatanie. 2. dowódca wojsk Artakserksesa, wspomniany przez Ksenofonta w Anabazie.

Arbela miasto w Asyrii, gdzie w r. 331 p.n.e. Aleksander W zwyciężył Dariusza.

arbiter łac. 1. ekspert powołany przez pretora do rozstrzygnięcia sprawy sądowej wymagającej wiedzy zawodowej lub technicznej (np. podział wspólnej własności, ustalenie granicy między posiadłościami). Władza dyskrecjonalna arbitra nie była tak ściśle ograniczona przez instrukcje

Arbronius_Siło_68__Archiasz'>Arbronius Siło

68

Archiasz

pretora, jak władza dyskrecjonalna sędziego. 2. a. ex compromisso sędzia polubowny. 3. a. bi-bendi zwany też magister lub rex wnvivii (gr. basileus tu symposiu, symposiarchos), wybrany rzutem kości do gry „król picia", określał wiel­kość pucharów, stosunek wina i wody, kierował zabawami towarzyskimi itd.

Arbronius (lub Abronius) Siło rzymski poeta epicki (I w. p.n.e.), naśladowca Homera.

Arbuscula słynna w Rzymie aktorka mimiczna z I w. p.n.e., wymieniana z uznaniem przez Cycerona i Horacego.

arca 1. skrzynia drewniana okuta metalem, używana jako szafa lub skarbiec w domu rzym­skim. 2. skrzynia drewniana używana jako trumna.

Arcadia zob. Arkadia.

Arcadius zob. Arkadiusz.

Arcanun- posiadłość Kwintusa Cycerona na południe od Arpinum.

Archedemos z Tery architekt grecki z poł. V w. p.n.e. Miał wykonać w Atenach, w grocie Hymetu poświęconej Apollinowi, Panowi, nim­fom i Charytom, płaskorzeźbę na surowej ścianie pieczary.

Archelaos 1. filozof grecki z Miletu (V w. p.n.e.), uczeń Anaksagorasa (zob.), wg pewnej tradycji nauczyciel Sokratesa. 2. naturalny syn króla Macedonii Perdikkasa II, król Macedonii w latach 413 - 399 p.n.e., przyjaciel Eurypidesa, mecenas uczonych i artystów. 3. A. z Priene (II -1 w. p.n.e.), syn Apolloniosa, rzeźbiarz znany z podpisu na słynnym reliefie z r. 125 p.n.e., przedstawiającym Homera, znalezionym w XVII w. przy via Appia; kopia tego dzieła znajduje się w British Museum w Londynie. 4. A. z Kappa-docji, wódz Mitrydatesa zwyciężony przez Sullę w r. 86 p.n.e. pod Cheroneją i pod Orchomenos. 5. syn poprzedniego, małżonek Bereniki, walczył ze swym teściem, Ptolemeuszem Auletesem, i z jego obrońcą, Aulusem Gabiniuszem, prokonsulem Syrii. 6. wnuk poprzedniego, król Kappadocji, zmarł w r. 17 n.e. 7. syn Heroda Wielkiego, król Judei, złożony w r. 7 n.e. z tronu przez Augusta za swe okrucieństwa.

Arcbeneides (VI w. p.n.e.) garncarz attycki, reprezentant miniaturowego stylu czamofigu-rowego.

archeologia klasyczna nauka badająca kulturę materialną i sztukę ludów basenu Morza Śród­ziemnego w okresie państw formacji niewolni­czej, specjalnie zaś greckich i italskich (od Ul

tysiąclecia p.n.e. dla Grecji i od pocz. I tysiąc­lecia p.n.e. dla Italii). A. k. jako dyscyplina naukowa posiada specyficzny dla siebie zespół metod badawczych wyróżniających ją spośród innych nauk społecznych. Badania swe opiera na dokładnym poznaniu zabytków kultury ma­terialnej i sztuki, biorąc pod uwagę jednocześnie miejsce ich znalezienia (warstwę kulturową) i ze­spół towarzyszących im przedmiotów, przy czym wiąże je najściślej z pisanymi źródłami: przeka­zami epigraficznymi, historycznymi i literacki­mi. A. k. jako samodzielna dyscyplina naukowa wyodrębniła się w XVIII w. głównie dzięki dzia­łalności naukowej J. J. Winckelmanna. W Polsce narodziny tej nauki łączą się z pracami Stani­sława Kostki Potockiego w końcu w. XVIII i na początku w. XIX.

Archermos (pół. VI w. p.n.e.), syn Mikiadesa, ojciec Bupalosa i Atenajosa, rzeźbiarz grecki z wyspy Chios. Twórca archaicznego posągu Nike po raz pierwszy ukazanej w locie, znale­zionego na Delos. Na Delos także znaleziono bazy posągów z podpisami A.

Archestratos z GeU (K w. p.n.e.), pisarz grecki, autor poematu gastronomicznego Hedypatheja (Przysmaki) zawierającego katalogi potraw (prze­de wszystkim ryb) i sposób ich przyrządzania. Poemat ten przerobił na łacinę Enniusz (zob.) nadając swemu utworowi tytuł Hedyphagetica.

archetyp 1. w archeologii — oryginał rzeźby lub malowidła, który służył za wzór do później­szych kopii. 2. w piśmiennictwie a. oznacza rękopis zaginiony, wspólne źródło dla szeregu rękopisów późniejszych.

Archiasz (Archias) 1. mit. podczaszy Ojneusa;

Herakles zabił go przez nieuwagę w czasie uczty uderzeniem pięści. 2. A. z Koryntu, wg podania założyciel Syrakuz na Sycylii w r. 735 p.n.e. 3. A. z Teb, jeden z oligarchów, który zdradził swą ojczyznę oddając w r. 382 p.n.e. Kadmeję w ręce Lacedemończyków. Zginął w r. 378 z rąk spiskowców. 4. architekt z Koryntu, budowniczy wspaniałego okrętupałacu ofiarowanego przez Hierona II z Syrakuz któremuś z Ptolemeuszy, prawdopodobnie Euergetesowi. 5. A. Aulus Licinius z Antiochii, poeta grecki (II/I w. p.n.e.). Odznaczał się niezwykłym talentem improwiza-torskim. W podróży po miastach Azji Mn. i Grecji budził swą sztuką taki zachwyt i podziw, że cztery miasta obdarzyły go swym obywatel­stwem. W Rzymie zajmował się nauczaniem,

Archidamia

69

archilochijski wiersz

m.in. uczył Cycerona literatury greckiej. Po wojnie sprzymierzeńczej (91 - 88 r. p.n.e.) otrzy­mał zgodnie z prawem obywatelstwo rzymskie. W r. 62 nieznany bliżej Gratius oskarżył go o nieprawne przywłaszczenie sobie obywatelstwa rzymskiego. Był to proces tylko z pozoru niepo­lityczny. Oskarżyciel działał niewątpliwie z po-duszczenia zwolenników Pompejusza, którzy chcieli w ten sposób dokuczyć poecie, protego­wanemu przez wrogą Pompejuszowi rodzinę Lukullusów. Cyceron bronił A. w słynnej mowie Pro Archia poeta. A. zmarł w domu Lukullusa. 6. sławny z czasów Horacego stolarz w Rzymie, wytwórca sof używanych przy uczcie i zwanych Archiaei lecti.

Archidamia bohaterska Spartanka z III w. p.n.e., która w czasie wojny z Pyrrusem oparła się planowi umieszczenia kobiet w bezpiecznym miejscu, oświadczając, że są one gotowe dzielić los swych ojców, mężów i braci. Była babką króla Agisa IV (zob.).

Archidamos imię pięciu królów spartańskich z dynastii Proklidów: 1. A. I. syn i następca Anaksydamosa, ojciec Agasiklesa, panował oko­ło r. 600 p.n.e. 2. A. II, król Sparty w latach ok. 468 - 426 r. p.n.e. W czasie jego panowania wybuchła tzw. trzecia wojna messeńska. Na ostatnie lata jego panowania przypada też pierw­szy okres wojny peloponeskiej, który od niego został nazwany wojną archidamijską; A. dowo­dził mianowicie spartańskimi wyprawami na At-tykę w latach 430-428. 3. A. III, wnuk po­przedniego, syn Agesilaosa, pokonał Argejczyków i Arkadyjczyków w bitwie pod Mideą w r. 367 p.n.e., w r. 362 bronił Sparty przed Epaminon-dasem; zginął w r. 338 w Italii, pod Mandurią, walcząc po stronie Tarentu przeciw Lukanom. 4. A. IV, wnuk poprzedniego, walczył z Demetriosem Poliorketesem, przez którego został pobity pod Mantyneją w r. 294 p.n.e. 5. A. V, wnuk poprzedniego, syn Eudamidasa, brat Agisa IV, zginął zamordowany w zamieszkach domowych w r. 226 p.n.e.

Archikles (pół. VI w. p.n.e.) garncarz artycki z grupy miniaturzystów, twórca czar w technice czamofigurowej, współpracował z malarzem Glaukitesem z tejże grupy.

Archiloch (Archilochos) 1. A. z Poroś, (pół. VII w. p.n.e.), syn arystokraty i niewolnicy, naj­ważniejszy przedstawiciel liryki starojońskiej, pierwszy indywidualista w poezji greckiej. Po­kochał córkę Likambesa, Neobulę, ojciec jed­nakże zerwał zawarte już zaręczyny i wydał cór­kę za kogoś innego. A. zemścił się na obojgu pisząc złośliwe jamby, co — wg legendy — do­prowadziło ich do samobójstwa. Po utracie ma­jątku A. udał się na pobliską wyspę Tazos, gdzie wziął czynny udział w walkach przeciw plemieniu trackiemu Sajów. Stracił tam, jak mówi w jednym z fragmentów, tarczę, lecz uratował żyde. Później wrócił do ojczyzny i dalej uczestniczył w walkach, jakie wyspa Paros toczyła ze swymi sąsiadami. Zginął w czasie wojny Paryjczyków z sąsiednią wyspą Naksos. Twórczość A. objęła elegię, epi­gramy, hymny oraz utwory jambiczne różnej treści, przede wszystkim politycznej. W zakresie metryki A. nie zadowolił się dotąd używanymi miarami, lecz sięgnął do twórczości ludowej i wprowadził do literatury miary ludowe, trochej i jamb. Wprowadził również szereg motywów lu­dowych, a także nowy rodzaj — bajkę ludową. Cechy charakterystyczne A. to pogarda i nie­liczenie się 2 odziedziczonymi i przyjętymi nor­mami postępowania, które nie zdają próby żyda, walka z przestarzałymi poglądami, szczerość w walce z konwencjonalizmem. Uroczyste wy­rażenia epickie przyjęte z poematów Homera nabierają u A. odcienia ironicznego i nawet pa-rodystycznego na skutek odmiennego stosunku poety do konwencjonalnych pojęć. A. jest pierw­szą wyraźnie zarysowaną indywidualnością w literatiirze greckiej. Wprowadzenie do utworów literackich inwektyw osobistych i szyderstw zna­mionuje czasy tworzenia się społeczeństwa kla­sowego, pełne walk i niepokojów. Przejawia się to także we wzmożonej krytyce, którą uprawiał A. w nowej, stworzonej przez siebie formie — jam-bografii. Już w starożytności został on uznany za klasyka w tym rodzaju poezji, dzięki mi­strzostwu formy oraz zwartemu, plastycznemu i wyrazistemu językowi. Rodzinna wyspa uznała go za jednego ze swych herosów i wprowadziła jego kult. 2. A. z Agryle w Attyce, architekt grecki czynny w r. 408/7 p.n.e. przy budowie Erechtejonu w Atenach, być może jako zastępca naczelnika architekta, Filoklesa.

archilochijski wiersz (yersus ArchUochius) wiersz złożony z akatalektycznej tetrapodii daktylicznej i ityfallika:

-i \»J\J •!- \^f\^/ -^-\J\J -!-\J\J^-Ł \^ -!-^/ -£- .——

Dwie części składowe oddzielone są zawsze dierezą. Archiloch używał tego wiersza w dystychu w połączeniu z trymerem jambicznym katalek-

Archimedes z Syrakuz

70

architektura grecka

tycznym. Wiersza a. używali w 'okresie hellenis­tycznym Kallimach i Teokryt, jak również Ho­racy (Carmina I, 4).

Archimedes z Syrakuz (287-212 r. p.n.e.) jeden z genialnych matematyków i fizyków świata. Zginął z rąk żołnierza rzymskiego pod­czas oblężenia Syrakuz w czasie II wojny pu-nickiej. Nowatorskie zwłaszcza było jego dzieło TetragSnismós parabolfs (O kwadraturze odcinka , parabuli) oraz dzieło Perl methódu (O metodzie). Jest on twórcą hydrostatyki i w dziele Perl tSn ochumenon (O pływających ciałach) zawarł swe słynne twierdzenie: ciało zanurzone w płynie traci ciężar równy ciężarowi wypartego przez nie płynu. Wg podania miał on odkryć to prawo w czasie kąpieli w wannie i wyskoczyć z niej z okrzykiem: Heureka — Znalazłem! Inne jego znane twierdzenia odnoszą się do kuli. Od niego pochodzi określenie liczby potrzebnej do obli­czenia powierzchni i obwodu koła i oznaczenie jej literą n, która jest pierwszą literą greckiego wyrazu perimetros (obwód koła). Znał on także zasady rachunku różniczkowego, i dzięki swej pracy Stojcheja mechanika (Elementy mechaniki) stał się twórcą mechaniki teoretycznej. Zajmował się również astronomią i skonstruował podzi­wiane później w Rzymie przez Cycerona plane.tarium i globus. Był wynalazcą śruby wodnej (gr. kochlias, łac. wchlea), w którą zaopatrzył olbrzymi okręt syrakuzańskiego króla Hierona. Jakkolwiek A. urodził się i działał w Syrakuzach, był jednak ściśle związany z nauką aleksandryj­ską: w Aleksandrii odbywał studia i w Aleksandrii wydano jego dzieła, prowadził też żywą korespon­dencję z uczonymi aleksandryjskimi.

Archinos z Aten polityk z końca V w. p.n.e. Zwolennik umiarkowanej demokracji. Kierował wraz z Trazybulem walką przeciw Trzydziestu Tyranom. Po zwycięstwie demokracji był rzecz­nikiem amnestii dla wygnanych.

architektura grecka której najbardziej repre­zentatywną budowlę stanowi świątynia, wywodzi się z budownictwa-drewnianego. Okres mykeński wykształcił prostokątny megaron, dom władcy, z którego w okresie wczesnoarchaicznym (X-- VIII w. p.n.e.) powstała zasadnicza część świą­tyni, naos, otoczony później w okresie średnioar-chaicznym (VIII - VII w. p.n.e.) wytworzoną pod wpływem wschodnich hypostylów peristazą. Roz­wój okalającej świątynię kolumnady łączy się ściśle z unormowaniem zasad porządków archi­tektonicznych z końcem VII w. .p.n.e. Wykształ­cone w okresie poprzednim typy budowli sakral­nych zostają zmonumentalizowane w konstrukcji kamiennej, co pozostaje w ścisłym związku z ogólnymi przemianami gospodarczymi greckich państw typu polis, bogacących się dzięki docho­dom z kolonii. W Grecji istniały dwa zasadnicze porządki: dorycki i joński; kapitel koryncki stanowi jedynie odmianę kapitelu jońskiego. Dorycki dominował na Peloponezie i w Wielkiej Grecji, joński zaś w Azji M. i na wyspach Morza Egejskiego. Oba obok siebie, a nawet połączone w jednej budowli, występowały w sztuce attyc-kiej. Każdy z porządków oparty był na innych proporcjach, wyrażonych we wzajemnym sto­sunku poszczególnych elementów architektonicz­nych: w grę wchodziła średnica kolumny, roz­piętość interkolumniów, belkowanie itp. W efekcie porządek dorycki nadawał budowli charakter konstrukcji bardziej zwartych, ciężkich, suro­wych, joński zaś odznaczał się wysmukłością, wytwomośdą i był bardziej ozdobny; Wg planu (rzut poziomy) budowli rozróżnia się następujące typy świątyń: in antis — z kolumnami między antami, prostylos — z kolumnadą tylko w pronaosie (np. cella Ateny w Erechtejonie), amfi-prostyhs—z kolumnadą w fasadzie przedniej i tylnej (świątynia Nike Apteros w Atenach), peripteros — z kolumnadą dokoła naosu (Herąjon w Olimpu), dipteros — z podwójną ko­lumnadą dokoła naosu (świątynia Artemidy Leukofryne w Magnezji z okresu hellenistycznego). Zależnie od liczby kolumn w fasadzie głównej, w zasadzie posiadającej parzystą liczbę słupów, wyróżnia się: distylos — świątynię o dwu ko­lumnach, tetrastylos — o czterech, heksastylos — o sześciu, oktostylos — o ośmiu, dekastylos — o dziesięciu, dodekastylos — o dwunastu kolum­nach. Styl budowy wyrażał się nie tylko w liczbie kolumn, ale i w sposobie ich rozstawienia. Wg Witrusiusza, Grecy ujęli tę zasadę jako sto­sunek interkolummum do średnicy dolnego bębna kolumny, która (wg niego) miała stanowić mo-dulus budowli: biorąc to pod uwagę rozróżnia się następujące typy świątyń: pyknostylos, gdy inter-' kolumnium wynosi l l/i modułu, systylos—1 mo­duły, eustylos — 2¹4 modułu, diastyhs — 3 mo­duły, araeostylos — 4% modułu. Niekiedy Wi-truwiusz przyjmuje za moduł promień dolnego bębna kolumny. Niezależnie od porządku ze­wnętrzna strona fundamentu, euthynterla, ukształ­towana była w trzy stopnie, krepis. Górną po­wierzchnię krepidomy stanowił stylobat, na któ-

architektura grecka

71

architektura grecka

rym wznosiły się kolumny. Zasady porządku doryckiego byty następujące: kolumna (trzon wraz z głowicą) wsparta była bezpośrednio (bez bazy) na stylobacie. Trzon zwężający się ku górze posiadał w połowie lub dwóch trzecich entasif, wybrzuszenie, oraz pokryty był równoległymi kanelurami — żłobkami (w ilości 18 - 20), o kie­runku wertykalnym. Głowica, wykuta z jednego bloku kamienia, w dolnej części przybierała kształt poduszki, echinus, poniżej którego znaj­dowało się kilka pierścieni, annuli, w górnej zaś części miała formę kwadratowej płyty, abacus. Wysokość kolumny doryckiej wynosiła od 4¹/2 do 6^1 średnicy dolnego bębna kolumny, przy czym wysokość kolumny w stosunku do jej sze­rokości stale wzrastała w okresie od^/ VI do IV w. p.n.e. Na kolumnadzie spoczywało belko­wanie składające się z architrawu (epistylos) i fryzu; Bloki gładniego architrawu byty złączone na osi kolumny, nad nim biegła wystająca listewka, taenia, oddzielająca go od fryzu, który składał się z tryglifów i metop. Tzw. zasada tryglifów, wy­wodząca się z konstrukcji drewnianej, przewi­dywała, że tryglif musi się znajdować: a) nad każdą kolumną i interkolumnium; b) na osi ko­lumny oraz na osi interkolumnium; c) tryglify winny stykać się na narożu fryzu. Spełnienie tych trzech warunków było możliwe tylko w małych świątyniach-skarbcach, kiedy grubość architrawu równała się szerokości tryglifu. Pod tryglifami poniżej tenii znajdowała się tzw. regula, na której zwisało sześć guttae. Gzyms, geison, wieńczył bel­kowanie i obiegał z trzech stron tympanon. Od spodu gzymsu umieszczone byty nad osią metop i tryglifów mutulae, których ozdobę stanowiły guttae. Ponad gzymsem biegła ślina, rynna z otworami rzygaczy w kształcie lwich głów, zwieńczona antefiksami. Na szczycie i narożni­kach (ympanonu ustawione byty akroteriony. Surowe reguły kanonu doryckiego, trudne do zastosowania w bardzo dużych budowlach, powo­dują zaniechanie go w architekturze okresu hel­lenistycznego, a właściwie już od połowy IV w. p.n.e. Budowle hellenistyczne i rzymskie wzno­szone w stylu doryckim nie stosowały zasad ka­nonu, ale tylko ogólne elementy dekoracyjne tego porządku. Porządek joński pełnię swego wyrazu architektonicznego osiągnął we wspa­niałych sanktuariach wielkich rozmiarów, jak np. świątynia Artemidy Efeskiej (Vn w. p.n.e.), lub w małych budowlach będących prawdziwymi klejnotami architektury, jak np. Skarbiec Sifnij-

czyków w Delfach (r. 525 p.n.e.). Różnice w ze­stawieniu z porządkiem doryckim wyrażają się — poza odrębnością proporcji — w odmienności formy elementów architektonicznych i dekora­cyjnych. Kolumna jońska składa się z bazy (dwa typy: małoazjatycki i attycki) i trzonu pokrytego gęsto rozmieszczonymi kanelurami (w liczbie 24), które oddzielone są listewkami. Głowica, oddzie­lona od trzonu astragalem, składa się z szyjki, hypotrachelion, ozdobionej najczęściej palmetami, antemion, nad którą znajduje się maty echinus oz­dobiony jajownikiem, kymation (joński), umiesz­czony na wysokości zwojów wolut, stanowiących najbardziej charakterystyczny element głowicy jońskiej. Woluty tworzą jedną całość z rodzajem poduszki, na której spoczywa plinta, czyli abacus. Pośrodku wolut znajdują się małe dyski, oculi. Woluty zdobią przednią i tylną stronę kapitelu dając z boku rodzaj profilowanego wałka zwę­żonego pośrodku i przewiązanego balteusem. Głowica narożnika składa się z dwu wolut ze­stawionych razem w wygiętym łuku pod ką­tem 45°. W skład jońskiego belkowania wchodzą:

architraw z trzech belek ułożonych jedna na dru­giej, wysuwających się ku przodowi, i ciągły fryz przeważnie ozdobiony płaskorzeźbami, od­dzielony od architrawu astragalem. Zamiast fryzu w najstarszych budowlach występują denticuli, niekiedy zaś są oba te elementy razem. Nad fryzem znajduje się silnie wysunięty gzyms ko­ronujący, który posiada od spodu rodzaj konsol, promochthoj. Kolumna jońska miała wysokość od 7 do 10 modułów; przy stosowaniu wysokości belkowania 2 moduły zasada ta. utrzymana zo­stała do końca sztuki greckiej. Styl koryncki różnił się od jońskiego odmienną nieco proporcją kolumny i dekoracją głowicy. Głowica koryncka, której wynalazcą, wg tradycji, miał być rzeźbiarz Kallimachos (koniec V w. p.n.e.), składała się z trzonu kalatosu (dosł. koszyk) okolonego dwo­ma rzędami mijających się liści akantu. O górną część kalatosu opierają się cztery woluty, na któ­rych spoczywa abakus. Między wolutami naroż­nymi znajdują się dwie mniejsze zwrócone do siebie, z nich wyrasta palmeta. Abakus stylu ko-rynckiego przybiera kształt czworokątnej niewy­sokiej płytki o wklęsłych bokach. Najstarsze z zachowanych głowic korynckich posiadamy w pomniku Lizykratesa w Atenach (334 r. p.n.e.). W okresie hellenistycznym, kiedy styl koryncki był szczególnie ulubiony, często pewne partie głowicy wykonywane byty z metalu lub

architraw

72

arena

z kości słoniowej. W greckiro budownictwie świeckim miały zastosowanie wszystkie elementy wyżej opisanych porządków w budowlach takich, jak: buleuterion, telesterion, teatr prytanejon, oraz w budownictwie mieszkaniowym warstw posiadających (np. perystyle w domach na wyspie Delos, III - H w. p.n.e.).

architraw (od gr. archt — główny, naczelny, i tac. trabs belka) epistyl, dolna część belkowania znajdująca się poniżej fiyzu, wsparta bezpośred­nio na kolumnach. W porządka doryckim a. jest jednolity, w jońskim jest złożony z trzech belek wysuniętych ku przodowi, jedna nad drugą (tzw. fascioe).

archont (gr. archSn) archontami nazywano w Atenach 9 najwyższych urzędników wybiera­nych na przeciąg roku. Ten organ władzy ustalił się w VII w. p.n.e. Pierwszy a. nazywał się epo-nymos, był najwyższym sędzią; jego imieniem nazywano dany rok. Drugi a., basileus, zajmował się sprawami religijnymi, m.in. urządzaniem świąt i składaniem ofiar publicznych. Trzeci a. polemarchos, miał w swej pieczy sprawy wojskowe i był dowódcą w czasie wojny. Pozostałych sześciu a. nazywano thesmothetaj prawodawcami. Mieli oni prawo wydawania ustaw, do nich też należało przede wszystkim sądownictwo w spra­wach prywatnych. W miarę rozwoju demokracji władza a. ulegała coraz większemu ograniczeniu, od czasów Klejstenesa zaś archontat stał się je­dynie urzędem honorowym. A. mógł zostać każdy obywatel ateński wybrany przez losowanie.

Archytas 1. A. z Tarentu (IV w. p.n.e.), syn Mnesagorasa, mąż stanu, strateg, filozof, mate­matyk i muzyk. Był uczniem Filolaosa z Krotonu i nauczycielem słynnego uczonego Eudo-ksosa z.Knidos. Jako mąż stanu przyczynił się w znacznym stopniu do pomnożenia potęgi i wpływów swego rodzinnego miasta. Był ge­nialnym dowódcą wojskowym i organizatorem spraw wojskowych, toteż siedmiokrotnie wybie­rano go na stratega, mimo że konstytucja taren-tyńska zabraniała powtórnego piastowania urzędu przez tę samą osobę. Udoskonalił organizację jazdy i zastosował swe odkrycia matematyczne do machin wojennych. Jako filozof należał do szkoły pitagorejskiej; oddziałał na poglądy Pla­tona, któremu dal schronienie przed tyranem Syrakuz, Dionizjosem. Według starożytnych był on twórcą naukowej mechaniki i najwybitniej­szym matematykiem w szkole pitagorejskiej. Był również wybitnym teoretykiem muzycznym

w dziedzinie harmonii i tonacji (miał m.in. od­kryć interwał wielkiej tercji). Zachowane pod jego imieniem fragmenty uczeni uważają za nie­autentyczne. 2. autor nie zachowanych dzieł o rolnictwie i sztuce kucharskiej (epoka nie­znana).