Magistratura məRKƏZİ” Əlyazması hüququnda Məmmədov Vüsal Məhəbbət oğlu

Cədvəl 1.3.1.

İnvestisiya portfelinin formalaşdırılmasının ümumi prinsipləri

Prinsiplərin adı	Təyin etmə istiqamətləri
1	2
İnvestisiya strategiyasının real-laşdırılmasının təmin edilməsi	İnvestisiya portfelinin formalaşması, müəssisənin investisiya strategiyasının məqsədinə uyğun olaraq investisiya prosesinin uzunmüddətli planlaşdırılmasının ardıcıllığının təmin edilməsi
Portfelin investisiya etibarlığına uyğunluğunun təmin olunması	Seçilmiş investisiya obyektləri və onların resurslarla təmin olunma imkanların məhdudluğu
Gəlir və risk arasındakı mütəna-sibliyin optimallaşdırılması	Müəssisənin investisiya strategiyasına mü-vafiq olaraq gəlir və risk arasındakı propor-siyaların optimallaşdırılması. Bu zaman həm bütövlükdə investisiya portfelinin, həm də onun tərkibində portfellərin optimal-laşdırılması həyata keçirilir. Bu prinsipin reallaşdırılması investisiya qoyuluşu yolu ilə həll edilir.
Gəlirlilik və likvidlik arasındakıv əlaqənn optimallaşdırılması	İnvestisiya strategiyasında müəyyən olun-muş gəlirlilik və likvidlik arasındakı propor-sionallığın optimallaşdırılması müəssisənin maliyyə sabitliyinin təmin olunmasına xid-mət edir.
Portfelin idarə edilməsinin təmin olunması	İnvestisiya obyektlərinin kadr potensialı ilə təmin olunması maliyyə vəsaitlərinin opera-tiv təkrar investisiya qoyuluşuna cəlb edil-məsini təmin edir.

Bütün bunlarla yanaşı, konkret xidmət sferası üzrə investisiya portfeli təsnifləşdirilir.

Cədvəl 1.3.2

İnvestisiya portfelinin təsnifləşdirilməsi

Təsnifləşdirmə əlamətləri	İnvestisiya portfelinin təsnifləşdirilməsi
1. İnvestisiya obyektlərinə görə	Real investisiya portfeli, qiymətli ka-ğızlar portfeli, bank depozitlərinə maliy-yə qoyuluşu portfeli, dövriyyə kapitalına yönəldilən investisiya portfeli
2. Müəssisənin investisiya strategiya-sına uyğunluğu əlamətinə görə	Artım portfeli (yüksək templi kapital artımına nail olmağı təmin edən inves-tisiya obyektlərinin formalaşması və yüksək risk səviyyəsinə uyğun gəlməsi)
3. Müəssisənin investisiya strategiya-sının məqsədinə nail olunması səviy-yəsi üzrə	Balanslaşdırılmış portfel (müəssisənin investisiya strategiyasına tam uyğun gəlir), balanslaşdırılmamış portfel (müəssisənin investisiya strategiyasına tam uyğun gəlmir)

Beləliklə, investisiya portfelinin formalaşdırılması və ondan məqsədəuyğun istifadə edilməsi investisiya qoyuluşlarının iqtisadi-sosial səmərəliliyinin yüksəldilməsinin əsas istiqamətlərindən biri hesab edilir.

Aparılan təhlillər və müşahidələr göstərir ki, bazar iqtisadiyyatının inkişafı təsərrüfat subyektlərin rəqabət qabiliyyətinin artırılmasını, onların fəaliyyətinin sabitliyinin və dayanaqlılığının təmin olunmasını obyektiv zərurətə çevirir. Bütövlükdə cəmiyyətin inkişafı maddi nemətlərin geniş təkrar istehsalına əsaslanır ki, bu da Ümumi Daxili Məhsulun və məcmuu gəlirlərin artırılmasını təmin edir. Bu artımın təmin olunmasında şirkətin investisiya fəaliyyəti müstəsna rol oynayır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, səmərəli investisiya siyasətinin həyata keçirilməsində obyekt və subyektlərin düzgün müəyyənləşdirilməsi (ölkədə investisiya qoyuluşları üçün bütün istehsal və sosial sahələr obyekt hesab edilə bilər), onun məqsədinin dəqiq formalaşdırılması ölkədə strategi əhəmiyyət kəsb edən istehsal və xidmət sahələrinə, xüsusilə də, sosial infrastrukturun yaradılmasına və son nəticədə mənfəətin əldə edilməsinə əlverişli şərait yarada bilən məsələlərin həll olunmasına bilavasitə kömək göstərə bilər. Odur ki, investisiya fəaliyyətinin obyekti dedikdə, iqtisadiyyatın bütün sahələrində fəaliyyət göstərən əsas kapital, dövriyyə kapitalı, qiymətli kağızlar, intellektual sərvətlər, elmi-texniki məhsullar və digər mülkiyyət obyektləri, habelə, əmlak hüquqları və s. başa düşülür. Beləliklə, investisiya qoyuluşlarının obyektləri konkret olaraq ölkənin qarşısında duran ictimai-siyasi və sosial-iqtisadi vəzifələrdən asılı olaraq müəyyənləşdirilir. Məlum həqiqətdir ki, müxtəlif obyektlərə investisiya qoyuluşları maraqlı tərəflərin mənayelərinə uyğun formada həyata keçirilir. Respublikamızda yeraltı və yerüstü sərvətlərdən tam və səmərəli istifadə edilməsi məqsədilə xarici investisiya qoyuluşları sahəsində ikitərəfli və çoxtərəfli müqavilələr imzalanmış və bu da neft-qaz hasilatının artmasına, eləcç də, iqtisadiyyatın strukturunda əsaslı keyfiyyət dəyişikliklərinin baş verməsinə səbəb olmuşdur. Sonuncu ifadədən göründüyü kimi, respublikamızda xarici investisiya qoyuluşlarının əsas obyektləri düzgün olaraq neft-qaz sənayesi hesab olunur. Xarici investorlar, bir qayda olaraq Azərbaycan ərazisində aşağıdakı istiqamətlər üzrə investisiya qoyuluşları həyata keçirilir:

1). Azərbaycan Respublikasında müvafiq filialların yaradılması;

2). Müəssisələrin, binaların, qurğuların, iştirak payının, səhmlərin, istiqrazları və digər qiymətli kağızların, eləcə də qanunvericiliyi uyğun olaraq digər əmlakın alınması;

3). Torpaqdan və digər təbii resurslardan istifadə hüququnun alınması;

4). Borc, kredit, əmlak və digər mülkiyyət hüququnun verilməsi; xüsusi vurğulamaq yerinə düşər ki, Azərbaycan ərazisində fəaliyyət göstərən və qanunverigiliklə müəyyən edilmiş digər normaların tələblərinə cavab verməyən və dövlətin iqtisadi-mənafelərinə zidd olan obyektlərin investisiyalaşdırılması qanunla qadağan edilir.

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, investisiya fəaliyyətinin səmərəliliyinin yüksəldilməsində subyektlərin düzgün seçilməsi həlledici rol oynayır. «İnvestisiya fəaliyyəti haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanununda qeyd edilir ki, xarici ölkələrin vətəndaşları və hüquqi şəxslər, vətəndaşlığı olmayan şəxslər, eləcə də ayrı-ayrı dövlətlər investisiya fəaliyyətinin subyektləri hesab edilə bilər. Məlum olduğu kimi, investisiya obyektlərinə cəlb edilən maliyyə, maddi və intellektual sərvətlərin istifadə edilməsi üçün müvafiq qərar qəbul edən və həmin qərarların yerinə yetirilməsini təmin edən subyektlər investorlar hesab olunur. İnvestorlar, öz növbəsində investisiya fəaliyyəti ilə əlaqədar əmanətçi, kreditor və alıcı qismində çıxış etməklə investisiya fəaliyyəti iştirakçılarının funksiyalarını yerinə yetirir. Mülkiyyət formasından və təsərrüfat fəaliyyətinin növündən asılı olmayaraq investisiya fəaliyyətinin iştirakçıları bərabər hüquqlara malikdir. Azərbaycan Respublikasının ərazisində investisiya prosesinin həyata keçirilməsi zamanı yaranan münasibətlər «İnvestisiya fəaliyyəti haqqında» Qanun və digər normativ aktlarla tənzimlənir. Bu zaman hər bir investor müstəqil olaraq investisiya qoyuluşlarının məqsədini, istiqamətini və həcmini müəyyənləşdirir və bağlanılmış müqavilə əsasında fəaliyyət göstərir. Ölkənin müvafiq qanunverigilik aktlarına uyğun olaraq hər bir investor investisiya obyektlərinə və onların nəticələrinə sahiblik etməklə bərabər, həm də sərəncam vermək və ticarət əməliyyatlarını həyata keçirmək hüququna malik olur. İnvestorun belə hərəkəti müstəqil qaydada qarşılıqlı müqavilə əsasında həyata keçirilir.

Aparılan təhlillər və müşahidələr göstərir ki, müasir dövrdə investisiya fəaliyyəti subyektlərinin üzərinə bir sıra mühüm vəzifələr düşür. Bu vəzifələrə aşağıdakıları aid etmək olar:

1). Maliyyə vəsaiti hesabına həyata keçirilən investisiyanın həcmi və onun maliyyələşdirilməsi mənbəyi haqqında yerli banklara, yaxud maliyyə orqanlarına vaxtaşırı arayış təqdim olunması;

2). Əsaslı tikinti və xüsusi icazə tələbə edən obyektlər üçün müvafiq dövlət orqanlarından razılıq əldə edilməsi;

3). Qanunvericilik aktlarında nəzərdə tutulmuş qaydalara və standartlara əməl olunması;

4). İnvestisiya layihələri üçün texnoloji və ekoloji rəylərin alınması, müəyyənləşdirilmiş qaydada mühasibat və statistik hesabatların təqdim edilməsi, haqsız rəqabətə yol verilməməsi və antiinhisar tənzimlənməsinin tələblərinə əməl olunması;

5). Xüsusi attestasiya tələb edə niş növlərinin yerinə yetirilməsi üçün investisiya fəaliyyəti iştirakçılarının lisenziya əldə etməsi; Qanunvericilik aktlarına uyğun olaraq bu cür işlərin siyahısı Milli Məclis tərəfindən müəyyənləşdirilir və onlara lisenziya veriməsi Nazirlər Kabineti tərəfindən həyata keçirilir.

Bir qayda olaraq investisiya fəaliyyəti subyektlərinin səlahiyyətinə müqavilənin bağlanılması, tərəflərin seçilməsi, öhdəliklərin müəyyənləşdirilməsi və s. aid edilir. Məlum həqiqətdir ki, investisiya fəaliyyətinin həyata keçirilməsi şərtlərinə əməl edilməsi, onun subyektlərinin hüquqi və mənafelərinin təminatçısı rolunda dövlət çıxış edir. İnvestisiya fəaliyyətinin subyektləri arasında bağlanılmış müqavilənin şərtlərinin dəyişdirilməsi hər iki tərəfin razılığı əsasında mümkün olur. İnvestisiya fəaliyyəti subyektlərinin işinə dövlət orqanları və onların vəzifəli şəxsləri nəzərdə tutulmuş səlahiyyətlər çərçivəsində müdaxilə edə bilər. Bununla əlaqədar olaraq «İnvestisiya fəaliyyəti haqqında» Qanunda «dövlət və başqa orqanlar investorlar və investisiya fəaliyyətinin digər subyektlərinin hüquqlarının pozulması faktını qəbul etdikdə, investisiya fəaliyyəti subyektlərinə dəyən zərəri bu orqanlar tam həcmdə ödəyir» maddəsi xüsusi vurğulanır.

Beləliklə, yuxarıda deyilənlər investisiya qoyuluşunun obyekt və subyektləri arasında qarşılıqlı əlaqənin mövcudluğunu bir daha sübut edir.

1.4. Xidmət sferası müəssisələrində investisiya qoyuluşlarına

olan tələbatın müəyyən edilməsi metodikası
Respublika iqtisadiyyatının neftdən asılı olmayan klassik bazar münasibətlərinə keçirilməsi sistemli struktur dəyişikliklərinin və iqtisadi islahatların aparılmasını tələb edir ki, bu da son nəticədə investisiya qoyuluşlarına olan tələbatı daha da artırır. İnvestisiya qoyuluşlarının həcminin və strukturunun müəyyən edilməsi, ölkədə mövcud olan yeraltı və yerüstü sərvətlərdən tam və səmərəli istifadə etməklə bazar münasibətlərinə xas strukturun formalaşdırılması və habelə, əsas kapitalın təkrar istehsalı investisiya qoyuluşu həcminin artırılmasını tələb edir. Danılmaz həqiqətdir ki, respublikanın iqtisadi və sosial inkişafında qarşıda duran vəzifələrin yerinə yetirilməsi və investisiya qoyuluşlarının strateji istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi mühüm vəzifələrdən biri hesab edilir. Məlumdur ki, xarici investorların maraqları heç də bizim arzumuzla reallaşdırılmır. Deməli, hər bir firma və şirkət onları maraqlandıran sahələrin inkişafına daha çox xarici investisiya qoyuluşunun yönəldilməsinə maraqlı olur. Buna görə də, xarici investisiya qoyuluşlarının həcmi və strukturu bilavasitə yuxarıda sözügedən amillərlə şərtlənir və yerinə yetirilməsinə istiqamətlənir. Lakin, daxili investisiya qoyuluşlarına gəldikdə, bu problem respublikanın müvafiq təşkilatları və fiziki şəxsləri tərəfindən müəyyənləşdirilir. Amma, daxili investisiyanın həcmini müəyyənləşdirmək üçün ümumi prinsiplərə uyğun olaraq onlar üçün ilk növbədə hüquqi təminat verili və investisiya qoyuluşlarında xüsusi stimullaşdırıcı tədbirlər nəzərdə tutulur. Belə tədbirlər sistemində daxili investisiyanın getdikcə artırılması və onun iqtisadi səmərəliliyinin yüksəldilməsi başlıca yer tutur. Adətən, yeni istehsal münasibətlərinin formalaşdırılması prosesində daxili investisiya qoyuluşlarına hüquqi təminatla bərabər, sərbəst fəaliyyət üçün daxili investorlara əlverişli şərait yaradılır. Belə ki, bu şəxslər öz fəaliyyətini dövlətin hüquqi-iqtisadi qanunları çərçivəsində reallaşdırır. Məlumdur ki, belə bir etibarlı mühitin formalaşması şəraitində nəinki daxili investorların, eləcə də xarici investorların fəaliyyət sferasını daha da genişləndirmək olar.

Ümumiyyətlə, konkret iqtisadi şəraidən asılı olaraq sosial-iqtisadi inkişafın tənzimlənməsinin və strukturunun müəyyənləşdirilməsinin özünə məxsus xüsusiyyətləri və prinsipləri var. Bu prinsiplərdən ən başlıcası istehsal vasitələrinin və istehsal güclərinin artırılması yolu ilə investisiya qoyuluşlarının həcminin müəyyənləşdirilməsi hesab olunur.

Ölkə iqtisadiyyatının sahələri üzrə istehsal güclərinin hesablanılması üçün investisia qoyuluşlarının həcmi və strukturu müvafiq riyazi hesablamalarla əsaslandırılır və hər bir sahə üzrə proqnoz rəqəmlər əsasında tələb olunan istehsal gücü balansı müəyyənləşdirilir. Bunun üçün istifadəyə verilən orta illik istehsal gücündən istifadə edilməsinin proqnoz göstəriciləri təyin edilir. İnvestisiya qoyuluşlarının proqnozu işlənilib hazırlanarkən ilk növbədə fəaliyyətdə olan müəssisələrdə təşkilati-texniki tədbirlərin həyata keçirilməsi hesabına istehsal güclərinin artırılması imkanları nəzərə alınır. Bununla yanaşı, istehsalın genişləndirilməsi və yenidən qurulması hesabına istehsal güclərinin işə salınması həcmi də müəyyənləşdirilir.

İnvestisiya axınının mümkünlüyü Ümumi Daxili Məhsulda investisiyanın xüsusi çəkisi göstəricisi əsasında müəyyən edilir. İnvestisiya axınının mümkünlüyünün mühüm komponentlərindən sayılan biri xarici investisiya resurslarına tələbat ölkənin ümumi investisiya tələbatının proqnoz rəqəmləri əsasında onların maliyyələşmə mənbələri nəzərə alınmaqla qiymətləndirilir. Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, xarici investisiya resurslarına tələbat təhlil edilərkən ölkənin kredit təhlükəsizliyi aşağıdakı parametrlər əsasında xarakterizə edilir:

1). Borcun ümumi məbləğinin ÜDM-a nisbəti;

2). Borcun ümumi məbləğinin illik idxalın həcminə nisbəti;

3). İl ərzində borc üzrə ödəmələrin həcminin idxaldan əldə edilən gəlirlərə nisbəti;

Ekspert qiymətləndirmə metodundan istifadə etməklə xarici investisiya resurslarının həcmini müəyyənləşdirmək olar. Bu halda iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sektorları üzrə real investisiya resurslarını (İ_n.e.h.) aşağıdakı düstur vasitəsilə hesablanılır:

İ_n.e.h. = K_i ÜDM + Y_in (1.1.)
burada, K_i – ÜDM-da real investisiyanın xüsusi çəkisini ifadə edən əmsalı, Y_in – isə investisiyanın mümkün həcmini göstərir.

Perspektiv dövrlərdə investisiya qoyuluşlarına olan tələbat proqnozlaşdırılarkən sahələrarası balans metodundan istifadə edilir. Sahələrarası balans modelinin əsasını «İnvestisiya» bloku təşkil edir ki, bu da digər bloklarla qarşılıqlı əlaqədar olmaqla iqtisadi inkişafı tam xarakterizə etməyə imkan verir. Bu model vasitəsilə əsaslı vəsait qoyuluşlarının strukturu və ona təsir edən amillər araşdırılır. Sahələrarası balans modeli əsaslı vəsait qoyuluşunun sahə, təkrar istehsal və texnoloji strukturlarının qarşılıqlı əlaqəsi vasitəsilə həyata keçirilir.

Xidmət sferası müəssisələrində əsas fondların artımına yönəldilmiş əsaslı vəsait qoyuluşlarına tələbatın həcmini (ƏVQ^t_ny) belə hesablamaq olar:
(ƏVQ^t_ny) = KƏF (1.2.)
burada, K - t ilində y sahənin fondtutumu əmsalını, C- t ilində y sahənin istehsal həcmini, ƏF - (t-1) ilində y sahənin istehsal həcmini göstərir.

Müasir dövrdə investisiya qoyuluşlarına olan tələbat aşağıdakı formula vasitəsilə hesablanılır və qiymətləndirilir:

I_nv(ƏVQ) = R_in∙ ∆M + Y_yen + Y_zad – BT (1.3.)
burada, R_in – güc vahidinin (məhsulun, xidmətin) artımına ayrılmış real investisiya qoyuluşlarını, ∆M – yeni istehsal və xidmət sferasının inkişafına yönəldilmiş investisiya qoyuluşları hesabına istehsal gücünün (məhsulun, xidmətin) artımının planlaşdırılmasını, Y_yen – əsas fondların yeniləşdirilməsinə investisiya qoyuluşlarını, Y_zad – tikinti zadelinin yaradılmasına investisiya qoyuluşlarının həcmini, BT – proqnozlaşdırılan dövrün əvvəlinə bitməmiş tikintinin həcmini (dəyər ifadəsində) xarakterizə edir.

İqtisadiyyatın ayrı-ayrı sferalarında investisiya qoyluşlarına olan tələbat amillər metodu vasitəsi ilə, başqa sözlə desək, çoxamilli model əsasında hesablanılır:

Y = f (x₁, x₂, x₃, ………………x_n) (1.4.)
İnvestisiya qoyuluşlarının həcminə təsir edən amillərdən aşağıdakıları göstərmək olar:

1). Yeni istehsalın inkişafına yönəldilmiş investisiya qoyuluşları hesabına məhsul istehsalının (işin, xidmətin) həcminin yüksəldilməsi;

2). Əsas kapitalın köhnəlmə səviyyəsi (köhnəlmə əmsalı);

3). Yeni məhsulun rentabellik səviyyəsinin yüksəldilməsi.

Nəzəriyyə və praktikadan məlumdur ki, investisiya qoyuluşlarına olan tələbat göstəricisindən uzunmüddətli, ortamüddətli və qısamüddətli proqnozlaşdırmada geniş istifadə edilir. Mikrosəviyyədə investisiya qoyuluşlarına olan tələbat parametri avadanlıqlara çəkilən xərclər əsasında biznes-plan formalaşdırılarkən müəyyən olunur. İnvestisiya resurslarına olan ümumi tələbatın həcmi investisiyanın mümkün həcmi ilə müqayisə edilir. Məlumdur ki, investisiya qoyuluşlarına olan tələbatın həcmi onların mümkün həcmini üstələyir. Buna görə də, istehsal və qeyri-istehsal təyinatlı əsas fondların istismara verilməsi planlaşdırılarkən aşağıdakıları nəzərə almaq lazım gəlir:

a). İstehsal və qeyri-istehsal təyinatlı əsas fondlardan istifadənin yaxşılaşdırılması ehtiyatlarının aşkara çıxarılması;

b). Əsas fondların genişləndirilməsi və yeni tikinlilərin planlaşdırılması;

v). Tikintinin istismara verilmə müddətinin qısaldılması;

q). Prioritet və daha səmərəli layihələrin seçilməsi yolu ilə investisiya resurslarından istifadənin səmərəliliyinin təmin olunması.

Müəssisə (firma) üzrə investisiya qoyuluşlarının həcmi istehsal gücü balansına əsaslanaraq aşağıdakı kimi hesablanılır:

İ_n.v.h. = Y_u ∙ ∆İ (1.5.)
∆İ = (1.6.)
Burada, İ_n.v.h. – perspektiv dövrdə zəruri olan investisiya qoyuluşlarının həcmini, Y_i – güc vahidinə düşən investisiya qoyuluşlarının xüsusi çəki normativini, ∆İ – perspektiv dövrdə istehsal gücünə olan əlavə tələbatı, P – plan ilində istehsalın həcmini, P₀ – plan ilinin əvvəlinə istehsal gücünün tam mənimsənilməsi hesabına məhsul istehsalının kəmiyyətini, P_i – i ilində işə salınmış, lakin plan ilinin əvvəlinə tam istifadə edilməmiş istehsal gücü hesabına məhsul buraxılışını, İ_o – plan ilinin əvvəlinə tam mənimsənilmiş istehsal gücünü, R_o – plan ilinin əvvəlinə tam mənimsənilmiş istehsal gücündən istifadə əmsalını, İ_i – i ilində istifadəyə verilmiş istehsal gücünü, R_i – ilində istifadəyə verilmiş istehsal gücündən istifadə əmsalını, M – ümumi gücün tərkibində plan ilində isifadəyə verilmiş orta illik istehsal gücünün xüsusi çəkisini, R_i – plan ilində istifadəyə verilmiş istehsl gücündən istifadə əmsalını göstərir.

Müəssisələrdə əsas fondların istifadəyə verilməsinin zəruriliyi və ona olan əlavə tələbat (F_t) aşağıdakı düstura əsasən hesablanır:

∆F_t = (1.7.)
Burada, M_i – plan ilində məhsul istehsalının həcmini, F – plan ilinin əvvəlinə əsas fondların həcmini, F_v – əsas fondların bir manatına düşən məhsulun dəyərini, İ_s – ümumi fondların tərkibində plan ilində işə salınan əsas fondların dəyər ifadəsində xüsusi çəkisini, F_i və F_ni – plan ilində və ondan əvvəl istifadəyə verilən əsas fondların mənimsənilmə əmsalını xarakterizə edir.

Plan ilində işə salınacaq obyektlər üzrə lazım olan investisiya qoyuluşlarına həcmi əsas fondların orta illik artım sürətindən və tikintinin aparılması müddətindən asılı olaraq aşağıdakı düsturla hesablanılır:

(1.8.)
Burada, ∆F_ni – plan ilində işə salınacaq əsas fondların artım tempini, F_o – əsas fondların işə salınmasının orta illik artım tempini, T_m – tikintinin başa çatdırılması müddətini göstərir.

İnvestisiya qoyuluşlarının həcmi, bir qayda olaraq sosial infrastruktur sahələr üzrə də hesablanılır. Bu zaman tikinti obyektlərinin spesifik xüsusiyyətlərindən asılı olaraq investisiya qoyuluşlarının həcmi, güc və sahə vahidinin dəyər göstəricilərinə əsasən qiymətləndirilir. Bundan başqa sözügedən istiqamətdə təhlil işi aparılarkən əhalinin sosial inkişafının yüksəldilməsi səviyyəsini xarakterizə edən normalardan istifadə olunur. Məsələn, mənzil tikintisinə tələb olunan investisiya qoyuluşlarının həcmi regionlar, rayonlar və şəhərlər üzrə fərqlənir və ona olan əlavə tələbat bir kvadrat metr yaşayış sahəsinin orta dəyərinə görə müəyyən edilir və aşağıdakı qaydada hesablanılır:

İ_n.v.h. = S ∙ D + ∆BT (1.9.)
Burada, İ_n.v.h. – planlaşdırılan dövrdə mənzil tikintisi üçün zəruri olan investisiya qoyuluşlarının həcmini, S – planlaşdırılan dövrdə tələb olunan əlavə mənzil sahəsini, D – tikinti aparılan aparılan regionda (ərazidə) bir kvadrat metr mənzil sahəsinin orta dəyərini, ∆BT – planlaşdırılan dövrdə başa çatmış mənzil tikintisi üçün zəruri olan investisiya qoyuluşunun həcmini göstərir.

Səhiyyə müəssisələrinin inkişafına investisiya qoyuluşlarının həcmini prqonozlaşdırarkən regionda yerləşən xəstəxanaların çarpayı ilə təmin olunması, palatanın ümumi sahəsi, bir çarpayı sayı ilə tikintinin orta dəyəri və s. göstəricilər nəzə alınır. Məktəb tikintisi üçün lazım olan investisiya qoyuluşlarına tələbat şagird yerlərinə olan tələbata və bir şagird yerinin tikilməsinə çəkilən xərcin məbləğinə görə hesablanılır. Məktəb binasının tikintisi şəhər və kənd yerləri üçün ayrı-ayrılıqda müəyyənləşdirilir. Bu zaman şagirdlərin say artımı, istifadəyə veriləcək şagird yerlərinin sayı, mövcud şagird yerlərinin sayı və digər parametrlərdən geniş istifadə edir.

Praktikada, bir qayda olaraq, investisiya qoyuluşlarının həcmi müəyyənləşdirilərkən elmi cəhətdən əsaslandırılmış balans, normativ, iqtisadi-riyazi və s. metodlardan istifadə olunur. Ölkənin investisiya tələbatının material, əmək və maliyyə resursları ilə əlaqələndirilməsində balans metodu müstəsna rol oynayır. Balans metodu istehsal xərclərinin qiymətləndirilməsi, sahələrarası tarazlığın təmin olunması və istehsalın səmərəliliyinin müəyyənləşdirilməsi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Balans metodu vasitəsilə ayrı-ayrı sahələr arasında asılılıq öyrənilir və yeni texnika əsasında istehsalın inkişafını təmin edən sahələrin inkişafı üzrə vəzifələr kompleksi müəyyənləşdirilir.

Məlumdur ki, istehsal gücü anlayışı investisiya qoyuluşuna olan tələbatın hesablanılmasına söykənir. İnvestisiya qoyuluşlarının həcmi müəyyənləşdirilərkən iqtisadiyyatın sahə strukturunda baş verə biləcək keyfiyyət dəyişiklikləri nəzərə alınır. Perspektiv dövrdə istehsal gücünün zəruri artımı və onların inkişaf istiqamətlərinin strukturu, ilk növbədə, investisiyanın düzgün bölüşdürülməsini tələb edir. Məhz buna görə də, investisiyanın səmərəliliyi, hər şeydən əvvəl, istehsal gücü balansının düzgün qurulmasından və ona dair hesablamaların effektiv təşkilindən asılıdır.

İstehsal gücünün artırılması üçün, ilk növbədə, mövcud müəssisələrin yenidən qurulması, genişləndirilməsi və istehsalın texniki cəhətdən silahlandırılması üzrə təbdirlərin həyata keçirilməsi lazım gəlir. Tikinti-quraşdırma təşkilatlarında istehsal güclərindən istifadənin səmərəliliyinin yüksəldilməsi ehtiyatlarının aşkara çıxarılması, habelə mövcud istehsal güclərinin həcminin istehsalın həcminə uyğunluğunun müəyyənləşdirilməsi məqsədilə istehsal gücü balansı tərtib edir. Xüsusi vurğulamaq yerinə düşər ki, investisiyanın həcmini müəyyənləşdirərkən elmi cəhətdən əsaslandırılmış norma və normativlərdən istifadə olunur. Elmi cəhətdən əsaslandırılmış iqtisadi normativlər balans hesablamalarının əsasını təşkil edir.

İnvestisiyaların həcminin hesablanılmasında normativ metodundan istifadə edilməsi onun sosial-iqtisadi səmərəliliyinn yüksəldilməsini təmin edir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, investisiya qoyuluşlarının həcmini proqnozlaşdırılması zamanı aşağıdakıların nəzərə alınması müstəsna əhəmiyyət daşıyır:

a). İnvestisiya qoyuluşlarının ilk növbədə ən mühüm strateji əhəmiyyətli iqtisadi problemlərin həlli istiqamətinə yönəldilməsi elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərinin tətbiqinin sürətləndirilməsini və əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsini təmin edir.

b). Yeni müəssisələrin və istehsal obyektlərinin layihə gücünün mənimsənilməsinin sürətləndirilməsi, mövcud müəssisələrin yenidən qurulması və istehsalın texniki cəhətdən silahlandırılması hesabına mövcud istehsal güclərindən istifadənin effektivliyinin yüksəldilməsi.

v). İstehsal təyinatlı obyektlərin, mənzil-tikinti komplekslərinin, sosial infrastruktur təyinatlı obyektlərinin tikintisinin sürətləndirilməsi;

d). İstehsal güclərinin normativ müddətdə istifadəyə verilməsini təmin edə bilən strateji vacib obyektlərin əsaslı tikinti planına daxil edilməsi .

Beləliklə, deyilənlərdən göründüyü kimi iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələri üzrə investisiya qoyuluşlarının həcmi müəyyənləşdirilərkən ölkənin strateji inkişaf xətti nəzərə alınır və perspektivdə əldə edilən gəlirlər hesabına iqtisadiyyatın hərtərəfli və kompleks inkişafı təmin olunur.