Magistratura məRKƏZİ

Birja	Ölkə	Əsas bina	Bazar dəyəri (mlr.$)
Aylıq ticarət həcmi (mlr.$)
1	Nyu-York F/B	ABŞ	Nyu-York	19,223	1,520
2	NASDAQ	ABŞ	Nyu-York	6,831	1,183
3	London F/B	B.Britaniya	London	6,187	165
4	Tokiyo Birjası	Yaponiya	Takio	4,485	402
5	Şanxay F/B	Çin	Şanxay	3,986	1,278
6	Honk Konq F/B	Honk Konq	Honk Konq	3,325	155
7	Euronext	Avropa Birliyi	Amsterdam Brusel Lisabon London Paris	3,321	184
8	Şenzen F/B	Çin	Şenzen	2,285	800
9	TMX Group	Kanada	Toronto	1,939	120
10	Deutsche Börse	Almaniya	Frankfurt	1,762	142
11	Bombey F/B	Hindistan	Mumbai	1,682	11.8
12	Hindistan Milli F/B	Hindistan	Mumbai	1,642	62.2
13	SIX Swiss Birjası	İsveçrə	Zürix	1,516	126
14	Avstarilaya Qiymetli Kağızlar Birjası	Avstraliya	Sidney	1,272	55.8
15	Koreya Birjası	C.Koreya	Seul	1,251	136

Mənbə: Wikipedia
Avropada (Antverpen, London, Lion, Tuluza və s.) ilk əmtəə birjaları XVI əsrdə meydana gəlmişdir. Məsələn, 1553-ci ildə əsası qoyulmuş Antverpen birjasının öz daimi yeri və girişində bir yazı var idi ki, “In usum negotiatorum cujuscunque natio­nis as linguae” mənası “bütün xalqların və dillərin ticarət insanları üçün” demək idi.

Əgər Qərbi Avropada birjalar işgüzar dairələrin azad təşəbbüsünün nəticəsi idisə, Rusiyada o, 1705-ci ildə Hollandiyada olarkən birjanın fəaliyyəti ilə tanış olmuş I Pyotrun fərmanına əsasən yaradılmışdır

Xüsusi birjalar üçün daha dar ixtisaslaşma xarakterikdir. Belə birjalara London metal birjası (əlvan metallar - mis, alüminium, nikel, qalay, qurğuşun, sink), Nyu-Yorkda «Komeks» (qiymətli və əlvan metallar qrupu: qızıl, gümüş, mis, alüminium) aiddir. Nyu-York kofe, şəkər və kakao birjası, Nyu-York əmtəə birjası (neft, dizel yanacağı, benzin, propan, həmçinin platin və palladium), Nyu-York pambıq birjası (pambıq, portağal şirəsi konsentratı) Minneapolisdəki (ABŞ) kənd təsərrüfatı mal­larının əmtəə birjası, Paris beynəlxalq birjası MATİF. [38, s.317]

Birja ticarət mərkəzləri aşağıdakı şəhərlərdir:

• 
  Pambıq - İsgəndəriyyə, San-Paulu, Mumbay, Sidney;
  
• 
  Düyü - Milan, Amsterdam, Rotterdam;
  
• 
  Yun - Sidney, Melburn, Antverpen, Rube (Fransa);
  
• 
  Cut – Kəlküttə, Karaçi;
  
• 
  Qəhvə - Paris, Amsterdam, Rotterdam, Havr, Hamburq.
  

Əməliyyatların, funksiyalarının oxşarlığına baxmayaraq əslində bu birjalar ox­şar deyillər. Fərqlər birjanın yaranması və inkişaf tarixi və mövcud milli qanun­veri­cilik ilə şərtlənir. Birjaların əksəriyyəti birjaların qeydə alındığı yerdə fiziki və hü­quqi şəxslərin könüllü birliyi xarakterinə malikdi. Təşkilati-hüquqi statusu bir qayda olaraq - qapalı tipli səhmdar cəmiyyətidir. Birjalar beynəlxalq bazar olduğun­dan xarici kapital burada böyük rol oynayır. Məsələn, London birjasında edilən alqı-satqı qeyri-ingilis firmalarına məxsusdur. Bir çox iri şirkətlər bir neçə birjanın üzvüdürlər. Məsələn, «Моkatta», «Serro» «Billiten», «Şerson Leman» və digərləri eyni zaman­da Nyu-Yorkdakı («Коmeks») və Londondakı (LBM) birjaların üzvlə­ridir­lər.

Birja nizamnaməsi birja üzvlərinin fərqli statusunu nəzərdə tutur. Məsələn, 1990-ci ilin mart ayına olan vəziyyətə görə LBM-də qeydə alınmış: 19 şirkət üzvü 36 yerə malik idisə, 60 assosiativ üzv zəncirdən kənarda alqı-satqı hüququna malik idi. Məsələn, Çikaqo ticarət birjasında GIM (Government Instruments Market) statuslu üzvlər qiymətli kağızlarla fyuçers əməliyyatlarını həyat keçirə bilərlər. Bu birjanın IDEM (Index, Debt & Energy Market) statuslu üzvləri fyuçers müqavilələri, borc öhdəlikləri və qiymətli metallar üzrə üstünlüklərdən faydalanırlar. Birjanın COM (Commodity Options Market) statuslu üzvləri əmtəə birjasında təqdim edilən siyahı opsionu üzrə müqavilələr üzrə ticarət aparmaq hüququna malikdirlər.

Birjaların ali idarəetmə orqanı (ümumi yığıncaqdan sonra təsisçi üzvlər) xüsusi seçkili orqandır ki, (direktorlar şurası, idarəetmə şurası) oraya komitələr, icraçı direk­siyasa, muzdlu işçilər daxildirlər. Nyu-York əmtəə birjasının “Komeks” idarəedilmə sxemi şəkil 1-də verilib.

Ş
əkil 1. Əmtəə birjasının “Komeks” idarəetmə strukturu (Nyu-York).

Beynəlxalq əmtəə birjaları dünya ticarətində aşağıdakı əsas funksiyaları yerinə yetirirlər:

1. Gündəlik malın qiymətinin müəyyən edilməsi. Hərracların nəticələri dərhal bütün dünyada məlum olur.

Birjalarda dünyanın ən iri firmaların maraqları əks olunduğundan satış nəticələri tələb və təklifin nisbətini əks etdirir. Məsələn, bütün dünyada istehsal olunan 70% misin qiyməti London birjasının rəsmi qiymətlərinə əsasən satılır.

Beləliklə, beynəlxalq birjalarda formalaşmış qiymət konkret mala tələb və təklifin nisbəti arasındakı münasibətlərin göstəricisidir.

2. Heclənmə. Bu gələcəkdə satılacaq və alınacaq malların qiymətlərinin sığorta formasıdır. Heclənmə artıq yüz ildir ki, birjanın ən ilk funksiyalarından biridir. Məsələn, LBM-nin heclənməsi əməliyyatları birjanın 1877-ci ildə yarandığı gündən bəri həyata keçirilir.

3. Malın (müqavilə üzrə öhdəliklərin icrasının təminatı) göndərilməsinə zəma­nət. Real malın göndərilməsinə zəmanət verilməsi, birjada satılan və alınan malın sayının kifayət qədər olması, birjanın mövcud olan anbarlarında olması ilə təmin olunur. Məsələn, LBM-in yeddi anbarı Birləşmiş Krallığın ərazisində, on anbar - Avropada (Rotterdam, Genuya, Hamburq, Antverpen və s), yeddi anbar Uzaq Şərqdə (Yaponiya, Sinqapur) yerləşir. Birjada bağlanmış müqavilələr (fyuçerslər və s.) üzrə öhdəliklərin icrasının təminatı, hesablaşmaların xüsusi sistemi dövlət orqanları tərəfindən birjaların fəaliyyətinə nəzarət ilə təmin olunur.

4. Dünya ticarətində çox mühüm əhəmiyyət daşıyan konkret mallarla əməliy­yatların yerinə yetirməsilə yanaşı, birjanın bazar iqtisadiyyatı institut kimi bazar münasibətlərinin iştirakçıları üçün aşağıdakı imkanları yaradır:

Qiymətlərin (möhtəkir əməliyyatları) fərqi ilə oyun. Bu növ əməliyyatlar real malın (möhtəkirlər fyüçers ticarət zamanı mühüm rol oynayırlar, bazarın likvidliyini artırir və hecerlərə kömək edərək qiymət risklərini öz üzərlərinə götürürlər) alınması və ya çatdırılması məqsədini güdmür.

Kapitalın əmtəəyə investisiya olunması. Bir çox firmalar (xüsusilə, maliyyə, investisiya və s.) öz pullarını inflyasiyadan qorumaq üçün əmtəəni hissə-hissə alırlar. Bu isə qiymət artımı zamanı ənənəvi kapital bazarından fərqli olaraq nəinki onları inflyasiyadan qoruyur, hətta daha sərfəli gəlir əldə etməyə kömək edir.