Manbashunoslik va tarixshunoslik

partiyalar va jamoat tashkilotlarining turli yig‘inlarida qabul qilingan ayrim 
xujjatlar o‘z vaqtida matbuot saxifalarida e’lon qilingan edi. Partiyalar va jamoat 
tashkilotlari xujjatlarining asosiy qismi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti 
devoni xuzuridagi arxiv va uning viloyatlardagi bo‘limlarida, O‘zbekiston 
Kompartiyasi, O‘zbekiston yoshlar ittifoqi xamda O‘zbekiston Respublikasi
Markaziy Davlat arxivida saqlanmoqda. 
 
 
Statistik manbalar va davriy matbuot materiallari.
Sovet davrida davlat statistika xizmati yo‘lga qo‘yildi. 1918 yilda Markaziy 
statistika boshqarmasi tuzildi. SHu vaqtdan Turkiston SSRda xam statistika tizimi 
shaxobchalari vujudga kela boshladi. Statistik xisob iqtisodning turli tarmoqlari 
xamda ijtimoiy jarayonlarning boshqa muxim soxalarini qamrab oldi. Jumladan, 
axoli, sanoat, qishloq xo‘jaligi, transport va aloqa, xalq ta’limi, savdo, moliya, 
sog‘liqni saqlash, mexnat va ish xaqi xamda boshqa soxalarga taalluqli statistik 
ma’lumotlar muntazam ravishda yig‘iladigan bo‘ldi. 
Statistik manbani taxlil qilish chog‘ida unga tanqidiy yondashish zarurdir.
Bundan asosiy maqsad, keltirilgan fakt va raqamning to‘g‘ri ekanligiga ishonch 
xosil qilishdir. SHuni xam esdan chiqarmaslik kerakki, ayrim davrlarda masalan 
urushdan oldingi yillarda, 70-80 yillarda ayrim statistik ma’lumotlar ataylab 
soxtalashtirilgan edi. Masalan I Ba II besh yilliklarning yakunlari shaxsan 
Stalinning ko‘psatmasi bilan ancha oshirib ko‘rsatilgan. Bundan maqsad Stalin va 
kompartiya tutgan yo‘lning naqadar samarali ekanligini xalq va jaxon afkor 
ommasiga ko‘z-ko‘z qilish edi. 70-80 yillarda esa O‘zbekistonda etishtirilgan 
paxta xom-ashyosining miqdori oshirilib yozilar edi. SHu yo‘l bilan sovet 
xukumatida ro‘y berayotgan iqtisodiy inqirozni xaspo‘shlashga xarakat qilardi.
Statistik ma’lumotlarni qiyosiy tarzda taxlil etish maqsadiga muvofiqdir.
Bitta yoki ikkita fakt biron-bir xodisa xususida atroflicha ma’lumot bera olmaydi. 
SHuning uchun bunday ma’lumotlarni taxlil etishda ko‘pincha qiyoslash uslubi 
qo‘llaniladi. Turli fakt va raqamlarni bir-biriga solishtirib, ijtimoiy xodisalarni 
rivojlanish tendensiyalari va sur’atlari aniqlanadi. 
Statistik ma’lumotlar o‘z vaqtida qisman nashr etilgan. 1960 yildan to 1983 
yilga qadar rus tilida «O‘zbekiston xalq xo‘jaligi ___ yilda» nomli statistik 
to‘plami nashr etildi. Mazkur to‘plam respublikamiz xalq xo‘jaligining barcha 

---

44 
soxalariga doir faktik ma’lumotlar yig‘ilgandir. Ammo statistik ma’lumotlarni 
asosiy qismi nashr etilmagan va xozirgi kunda arxiv fondlarida saqlanmoqda.
E’tiborga loyiq statistik ma’lumotlardan yana biri - bu aholini umumiy 
ro‘yxatga olish materiallaridir. Bunday ro‘yxatga olish dastlab 1897 yilda amalga 
oshirilgan edi. Sovet davrida 8 marotaba axoli ro‘yxatga olindi. (1920
1923,1926,1939,1959,1970,1979 va 1989 yillarda). Axolini ro‘yxatga olish 
materiallari tarixchi uchun juda muxum ma’lumotlar beradi. Lekin axolini 
ro‘yxatga olishlar o‘rtasida ancha uzoq muddat o‘tganligi sababli tadqiqotchilar 
ko‘p xollarda joriy demografik statistika materiallariga murojat qilishadi.
Sovet davri manbalari orasida davriy matbuot muxum o‘rinda turadi. 
Kompartiya va Sovet davlati fuqorolarining ongiga sotsialistik mafkurani 
singdirishda matbuot organlariga muxim rol ajratgan edilar. SHu boisdan Sovet 
davrida O‘zbekistonda nashr etilgan gazeta va jurnallar soni muttasil oshib bordi. 
1918 yilda Turkiston ASSRda 18 ta nomda gazeta va jurnallar nashr etilgan bo‘lsa, 
70 yillarga kelib respublikamizda nashr etilgan gazetalar soni 125 tani, jurnallar 
soni 50 tani tashkil etdi.
Sovet davrida nashr etilgan gazeta va jurnallarni shakli va mazmuniga qarab 
turli shakllarga bo‘lish mumkin. Davriy matbuot respublika va maxalliy gazeta va 
jurnallar: partiya va xukumat va jamoat tashkilotlari nashrlariga ijtimoiy-siyosiy, 
iqtisodiy ilmiy adabiy-badiiy nashrlarga bo‘linadi. Bu davrda O‘zbekistonda 6 ta 
tilda gazeta va jurnallar nashr etilar edi. SHuni qayd etish kerakki, sovet davrida 
matbuot partiya komitetlarining nazorat ostida bo‘lib, sotsialistik mafkura 
zaminida shakllandi va rivojlandi. Senzura partiya va xukumatning siyosatiga mos 
bo‘lmagan materiallarni nashr etishga yo‘l qo‘ymasdi. Lekin shunga qaramay, 
matbuot davr nafasini bizga etkazdi, o‘tmishninig jonli lahzalarini o‘z sahifalarida 
aks ettiradi.
Tadqiqotchi o‘zini qiziqtirgan mavzudan kelib chiqqan xolda qaysi gazeta va 
jurnallardan foydalanishni bilishi mazkur matbuot organlarida nashr etilgan 
ma’lumotlarning to‘g‘riligini aniqlashi zarur. Buning uchun matbuotdagi 
materiallarni boshqa manbalar bilan solishtirish lozim.