Mavzu -1: Axborot texnologiyasining ichki va tashqi omillari. Axborot uzatish usullari. O`qitishda axborot texnologiyalari. Reja

Ob’ekt va kattalik.
Xar qanday ma’lumotlar omborining vazifasi haqiqiydunyo-ning ob’ektlari haqidagi ma’lumotlarni qayta ishlashidir. Umuman olganda, «ob’ekt» va «kattalik» degan iboralarni rasman ajratish mushkul. Lekin muayyan vaziyatda bu iboralarni ishlatish uchun ularni tahriflashimiz mumkin.
Ob’ekt — mavjud bulgan va uziga uxshash narsalardan ajralib turadigan alox.ida olingan predmet Masalan, akademik litsey yoki kasb-xunar kolleji ob’ekt xisoblanadi. Shuningdek, kimyoviy modda, biror kotishma, fir­ma, zavod, inson xam ob’ekt bo’la oladi.
Ob’ekt sifatida nafakdg moddiy iredmetlar, balki haqiqiydunyoni aks ettiruvchi abstrakt tuShunchalar xam karal ishi mum-kin. Masalan, sanhat asarlari, kitoblar, teatrlardagi sa\na kuri-nishlari, kinofilmlar, xukukiy normalar, falsafiy nazariyalar va boshkalar.
Bunga uxshash ob’ektlar guruxi ob’ektlar tuplamini xosil qiladi. Masalan, akademik litsey yoki kasb-xunar kollejlarida-gi guruxlar, firmalar, ombordagi maxsulotlar, korxonada ish-lovchi odamlar ob’ektlar tuplamini xosil qiladi. Bunday gurux-dagi muayyan ob’ektni ob’ekt nusxasi deb atash mumkin.
Kattalik —-biror-bir ob’ektni ifodalovchi va uning muayyan bir nusxasi uchun berilgan sonli yoki matnli qiymatni belgilov-chi kursatkich.
Masalan, ob’ektlar tuplami sifatida biror akademik litsey yoki kasb-xunar kollejidagi guruxlarni olaylik. Berilgan gurux-dagi o’quvchilar soni va xokazolar kattaliklar xisoblanadi.
Yukorida kursatilganlarni \isobga olgan holda Shuni aytish mumkinki, axborot tizimini loyix.alovchining eng muxim vazi­fasiga ob’ektlar va ularni tavsiflovchi ma’lumotlarni tanlash, ma’lumotlar orasidagi boglanishni o’rnatish kiradi. Axborot ti-zimi o’lchami va vazifasiga kura ob’ektlar u yoki bu darajadagi uzgaradigan ma’lumotlar bilan xarakterlanishi mumkin.
Ma’lumotlar omborini boshqarish tizimlari
Shaxsiy kompyuterlar xisoblash texnikasi vositalarining yangi sinfini tashkil etadi. Ular axborotlarni qayta ishlash-ning yuqori kafolatlanishi, arzonligi, ixchamligi, turli amallarni bajara olishi, kam elektr quvvatini sarflashi bilan aj-ralib turadi. Bu xususiyatlar kompyuterlar asosida keng vazifa-larga muljallangan avtomatlashgan ishchi joylari (AIJ)ni yaratish imkonini beradi.
Kompyuterda ma’lumotlar omborini xosil kilish va ular bilan ishlash uchun maxsus dasturlar yaratiladi. Keyingi yillar da chikarilayotgan kompyuterlarda amal bajarish tezligining juda katgaligi (100 mlrd/s) va uning xotirasi kengayganligi (40—60 Gb) katta imkoniyatlarga ega bulgan ma’lumotlar omborini yara­tish imkonini bermokda.
Kompyuterda ma’lumotlar omborini yaratish va uni ishlatish-ni belgilovchi ikkita omil mavjud: birinchi omil — qandaymazmunga ega bulgan ma’lumotlar (yahni ularni tashkillashtirish) va ikkinchisi — yigilgan ma’lumotlardan k.anday foydalanish kerakligidir. Masalan, xodimlar ruyxatini qayta ishlovchi tur­li xildagi dasturlar mavjud. Lekin bunday dasturlar biror ki-shining familiyasini izlash yoki u xakda biror ma’lumotni to-pishga (ajratishga) karab bir-biridan jiddiy farq, qiladi. Bun-dan tashkari, xar bir berilgan soxa uchun uzining dasturi ishlab chikilishi kerak. Masalan, kimyoviy moddalar haqidagi ma’lumotlar ombori uchun muljallangan dasturlar aviapassajirlar ruyxatini qayta ishlash uchun umuman yaroksizdir.
Ma’lumotlar omboridan foydalanishni taxlil kilish uchun quyidagi misolni kurib chiqamiz. Siz uchun kerak bulgan biror ma’lumot (xodisa yoki xodat taxlil i) berilgan darslikda yuk deylik. Ukituvchining kursatmasiga kura, u falon muallifning kito-bida mavjud va bu kitob siz ukiyotgan tahlim muassasasining ku-tubxonasida bor bulsin deylik. Kitobni izlab kutubxonaga bora-siz (bu yerda kitob ma’lumotlar ombori sifatida namoyon bo’ladi). Lekin siz borgan paytdanok. kutubxona mahmuriyati kitobni (agar u kitob kutubxonada mavjud bo’lsa) sizga bermaydi. Siz avval ana Shu kutubxonadagi kitoblardan erkin foydalana olish imkoniya-tiga ega bulishingiz kerak. Buning uchun esa, mahmuriyatda belgi-langan tartibda ruyxatdan utishingiz kerak. Ruyxatdan utganin-gizdan keyin sizga kuaubxonadagi kitoblardan foydalanish imko-niyati beriladi. Xuddi Shuningdek, kompyuterdagi ma’lumotlar omboridan foydalanish uchun xam maxsus dasturiy vositalarning majmui — ma’lumotlar omborini boshqarish tizimi yaratiladi.
Ma’lumotlar omboridan foydalanish uchun maxsus dasturlar yaratiladi va bunday dasturlar ma’lumotlar omborini boshqarish tizimi deb ataladi.
Ma’lumotlar omborida axborotlar asosai matn va raqam kuri-nishida sakdanadi.
Ma’lumotlar omborini boshqarish tizimi vazifasiga ma’lumotlar omborini boshqarishning quyidagi xususiyatlari kirishi mumkin:
• Ma’lumotlar omboriga kirish: foydalanuvchining talabiga javoban axborot turidan katg’i nazar unga kulay kurinishda ja-vob berish.

• 
  Ma’lumotlarni modifikatsiyalash: berilgan axborotni foy-dalanuvchi talabiga moe holda (texnik imkoniyatlari xisobga olin-gan holda) uzgartirish.
  
• 
  Ishonchlilik darajasi: qurilmalar tasodifan tuxtatilgan­da ma’lumotlar omborining qayta tiklanish k,obiliyati.
  
• 
  Ma’lumotlarni himoyalash: ma’lumotlar omboridan ruxsat-siz (sanktsiyasiz) foydalanishning cheklanganligi.
  
• 
  Ma’lumotlar omboridan tarmoqda foydalanish: ma’lumot-lardan bir vaqtda bir necha kishining (bir-biriga xalakit ber-masdan) foydalanishi.
  

Ma’lumotlar omborini boshqarish tizimi uzining ma’lum kurinishdagi ichki tuzilishiga, amalga oshiruvchi amaliy dastur-larga ega bulio’i kerak.
Bunday daeturlar ikki turga: integrallashgan (umumlashtirilgan) va paketli daeturlarga ajratiladi.
Integrallashgan daeturlar avtomatlashgan ishchi joylari yara-tishning asosini tashkil etadi. Bunday tizimlar quyidagilarni amalga oshirishni tahminlaydi:
muammoli — yunaltirilgan axborotlarni kiritishning kulayligi;
— Oldin kiritilgan axborotlardan foydalanishning yengilligi;
— murakkab strukturami xujjatlarni qayta ishlash va shakllantirish;
— shaxsiy kartotekalar, ishchi kalendarlar, yozuv daftarlari
va boshka vositalarni yaratishning mumkinligi.
Xozirgi kunda integrallashgan daeturlarga nisbatan paketli dasturlardan ko’prok foydalaniladi.
Keng tarkalgan paketli daeturlarga matnli axborotlarni kay-ta ishlash (\Uogs1), «Elektron jadvallar» va ma’lumotlar ombori­ni qayta ishlash tizimlari misol bo’ladi. Keng tarkalganligi buyicha «Ishchi grafiklar» tizimi va kommunikatsiya tizimlari keyingi urinda turadi.
Muayyan yunalishdagi ma’lumotlar omborini boshqarish uchun mutaxassislar tomonidan daeturlar yaratiladi. Ularda foydala-nuvchining tizim bilan mulokrti asosida ma’lum xujjatlarni yaratish yoki uni qayta ishlashda kuriladigan tipik vazifalar (imkoniyatlar majmui) yoritib beriladi.