Mavzu -1: Axborot texnologiyasining ichki va tashqi omillari. Axborot uzatish usullari. O`qitishda axborot texnologiyalari. Reja

Tarmoqli tizim. Tarmoqli tizim ierarxik tizimga nisbatan ancha kulayliklarga ega, chunki bu tizimda ma’lumot (fayl) lar urtasida ko’p yunalishli aloqalarni o’rnatish mumkin. Bunday aloqalar foydalanuvchiga kerakli ma’lumot (fayl)ni shajaraning yuqori satxlaridagi fayllarga murojaat kilmasdan topish imko -nini beradi. Masalan, dukondagi max.sulotlar jadvali bilan max.-sulotlar narxi jadvallari orasida alox.ida bog’liqlik urnaxI-lib, u kerakli maxsulot narxini topish imkonini beradi.
Bir pogonadagi ma’lumotning boshk;a pogonadagi ma’lumot bilan ikki yoki undan ortiq. marta boglanadigan turiga ma’lumotlarning tarmoqli modeli deyiladi.
Ma’lumotlarning tarmoqli tizimini yaratish va undan foy-dalanish uchun yaratilgan tizimga ma’lumotlar omborini boshka-rishning tarmoqli tizimi deyiladi.
Relyatsion tizim. Relyatsion tizim 1970 yilda 1VM firmasi-ning xodimi Ye.F.Kodd tomonidan taklif etilgan bo’lib, x.ozir-gi paytda eng ko’p tark.algan tizimlar qatoriga kiradi. CHunki bu tizimda ma’lumotlar orasida eng kulay boglanishlarni amalga oshirish mumkin.
Ma’lumotlarning relyatsion modeliga moe holda yaratilgan ma’lumotlar omboriga ma’lumotlarning relyatsion ombori deyiladi.
Ma’lumotlarning relyatsion tizimini yaratish va undan foy-dalanish uchun yaratilgan tizimga ma’lumotlar omborini boshka-rishiing relyatsion tizimi deyiladi.
Ma’lumotlarning jadval kurinishida saqlanishiga ma’lumotlarning relyatsion modeli deyiladi.
Relyatsion tizimdagi elementlarda shajaraning yukligi tufay-li bu kulaylikka erishiladi. Axborotni izlashda barcha element-lardan kalit sifatida foydalaniil mumkin. Yahni ixtiyoriy tu­zilishga ega ma’lumotni ikki ulchamli jadval kurinishiga keltirish mumkin.
Relyatsion tizim sifatida telefon ma’lumotnomasini tuzish masalasini kurib chiqamiz. Masala, «xar bir telefon nomeri kursatilgan abonentning manzili, uning kategoriyasi belgilan-gan ruyxatni tuzing» kabi uqiladi.
Ma’lumotnoma bir necha turdagi ob’ektlardan tashkil topgan. Ob’ekt uchun quyidagi ma’lumotlarni tanlab olamiz:

• 
  Telefon raqami.
  
• 
  Abonent ismi (ismi, sharifi va \.k.).
  
• 
  Abonent manzili.
  
• 
  Abonent kategoriyasi (umumiy, shaxarlararo aloqasi ta’qiqlangan, ...)
  

Barcha ma’lumotlarni matnli deb xisoblaymiz. Bu ma’lumot-larga quyidagi nomlanish va uzunliklarni beramiz:

№	Ustun nomi	Ma’lumotning nomlanishi	Turi	Uzunligi
1.	Nomer	Telefon raqami	Belgili	9
2.	Abonent nomi	Abonentni belgilash	Belgili	15
3.	Manzili	Abonent manzili	Belgili	40
4.	Kategoriyasi	Abonent kategoriyasi	Belgili	2

«Kategoriyalar» atamasi sifatida ikki xarfli kodlardan foy-dalanamiz; UK — umumiy kategoriya, SHT — shaxarlararo aloqa ta’qiqlangan kategoriya va xokazo.
U holda ma’lumotnomani quyidagi jadval kurinishida tas-virlash mumkin:

Nomer	Abonent ismi	Manzili	Kategoriya
144-92-6)	Kosimov ToHir	T. Malik, 18	UK
65-32-14	Akbarov Jaxongir	r, Rulom, 34—101	SHT
118-30-97	Rafurova Zebiniso	Ibn Siio, 9—6	UK
22-13-26	Azizova Farida	Uvaysiy, 16

Ushbu jadvalni biror fayl (masalan, Te1efon) kurinishida kompyuter diskiga utkazilsa, telefon ma’lumotnomasi — telefonlar ma’lumot omboriga ega bo’lamiz (omborni qayta ish-lashni avtomatlashtirish mumkin bo’ladi).