Mavzu -1: Axborot texnologiyasining ichki va tashqi omillari. Axborot uzatish usullari. O`qitishda axborot texnologiyalari. Reja

Ma’lumotlar omboriga relyatsion yondashish muammolari
Oldingi paragraflarda tanishib chikilgan ma’lumotlar omborini yaratish xususiyatlaridan foydalanib, axborot tizimlarini tuzishga kirishamiz. Masalan, oldingi paragrafda ko’rilgan ma’lumotlar ombori «Talabnoma» topshirigi bilan bog’liq, uchta jadval «Talabnoma», «Talabgorlar lurati» va «Mahsulotlar lug’ati »n i uz ichiga oladi.
Ma’lumotlar ombori yaratuvchilar ma’lum doirada jadval tuzish va ularning sonini tanlashni amaliyotda mustakil x.al qilishadi (tizimni turli xil usullarda loyixalash mumkin). Bunda kuzlangan asosiy maqsad — jadvallar mikdorining mumkin kadar minimal bulishi va turli xolatlarni x.isobga olgan holda jad-vallarni normallashtirishga erishishdir.
Buning moxiyati nimada?
Ma’lumotlar omboridan unumli foydalanish uchun undagi ax­borotlarni izlash va ulardan foydalanish kulay bulishi kerak. Aks holda kuzlangan maqsadga erishish o’rniga ma’lumotlar o’rnini topish uchun vaqt sarflashga to’g’ri keladi.
Ierarxik yoki tarmoqli tuzilishga ega bulgan ma’lumotlarni relyatsion kurinishga utkazish jarayoni normallashtirish' deyiladi.
Sirtdan Karaganda bu jarayon juda sodda kuriisa-da, uni amalga oshirish anchagina murakkab vazifadir. Normallashtirish jarayo-nini «Talabnoma» jadvalini yaratish misolida kurib chiqamiz.
Ma’lumki, ma’lumotlar omborini yaratishda jadvalning aso­siy kaliti bulishi kerak. Kerakli axborot ana Shu asosiy kalitga kura izlanadi. Yukorida kursatilgan jadvalga «Talabgorning rekvizitlari» deb ataladigan satr kiritilib, uning qiymati talab-gor kodining qiymati bilan aniqlanadi. Pekin talab nomeri — jadval kalitiga bog’liq emas. Bunday xollarda axborotning yuqolishi ruy beradi, chunki biror talabgor nomeri yukrtilsa, u bilan birga talabgorning rekvizitlari x.am yukotiladi. Yana bir muam-mo Shundaki, bir xil rekvizitlarni unlab (balki yuzlab) marta kiritish natijasida nafaqatortiq.cha ishni bajarishingiz, bal­ki ko’plab xatoliklarga yul qo’yishingiz mumkin.
Shuning uchun, «Talabnoma» jadvalidan «Rekvizitlar» ustunini olib, uni talabgor nomi bilan Ltaklif lug’atiga kiritamiz.
Bu lug’atda muayyan talabgorming rekvizitlari bir marta kursatiladi. Kelgusida bu rekvizitlar nafaqat «Talabnoma» faylida, balki talabgorning kodi bulgan boshka fayllarda xam ishlatili-shi mumkin.
Etarli kunikmaga ega bulgan odam ma’lumotlarni normallash-tirishni amalga oshira oladi. Bunda eng asosiysi, bosh kalit bilan bevosita boglanmagan ustunlarni yuqotishdir.
Foydalanuvchilar ma’lumotlarni normallashtirishda, jadvaldagi ustunlar sonini belgilashda qiyinchiliklarga duch kelishadi.
Misol tarikasida tuzilishi buyicha relyatsion tizimga ega bulgan xodimlar to’g’risidagi ma’lumotlar omborini kurib chiqamiz.

F.I.SH.	Tug’ilgan yili	Ma’lumoti	Mansabi	Maoshi
Tuychiev T.I.	1970	Oliy	Muxandis	25150
Lafasov SB.	1965	U rta	Montyor	20450
SobirovF.M.	1980	Urta	Farrosh	12150

Bu fayldagi xar bir yozuv aniq, ishchiga tegishli ma’lumotlardan iborat.
Ma’lumotlar omborida imkoni boricha ko’prok. ma’lumotlar berilishi lozim. Lekin ma’lumotlar turli xodimlar uchun turli-cha bo’ladi. Masalan, oldingi ish joyi, xizmat vazifasida sil-jishi, xizmat safarlari, ilmiy unvonlari, kasallikka chalini-shi va boshkalar. Umuman olganda, satrlar sonini maksimal qilib olganda, barcha kursatilgan kismlarni jadvalga («Xodimlar» fay-liga) kiritish mumkin. Masalan, biror olim 30 tacha mukofotga ega bulsin. U holda «Xodimlar» ga 60 ustun kiritish kerak: SANA 1, KOD 1, SANA 2, KOD 2, ... bu yerda sana — moe holda mukofot berilgan sanani, kod — mukofot kodini anglatadi. Lekin bu satr ko’pchilik yozuvlarda bush krlib ketadi.
Ob’ektning xar xil xajmdagi axborotga ega elementlari tak-rorlanadigan guruular deyiladi. Agar xar bir takrorlanadigan gurux. uchun uz kalitiga ega bulgan aloxdda jadval xosil kilinsa, masa-lani yechish osonlashadi. Masalan, uchta ustundan iborat MUKOFOT jadvalini tuzish mumkin:

Tabelg’ nomeri	Takdim sanasi	Mukofot kodi

Bu jadvalda Nomer + Sana jadvalning bosh kaliti xizmatini utaydi

Ma’lumotlar omboriga bir vaqtning uzida mukofotlar nom-lari va kodlari berilgan G’M1JOROT lug’ati kiritiladi. Unda mukofotlarni quyidagicha kodlash mumkin:
01—Nobelg’ mukofoti, 02—Beruniy mukofoti, 03—Zulfiya mu­kofoti, 04— Xamza mukofoti,... .
Ma’lumotlar omborini boshqarish dasturida «Xodimlar» va (LMUKOFOT ni uz ichiga olgan) MUKOFOT faylini birlashtirish mumkin.
yG’Gfayllaridagi ma’lumotlarni shartli ravishda ikki guruhga ajratish mumkin: uzgaruvchan va doimiy ma’lumotlar. Bu guruhlar faqat ma’lumotlarni qayta ishlash va ularning yangilanish chastotasi bilangina bir-biridan farq, qiladi.
Ma’lumotlar omboridagi uzgaruvchan ma’lumotlar eng ko’p qo’llaniladigan ma’lumotlar x.isoblanadi. CHunki ular tez-tez uzgartirib turiladi (ba’zan x.ar kuni yoki xaftada bir marta). Masalan, metallarni qayta ishlash maxsulotlariga bulgan talablar fayli­da doimiy uzgarish bo’lib turadi. Bunday axborot tizimlarida krtishma turlari kam uzgaradi, lekin uning metalldagi tashkil etgan qismi (foizi) uzgarib turadi.
Ba’zi parametrlar — nomlanishi, urtacha ogirligi, issiqlik sigimi va boshkalar uzok, muddat uzgarmay krladi. Ular ma’lumotlar omboridagi doimiy ma’lumotlar deb ataladi.
Relyatsion jadvalga katta x.ajmga ega bulgan ma’lumotlarni kiritishda ba’zi satr qiymatlarini bir necha bor qayta ishlatish xollari uchrab turadi. (Masalan, firmalarning kodlari, ta­labgorning rekvizitlari va x..k.)
Ko’pgina dasturlarda takrorlanadigan guruxlarni kiritish texnologiyalari mavjud va ular orqali berilgan axborotlarning birorgasi yukrtilmasdan satrlarga utkaziladi.
Masalan, MS office paketidagi Excel dasturidan foydalanib, ma’lumotlar ombori tuzishda berilgan satr yoki ustundagi qiymatlarni qayta kiritishda «Копировать» buyrug’idan foydala-nish mumkin. Bu buyruq. orqali biror katakchadagi qiymatlar buferga (vaqtinchalik saqlash uchun) utkaziladi. Buferda saklanayot-gan ma’lumotni esa ko’p marta ishlatish mumkin. Buning uchun qiymat kiritiladigan katakcha tanlanib, «Вставить» buyrug’ining berilishi yetarli.
Xuddi shuningdek, «Копировать» buyrug’i yordamida ma’lumotlar guruxi nusxalanishi mumkin.