Mavzu -1: Axborot texnologiyasining ichki va tashqi omillari. Axborot uzatish usullari. O`qitishda axborot texnologiyalari. Reja

Bilimlar ombori
Biror soxada oldindan belgilangan shart-sharoitlarga javob bera oladigan ma’lumotlar omborini yaratish va undan foydala-nish muxim axamiyat kasb etadi.
Bilimlar omborini shakllantirish turli uslublar orqali amalga oshirilishi mumkin. Bunda muammolarning aksariyati bi­limlar omborining umumiy tuzilishi va uni tashkil etuvchi ele-mentlarning o’zaro bog’lanish usuliga taallukli bo’ladi. Umumiy xolda bilimlar omborini yaratish dasturlar tizimini yaratishga uxshash bo’ladi.
Xakikiy voqelikni tula bilish, axborotlar bilan chikish va qayta ishlangan axborotlarni saqlash tizimlari bilimlar ombori deyiladi.
Bilimlar ombori jamiyatning ajralmas qismi bulib, uning utmishi, bugungi kuni va kelajagi haqidagi bilimlarni uzida mujassamlashtiradi.
Bilimlar omborida jamlanadigan ma’lumotlar matn, belgi, rakam, jadval, grafiq raem va boshqa ko’rinishlarda bo’lishi mumkin.
Ma’lumotlar bilimlar omborining berilgan kismlariga joy-lashtiriladi va bu kismlar sektorlar deb ataladi.
Xar bir sektorda ma’lum qoidalarga kura ishlatiladigan bi-lim (ma’lumot)lar bo’laklari joylashadi. Xar bir sektordagi ma’-lumotlardan yakka xolda foydalanish, ya’ni sektorlarni boshqa-rishni avtonom holda olib borish mumkin. Sektorlarni kuyi dagicha taksimlash mumkin: A — matnli axborotlar, V — grafikli axborotlar, S — jadvallar, O — diagrammalar.
Faraz qilailiq biologiya yoki zoologiyadan bilimlar ombo-rini tuzish lozim. Xush, ishni nimadan boshlash kerak? Albatta, dastlab biologiyaning asosiy tushunchalarini uz ichiga oladigan ma’ruzalar matni tayyorlanadi va u kompyuter xotirasiga kiri-tiladi. Ikkinchi navbatda inson a’zolari yoki xayvon turlariga oid rasmlar majmui xrsil kilinadi va ular xotirada biror fayl sifatida sakdanadi. Keyingi bosqichlarda jadvalli va diag­rammami axborotlarning kismlari yaratilib, xotiraga joylash-tiriladi. Bu ma’lumotlar majmui dastlab aloxida sektorlarga joylashtiriladi, sungra ularning bir-biri bilan o’zaro bogla-nishini ta’minlovchi ishchi dastur tuziladi (yoki tayyor dasturdan foydalaniladi). Ishchi dasturning asosiy vazifasi foydalanuv-chining bergan savoliga xotiradagi ma’lumotlar asosida javob topishdan iborat. Bu dasturning ishlashini qo’yidagi misol or-kali tushuntirish mumkin:

1. 
   Dastlab mavzu tanlanadi, masalan, «Inson tanasida kon ay-lanish tizimi».
   
2. 
   Tanlangan mavzuda foydalanuvchini kiziktiradigan aniq savol xrsil kilinadi (uni kompyuter tugmachalari orqali kiri-tish mumkin). Masalan «Inson tanasida kon aylanish tizimi-ning vazifasi nimadan iborat?»
   

1. 
   Belgilangan buyrukkiritiladi.
   

3. 
   Suralgan axborot natijasi eqoanda xrsil kilinadi yoki bosmaga chiqariladi.
   
4. 
   «Qon aylanish tizimi»ni tushuntiruvchi rasmni eqoanda hosil qilish suraladi.
   

Bilimlar omboridan foydalanish tartibi turlicha bo’lishi mumkin va uni belgilash foydalanuvchining xohishiga bokliq. Qoidalar ketma-ketligi esa ierarxik tuzilishda bo’ladi. Bilim­lar ombori qoidalar tarmog’i sifatida tasvirlanadi. Tarmoqning har bir xrlatdagi utish yuli mulokot jaraenidagi foydalanuv­chining javobiga bog’liq bo’ladi. Mulokot qo’yidagi tarzda olib boriladi:

• 
  dastur foydalanuvchiga tizimga kanday savollar berish mum-kinligi haqida yunalish beradi. Yukoridagi bilimlar ombori uchun yunalishga qo’yidagi misollarni keltirish mumkin: «Upkaning tuzilishi», «Upka kasalligi turlari», «Burun kasalliklari», ...
  
• 
  boshlangich yunalishlardan birini tanlagan \olda muloqot-ning keyingi bosqichlari tanlanadi.
  

Tizim foydalanuvchi tomonidan berilgan surovlarning rost yoki yolgonligini tekshirib kuradi. Agar surov jarayonida shart bajarilsa, foydalanuvchiga muloqotning keyingi bosqichiga utish uchun imkon beruvchi yozuv eqoanda xrsil kilinadi. Bu jarayon
foydalanuvchining talabini kondiruvchi javob hosil bulgunga Kadar davom emtiriladi.
Berilgan so\adagi bilimlar omboridan foydalanish xar bir foydalanuvchidan ma’lum darajadagi kunikma va malakalarni talab qiladi. Bunday kunikmalarga turli shakldagi akdiy faoli-yat turlari: taxdil, sintez, umumlashtirish, abstraktlashtirish, kiyoslash, modellashtirish, strukturalash, uxshashlik darajala-rini o’rnatish va boshqalar kiradi.
Bilimlar omborini yaratishda qo’yidagi bosqichlar amalga oshiriladi:

1. 
   bosqich. Predmet soxasini anikdash. Bu bosqichda muayyan bi-lim so\asi tanlanadi.
   
2. 
   bosqich. Bilimlar tuplamini yaratish. Berilgan mavzu buyi-cha materiallarga darsliq ma’lumotnoma, ilmiy makolalar, jur­nal, gazeta, yaratuvchining oldindan tuplagan xususiy bilimlari va boshqalar kiradi.
   

Yaratiladigan bilimlar omborining sifati va xajmi yaratuv­chining birlamchi bilim manbalaridan oladigan axborotlari si-fatiga bog’liq bo’ladi.

3. 
   bosqich. Bilimlarni tizimga tushirish. Bu bosqichda asosiy tushunchalar va ularning xossalari, atamalarning mazmuni (tub mohiyati) aniklanadi, tushunchalar mazmuni buyicha turlarga aj-ratiladi, ular urtasida mantiqiy bog’lanish o’rnatiladi. Axbo­rotlarning tuzilishi tartibini to’g’ribelgilash undan foydala­nish samarasini oshiradi. Materialni bilimlar omborida ifo-dalash uchun tizimli taxlildan foydalaniladi. Materialni tizimga solish jarayonida, avvalo, kurilayotgan mavzuning ierar­xik modeli tuziladi, sungra elementlar orasidagi bog’lanishlar aniklanadi. Tuplangan materialning modelini yaratishda taxlil, turlarga ajratish, guruxlash, kiyoslashtirish, tartiblash, ti-zimlashtirish, formatlash, modellashtirish kabi usullardan foydalaniladi.
   
4. 
   bosqich. Materialni shaklan tasvirlash. Tanlangan mavzu tu-shunchalari orasidagi o’zaro bog’lanish va asosiy yurikdarini aks ettiradigan materialning shakliy ko’rinishi grafiq jadval, matn, mantikiy sxema, gipermatn kabi sxemalashtirilgan vosi-talar yordamida berilishi mumkin.