Mavzu -1: Axborot texnologiyasining ichki va tashqi omillari. Axborot uzatish usullari. O`qitishda axborot texnologiyalari. Reja

Ombordagi ma’lumotlarni tartiblash
Axborot tizimlari juda kup vazifalarni bajaradi. Bunday vazifalar ichida asosiysi axborotlarni to’g’ritartiblashdir. CHunki kompyuterdagi ma’lumotlarni bexato izlash va ularni ma’lum belgilariga kura qayta joylashtirish uchun ular tartiblanishi lozim.
Ma’lumotlar kiymati va formatini foydalanish uchun kulay xrlatga keltirish jarayoniga ma’lumotlarni tartiblash deyila­di.
Tartiblash asosida ma’lumotlarni tasvirlash usullari Haqida biror kelishishning kiritilishi yotadi. Bundan kelib chiqib, matnli fayllarni «tartiblanmagan» yoki boshqacha aitganda, «yomon tartiblangan», avtomatik holda qayta ishlanmaydigan axborot­larni uzida saklaydigan fayllar deb tushunish mumkin.
Kompyuterda ma’lumotlarni tartiblash belgilarning kodiga kura amalga oshiriladi. Masalan, «A» xarfining kodi «B» xarfining kodidan kichik bo’lganligi sababli tartiblashda «A» xarfi «B» xarfidan oldin joylashadi.
Guruh jurnalida talabalarning familiyasi alifbo tartibida yozilgan bo’lsa, unda qo’yidagicha ketma-ketlikni kurasiz:
Azizov B.
Botirov SH.
Karimov A.
Safoeva A.
Qosimova G.
Xakimov J.
Ushbu familiyalarni kompyuterda tartiblashda «X» xarfining kodi «B» xarfining kodidan kichik bo’lganligi sababli undan oldin joylashadi va qo’yidagicha ketma-ketlikni xrsil qiladi:
Xakimov J.
Azizov B.
Botirov SH.
Qosimova G.
Karimov A.
Safoeva A.
Bundan kompyuterda xarflarni tutri ketma-ketlikda tartib-lab bulmas ekan-da, degan xulosa kelib chikmasligi keraq Tar-tiblashda lotin alifbosi va rus alifbosidagi barcha xarflar to’g’riketma-ketlikda joylashadi, faqat uzbek tilidagi «u», «q», «r», «h» xarflari «tartibni buzadi». Umuman, kompyuterli tartiblashda belgilar qo’yidagicha uringa ega bo’ladi:

1. 
   maxsus belgilar;
   
2. 
   rakdmlar;
   
3. 
   lotin alifbosi xarflari.
   
4. 
   kirill alifbosi xarflari.
   

Axborotni avtomatik izlash
Ma’lumotlar ombori bilan ishlashning muayyan usullari haqida oliy o’quv yurtlarida tularoq ma’lumot beriladi. Kompyuterda arifmetik va mantiqiy amallarni bajarish katta mahorat talab kilmaydi. Masalan, agar kompyuterga biror tashkilot xodimla-rini oylik maoshlarining ko’rsatkichlari kiritilsa, xodimlar-ning maoshlarini hisoblash va xarajat turlarini belgilashni bir zumda amalga oshirish mumkin. Lekin mexanik hisoblashlar axborottizimlariningasosiy vazifasi emas. Boshqacha aytganda, axborot tizimlari oddiy hisoblash ishlari uchun emas, ma’lu­motlarni avtomatik izlash va tanlash (saralash) masalalarini xal kilishga muljallangan.
Axborotni izlash nima? Bu savolga javob berish uchun bir misolni kurib chikdmiz. Aytayliq kutubxonadan Abdulla Kodi-riyning «Utgan kunlar» romanini izlayapsiz. Bu kitobni izlashni kutubxonadagi alifboli katalogdan boshlaysiz va unda faqat muallif nomiga e’tibor berasiz. Kartochkalar ichidan bir necha «A. Qodiriy»larni topasiz, ulardan kitob nomini izlaysiz. SHu tartibda izlanilayotgan kitobning bor yoki yukdigini aniklay-siz.
Umuman, kutubxonadan kerakli adabiyotni izlashda alifboli katalog, tizimli katalog, mualliflar ism va shariflari buyicha katalogdan foydalaniladi.
Xozirgi davrda axborotlarni izlash va saralash amallari shun-chalik rang-barangki, ularni sanab chiqish u yokda tursin, turlarga ajratish xam mushkul. Axborot tizimlari uzi xizmat qiladigan soha doirasidagi belgilangan xar kanday savolga javobni avto­matik izlashga va topishga muljallanadi. Odatda, izlash sharti faqat foydalanuvchining xohishiga bogliq bo’ladi. Beriladigan savollar kompyuterga kiritilgan ma’lumotlar bilan uzviy bog’langan bo’ladi, aks holda beriladigan savollar javobsiz qolishi tabiiy.
Axborotni izlash jarayonini axborot tizimlarida andozalar orqali amalga oshiriladi. Andoza ko’rinishi turli dastur uchun turlicha bo’lishi mumkin. Qo’yida ma’lumotlarni izlashning asosiy boshqarish menyusi keltirilgan.
Andoza asosida ishlash tartibini asosiy boshqarish menyusi orqali qo’yidagicha belgilash mumkin:
Kalitlar
Andoza
Kiritish/Chiqarish
Birinchi qator tanlanganda, asosiy kalit (so’zlar) eqoanda hosil bo’ladi va foydalanuvchi ulardan keraklisini PgUp, PgDn va h.k tugmachalaridan foydalanib tanlaydi. Kerakli kalit tanlangach, unga mos andoza eqoanga chiqadi (ya’ni ish tartibi o’rnatiladi), sungra (lozim bo’lsa) andozadagi axborotlarni uzgartirib yoki uzgartirmagan holda undan foydalaniladi.