Мцндярижат

Könül BÜNYADZADƏ – Axtarış və yaradıcılıq 122

ELMİ-FƏLSƏFİ HƏYAT
Müasir dünyada yeni düşüncəyə ümumi baxış (Beynəlxalq elmi konfrans) 137

Avrasiya Bir Vəqfində Prof.Dr. S.Xəlilovun konfransı (davamı) 139

AFSEA-da görüş (davamı) 150


FƏLSƏFİ ESSELƏR 166
FƏLSƏFİ ETÜDLƏR 171

TƏRСÜMƏLƏR
Məhəmməd İQBAL – Allah məfhumu və ibadətin mənası 183


Содержание 210
Table of Contents 212
Redaksiya Şurasından


Ön söz əvəzi:
Müasir mərhələdə

xalqların düşüncə tərzlərində

inteqrativ meyllər

Qloballaşmanın əsas təsir vasitələri iqtisadi və siyasi amillər olsa da, mə­­dəniyyət sahəsində inteqrasiya meylləri də getdikcə artmaqdadır. Ənə­nə­çi­likdən müasirliyə gedən yol müxtəlif xalqları ortaq bir ictimai modelə ya­xın­laşdırır və milli identifikasiyanın kəskin konturları getdikcə solğun­la­şır. Ən yeni mərhələdə düşüncə tərzləri, fikrin metodologiyası və fəlsəfi dün­ya­gö­rüşləri arasındakı fərqlər də getdikcə azalır. Fəlsəfi idrak ümum­bə­şəri də­yər­lər kontekstində inkişaf etdirilməsi beynəlxalq inteqrasiya sisteminə də təsir göstərir.

XVI əsrdən başlayaraq yeni dövr fəlsəfəsi təbii elmi biliklərdən ay­rıl­maq­la öz nisbi müstəqil predmeti daxilində inkişaf etmişdir. XIX əsrin ikin­ci yarısı və XX əsrdə isə sosiologiya, politologiya, hüquq və s. sahələrin fəl­sə­fədən ayrılaraq müstəqil elm sahələri kimi formalaşması fəlsəfənin pred­me­tini bir az da məhdudlaşdırmışdır. Lakin bununla belə tarixin də, cə­miy­yət­şünaslığın da, siyasətin və hüququn da öz fəlsəfəsi ortaya çıxmış və be­lə­lik­lə fəlsəfənin predmeti yenidən genişlənmişdir.

Ölkəmizdə siyasətşünaslığın fəlsəfi problemləri sahəsində geniş təd­qi­qat işləri aparılır. Amma digər sahələrdə də araşdırılmalı məsələlər çoxdur. Və­təndaş cəmiyyətinin formalaşması ictimai gerçəkliyin empirik sosioloji me­todlarla tədqiqini daha da aktuallaşdırmışdır. Bu sahədəki ax­tarışlar ancaq Azərbaycana aid olmayıb müvafiq inkişaf yolu seçmiş digər öl­kələrin də əsas məsələləri sırasındadır. Ona görə də istər ictimai həyatın öy­rənilməsi, istərsə də qloballaşma şəraitində qabaqcıl ölkələrin siyasi prak­tikasının nəzərə alınması sahəsində qonşu ölkələrlə sıx əməkdaşlıq edil­məsinə böyük ehtiyac vardır.

Digər tərəfdən, ortaq milli fəlsəfi fikir ənənələrinə malik olan xalq­la­rın həm fəlsəfə tarixi sahəsində, həm də müasir fəlsəfi tədqiqatlar sa­hə­sin­də əməkdaşlıq etməsi çox vacibdir. Bu baxımdan, AFSEA-nın təşəbbüsü ilə Bakıda keçirilən «Müasir dünyada yeni düşüncəyə ümumi baxış» möv­zu­sunda beynəlxalq elmi konfransın böyük əhəmiyyəti vardır. Konfransda Azər­baycanın fəlsəfə, sosiologiya və politologiya sahəsində tədqiqat apa­ran alim­ləri ilə yanaşı, Türkiyə və Əlcəzairdən gəlmiş görkəmli elm adam­la­rı­nın iştirakı gələcək elmi əməkdaşlıq planlarının işlənib hazırlanması üçün mü­əy­yən imkanlar yaratdı. Eyni zamanda, biz qonşu Türkiyədə fəl­sə­fi təd­qi­qatların vəziyyəti və problematikası haqqında ətraflı bilik ala bildik.

Müasirlik nə deməkdir?

Elmin, texnikanın, yeni texnologiyaların tətbiqi, insan düşüncəsinin da­ha çox dərəcədə texnogen elementlərlə zənginləşməsi, hər gün həya­tı­mı­za, məişətimizə, iş şəraitinə daxil olan informasiya-kommunikasiya sis­­tem­lə­rinin nisbi payının artması – bütün bunlar müasirliyəmi dəlalət edir? Ra­si­o­nallaşmış düşüncəmi daha çox müasirdir, yoxsa hissi-emo­sio­nal kom­po­nen­tlər, mistik elementlər, postmodernizm vasitəsilə ənənəvi Şərq irra­sio­na­liz­minin qayıdışımı? Son dövrlərin publisistikasında və ic­ti­mai-siyasi fik­rin­də tez-tez xatırladılan “innovasiya” anlayışı gərək sadəcə söz olaraq qal­ma­sın və ictimai-siyasi fikirlə yanaşı, fəlsəfi tədqiqatların mahiyyəti və mün­də­ri­cəsində də öz əksini tapmış olsun. Əks təqdirdə müasirləşmə və yeniləşmə zərurətini tez-tez yada salmaq hələ müasirliyə də­la­lət etmir.

XIX əsrdə sənayeləşmənin həyatın bütün sahələrinə sirayət edən nə­ti­cələri təbii ki, insanların düşüncəsinə də təsir göstərmişdir. Ra­sio­na­liz­min təntənəsi, texnisizmin və ssientizmin geniş yayılması ənənəvi in­san düşün­cə­­sinin müqavimətinə rast gəldi və XX əsrdə modernizm və onu müşaiyət edən qeyri-ənənəvi yaradıcılıq istiqamətləri inkişaf etdi. La­kin elmi-texniki in­qilabın yeni dalğası, insan düşüncəsinin özünün mo­del­ləşdirilməsi və in­for­masion cəmiyyətə keçid prosesi xeyli dərəcədə fərq­li dünyagörüşünün for­­malaşmasına gətirib çıxartdı ki, bunun da əsas is­ti­qamətlərindən biri post­­modernist düşüncədir. Postmodernizm həm bə­dii yaradıcılığın üsul və for­­­malarına, həm də fəlsəfi tədqiqatların meto­do­lo­giyasına ciddi surətdə tə­­sir göstərmiş, mədəni-intellektual həyatın sanki alternativ yoluna çevril­mişdir.

Bir tərəfdən, elmin ən müasir nailiyyətləri sayəsində dünyagörüşü­n­də əmələ gələn yeni oriyentasiyalar, digər tərəfdən yeni texnologiyaların həyat tərzi ilə yanaşı, düşüncə tərzinə də təsiri, ictimai həyatda baş verən sürətli dəyişikliklərə adaptasiya olunmaq zərurəti insan daxili aləmində müəyyən ziddiyyətlər və təzadlar yaradır. Bu təzadların araşdırılması, ənə­nə ilə müa­sir­lik arasındakı gizli intellektual mübarizənin dəyərlən­di­ril­məsi və müasir döv­rün ruhuna daha uyğun olan optimal epistemoloji modellərin mü­əy­yənləşdirilməsi çağdaş fəlsəfənin tematikasına daxil olan yeni mövzulardır.

Ənənəvi fəlsəfi problemlərlə yanaşı yeni dövrün ortaya qoyduğu ak­tual problemlər fəlsəfəyə diqqətin artırılmasını tələb edir. Lakin bu günlərdə keçirdiyimiz beynəlxalq fəlsəfə konfransında qaldırılan məsələlər ölkəmizdə fəlsəfəyə münasibətin hələ də qənaətləndirici olmadığını göstərir. Ali məktəblərdə ictimai elmlərə, o cümlədən fəlsəfəyə ayrılan saatların azaldılması, bəzi universitetlərdə fəl­sə­fi fənlərin ümumiyyətlə ixtisara salınması, AMEA-nın Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutunda plan işlərinin əksər hallarda vaxtı keçmiş mövzulara həsr edilməsi, aktual temaların isə tədqiqatdan kənar qalması bizi vadar edir ki, bu sahəyə diqqəti daha da artıraq. Kütləvi informasiya vasitələrində, apa­rı­cı televiziya kanallarında fəlsəfi mövzulara daha geniş yer verilməsi, po­le­mi­kalar aparılması da günün tələbidir. Belə ki, nəzəri tədqiqat səviyyəsində mə­lum olan müasir biliklərin kütləviləşdirilməsi və əhaliyə çatdırılması KİV-in ən əsas maarifçilik funksiyalarından biridir.

Digər ölkələrin fəlsəfə ictimaiyyəti ilə əlaqələri yenidən qurmaq, birgə elmi tədqiqatlar aparmaq və beynəlxalq elmi-fəlsəfi konfranslar ke­çir­mək lazımdır. Dünyada gedən prosesləri ancaq hadisə səviyyəsində de­yil, həm də nəzəri səviyyədə dəyərləndirmək və bu işdə fəlsəfi elmlərin xid­mətindən is­ti­fadə etmək üçün yaxın gələcək üçün nəzərdə tutulmuş təd­birlər planı iş­lə­nib-hazırlanmalıdır. Bu vəzifələrin həyata keçiril­mə­sin­də AMEA-nın mü­vafiq institutları və ali məktəblərin fəlsəfə kafed­ra­la­rı ilə yanaşı, AFSEA-nın da üzərinə böyük məsuliyyət düşür. «Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər» jurnalı da beynəlxalq əlaqələrin artırılması və mü­asir fəlsəfi tədqiqatların dilimizə çevrilib çap olunması istiqamətində səylərini artırmalıdır.

İslam dünyasının böyük mütəfəkkirlərindən biri İbn Xəldunun (1334-1409) 675 illik yubileyinin ölkəmizdə qeyd olunması və bu mü­na­si­bətlə jur­na­lımızda məqalələr dərc edilməsi xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Be­lə ki, İbn Xəldun tarix fəlsəfəsi və siyasi fəlsəfə sahəsində təkcə ərəb­lərin deyil, bütün dün­yanın ən böyük simalarından biridir. O, həm də so­si­o­lo­giya elminin ba­ni­si hesab olunur. Belə ki, müasir sosiolo­gi­ya­nın bir sıra ter­minləri, habelə si­vilizasiya haqqında təlimin prinsipləri İbn Xəl­dun ya­ra­dıcılığında sistemli şə­kildə tədqiq edilmişdir. Onun təlimi İs­lam dü­şün­cə­si ilə sonrakı əsrlərdə ya­ranmış Qərb düşüncəsi arasında bir kör­pü ro­lu­nu oynamışdır.

XIX-XX əsrlərin tanınmış simalarından biri Mixail Nüaymənin əsər­­lə­ri­nin ilk dəfə olaraq Azərbaycan dilində çap olunması da diqqətə la­yiq­­dir. Keç­miş sovet məkanında ərəb məhcər ədəbiyyatının görkəmli təd­qi­qatçısı pro­fessor Aida İmanquliyeva tərəfindən tədqiq olunmuş və sa­də­cə şair kimi de­yil, həm də görkəmli bir mütəfəkkir kimi təqdim olun­muş M.Nüaymənin yaradıcılığı həm fəlsəfə tarixinin öyrənilməsi baxımından, həm də müasir fik­rin formalaşmasında klassiklərin rolunun nəzərə alınması baxımından çox əlamətdardır.

Dialoqların və müzakirələrin stenoqramlaşdırılması və çap olunması da fəlsəfi fikrin daha canlı formalarda təqdimatına imkan yaradır. Jurnalın növ­bəti nömrələrində bu ənənənin davam etdirilməsini məqsədəuyğun hesab edirəm.