Мцндярижат

Bəşəri nəfslərin növləri
Bəşəri nəfslər üç cürdür. Bunlardan biri təbiəti etibarilə ruhi idrak də­­rəcəsinə çatmaqdan acizdir. Bu növ bəşəri nəfs təbiəti etibarilə ancaq al­çaq­­lıqlara qərq olaraq, ancaq hiss və xəyal ilə idrak etməkdə, müəyyən qay­da və üsullara əsasən hafizəsinin və xəyal etmə gücünün köməyi ilə məntiq el­mində təsəvvür və təsdiqdə istifadə edilən müəyyən nizam və qaydalara gö­rə mənalar meydana gətirir. Bu mənaların hamısı xəyali və dar çər­çi­və­li­dir. Çünki məntiq elmindən məlum olduğu kimi, bizim üçün qeyri-mü­əy­yən olan şeyləri bilmək istəyiriksə onu zehnimizlə axtrararq və münasib bir şə­kildə qaydaya salaraq və ümumiləşdirərək, o naməlum olan şeyi öyrən­mək üçün düşüncə və güc sərf edərək səy göstəririk. Bu axtarışımız mü­əy­yən sə­bəb və üsulların xaricinə çıxmaz. Məlum olmayanı öyrənmək üçün is­ti­fa­də et­diyimiz müqəddimə, qaydaya salma və ümumiləşdirmələrdə səhv­lə­rə yol ve­rilərsə onda bunlar vasitəsi ilə əldə etdiyimiz bilik və məlumat da səhv olar. Alim və mütəfəkkirlər arasındakı fikir ayrılıqları da məhz bu səhv­­lər­dən irəli gəlir. Fikir ayrılıqlarının çoxluğu bunu isbat edir. Təd­qi­qat­la­rı ilə ta­nınmış alim və mütəfəkkirlər çox sayda tədqiqatlar apardıqlarına gö­­rə mü­əy­yən qabiliyyətlər qazanır və beləliklə hisslər, təcrübələr və buna bən­­zər yol­larla araşdırmalar aparırlar. Onların araşdırmaları bir qayda və üsulun xaricinə çıxmır.

Bəşəri nəfslərdən digəri isə yüksək şəxsiyyətlərdir. Onların nəfs və ruh­ları Allah Təalanın yaratdığı təbii hallarında qalaraq nəfslərinin hü­dud­la­rı­nı qaranlıq pərdələr örtmədiyi üçün ruhları müqəddəs aləmlərə gedib ça­tan, bədən, maddi güc və vasitələrin köməyindən başqa, mələklərdə oldu­ğu ki­mi möhtac olduqları elm və ruhi-mənəvi biliklərin nurları ilə işıqlanmış in­­sanlardır. Hər şeyin həqiqətinin onların təbiətlərində şəkli əks olunmuş­dur. Bu cür nəfsə sahib olan insanların bilik dairələri çox genişdir və onlar ilk qeyd etdiyimiz nəfslərin hiss və xəyal vasitəsilə bildiklərinə əlavə olaraq bir çox gizli sirlər haqqında bilik əldə edir və ilahi bilikləri bilirlər. Onlar da­­xili aləmlərinin müşahidəsinə dalırlar və onların bu müşahidələri bilik və kəşf­­dən ibarətdir. Bu müşahidənin hüdudları, başlanğıcı və sonu yoxdur. On­­ların bilikləri ilk qeyd etdiyimiz nəfslərin bilikləri kimi məhdud deyildir. On­­lar bir anda qeybdən elm və biliklər əldə edir və onlara bir çox sirlər mə­lum olur. Bu, övliyalara məxsus bir haldır və bərzəxdə, yəni öldükdən sonra qi­ya­mətə qədər olan müddətdə meydana gələn ölümsüz səadət də elə budur.

Bəşəri nəfslərin üçüncüsü də kamil insanlardan ibarətdir və onların xal­­qın arasına qarışaraq həyat sürmələri Allah və mələklərlə olan müna­si­bət­­lərinə maneə törətmir. Onlar xüsusi nəfs tərbiyəsi (riyazət) kimi xarici sə­bəb və vasitələrə ehtiyac hiss etmədən bəşəri olan nəfsləri özlüyündən ilahi olan mələklik məqam və dərəcəsinə yüksələrək bir anda, bir göz qırpımında ül­vi aləmlərə gedib çıxır. Onlar Allahın öz mələkləri ilə olan ilahi dia­loq­la­rını eşidirlər. Bu nəfsin sahibləri Allahın elçiləridirlər və Yaradan onları ka­mil olaraq yaratmışdır. Onlar istədikləri vaxt, bir göz qırpımında müqəddəs aləm­lərə yüksəlir, bəşəri hallarından uzaqlaşaraq mələklik halına girirlər. Bu, vəhyin gəldiyi vaxt yaşanan haldır. Onlar təbiətləri etibailə insanları Al­la­ha yaxınlaşdıran xüsusiyyətlərə sahibdirlər və hər cür pislikdən və günah sa­yılan işlərdən uzaqdırlar. Onlar həmişə itaət və ibadətdə səy və bütün növ xe­yir işlərə rəğbət göstərərək qeybə gözlərini dikmiş bir halda olan insan­lar­dır. Onlar istədikləri vaxt ilahi fəzaya dalırlar. Bəşərilikdən mələkliyə yük­sə­­lir­lər və yuxarı aləmlərdən etiqad, əməl və əxlaqla bağlı biliklər əldə edir­lər. Bu hökm və əmrləri Allahın bəndələrinə bildirdikləri vaxt mələklikdən bə­­şə­riliyə dönürlər. Digər insanlar kimi öyrəşdikləri hiss və şüur ilə bir çox qə­­ri­bə halları müşahidə edirlər. Bəzi vaxtlarda isə zınqırov səsinə bənzər səs­lər eşi­dirlər. Onlar bu səslərdən rəmzlər və işarələr yolu ilə vəhy edilən hökm və əmrləri açıq şəkildə başa düşürlər. Bu hökm və əmrləri elə açıq şə­kil­də də öz qövmlərinə təbliğ edirlər. Onlara vəhy gətirmək vəzifəsini da­şı­yan mə­lək bəzən insan şəklinə girərək Allahın sözlərini peyğəmbərə çat­dı­rır. La­kin bəşəri haldan uzaqlaşaraq mələklik halında, yəni maddi şeylərdən və mad­di aləmdən qurtularaq ancaq ruh halında Cəbraildən vəhy almaları bir an­da, bir göz qırpımında baş verir. Çünki onların qəlbi daim qeyb alə­mi­nə yö­nəlmişdir. İlahi biliklər onların qəlblərində bir anda əksini tapır. Ona gö­rə də bu hala sürət mənasını verən vəhy adı verilmişdir. Bunun səbəbi odur ki, on­ların bilikləri bizimki kimi çalışmaqla və səy göstərməklə öyrənilmiş və təd­ricən əldə edilmiş biliklər deyildir. Bu biliklər onlara bir dəfəyə aşılanır.

Din alimləri və tədqiqatçıları vəhy halının əvvəlki hal ilə, yəni zınq­rov səsi kimi bir vəziyyətdə şəriət hökmlərini əldə edənlərin rəsul, yəni Al­lah elçisi olmadığını və Nəbi, yəni rəsulun gətirdiyi şəriəti və dini təs­diq­lə­mək üçün göndərilən xəbər gətirici, olduğu fikrindədirlər (Harun və yəhu­di­lə­rə göndərilən bir çox nəbilər kimi).

Vəhy halının ikincisi vəhy gətirən mələyin insan şəklinə girərək pey­ğəm­bərə Allahın hökm və əmrlərini təbliğ etməsidir. Bu, Allahın öz elçiləri (rə­sulları) ilə danışdığı haldır və Allah tərəfindən kitablar göndərilən Al­la­hın elçilərinə məxsus olan vəhy keyfiyyətidir. Bu, vəhyin yüksək halıdır. Dörd kitabın (Tövrat, Zəbur, İncil, Quran) nazil olması zamanı pey­ğəmbər­lə­rə gələn vəhy bu növ vəhydir.

Həzrəti Məhəmməddən (ə.s.) Haris ibn Hişam vəhyin gəlmə key­fiy­yə­tini soruşduqda Allahın elçisi özündə bu iki halın yaranmasından danı­şa­raq vəhyi izah etmişdir. Allahın elçisi belə deyir: “Bəzən qeybdən qulağıma zınqrov səsi kimi bir səs gəlir. Bu səs gələndə məndə yorğunluq və ağır bir hal meydana gəlir. Səs kəsiləndə mənə təbliğ edilmiş hökm və ayətləri dərk et­miş və əzbərləmiş oluram. Bəzən isə vəhyi təbliğ etmək vəzifəsini daşıyan mələk mənə insan şəklində görünür, təbliğ etməli olduğu Allah kəlamlarını mənə təbliğ etdiyi vaxt mən bu kəlamları dərk etmiş və əzbərləmiş oluram”.

Bu hədisdən onu başa düşmək olar ki, birinci yaşanan halda, yəni vəhy səs və səda vasitəsilə təbliğ olunduqda Allahın elçisi çox yorğun düş­müş və bu ağır vəziyyətə qatlaşmışdır. Bunun səbəbi odur ki, bu hal pey­ğəm­­­bərə ilk vəhy gəldiyi və bəşərilikdən qurtularaq müqəddəs aləmlərə yük­­­səlməyə hələlik öyrəşmədiyi dövrlərdəykən vəhy halının başlamasından irə­­­li gəlir. Çünki bu dövr peyğəmbərin ilahi aləmlə yenicə münasibətə baş­la­dı­ğı mərhələdir. Ona görə də, bu mərhələdə ancaq qulaqla eşitmək yolu ilə vəhy gəlmiş, o biri hissiyatlarla, o cümlədən göz ilə idrak hələ ya­ran­ma­mış­dı. Lakin peyğəmbərə vəhy dəfələrlə gələrək qeyb aləmi ilə təmasları art­dıq­dan sonra, bəşərilikdən qurtularaq ruhi-mənəvi aləmlərə çıxmağa öyrə­şən­dən sonra, əvvəlkinə nisbətən vəhy almaq və qeyb aləminə çıxmaq asan­laş­mış, qeyb aləmindən və ilahi aləmlərdən maddi aləmə qayıtmağa öyrəşmiş, his­si güclərini istifadə etməyə başladığından bütün hissləri və bu hisslərin ən açıq hiss etdirən bir vasitəsi olan göz ilə də mələyi görməyə öyrəşmiş və bun­dan sonra mələk artıq insan şəklində peyğəmbərə görünmüşdür.

Dərk etmək və əzbərləmək mənasını verən va`y (و ع ى( sözü hədisin bi­rinci hissəsində keçmiş zamanda, ikinci hissəsində isə indiki zamanda is­ti­fadə edilmişdir. Bu sözün bu cür istifadə edilməsində incə bir bəlağət vardır. Hə­disin birinci hissəsində vəhyin ilk halı Deviy (دوى), yəni pıçıltı sözü ilə ifa­də edilir. Ənənəvi olaraq pıçıltı söz deyil. Bu vəhy alma halında pıçıltı eşi­dildiyi anda, peyğəmbərin vəhyi başa düşmədiyinə və səs kəsildikdən son­­­ra vəhyi anladığına işarə edilərək keçmiş zaman formasından istifadə edil­­­mişdir. İkinci vəhy alma halında isə mələyin danışa-danışa peyğəmbərin ya­­­nından ayrıldığını ifadə etmək üçün hərəkətin yeniləşməsini ifadə edən in­di­­ki zaman formasından istifadə edilmişdir. Hər bir vəhy alma halında ağır­lıq və gərginlik var. Quranda buna işarə edərək Allah Təala belə buyurur: “Ya­­­xın gələcəkdə biz sənə daşınması çətin olan vəhy və əmrlər en­di­rə­cə­yik”. Peyğəmbərin zövcəsi Aişə də bu barədə belə deyir: “Ayələr vəhy edi­lən zaman peyğəmbər gərgin hallara qatlaşırdı”. Aişə başqa bir hədisində isə be­­lə deyir: “Çox sərt soyuq olduğu günlərdə ona vəhy gələn zaman mə­lək onun yanından ayrılanda vəhyin ağırlığı səbəbilə alnından tər axırdı”. Ona gö­rə də vəhy gələn vaxt peyğəmbərin qeyb aləminə qərq olaraq özündə ol­ma­dığı anlarda yuxuda və özündən getmiş adamlarda olduğu kimi, bo­ğa­zın­da xorultular yarandığı hamıya məlumdur. Bunun səbəbi yuxarıda qeyd et­di­yimiz kimi, peyğəmbərin bədən ilə əlaqəsinin kəsilməsi, ilahi aləmdə mə­lək­lərlə görüşməsi və Allahın kəlamlarını onlardan alaraq ruhunun bədən ilə olan əlaqəsini kəsməklə mələklik dərəcəsinə yüksəlmə halıdır. Ruhun bə­dən­­dən ayrılaraq başqa üfüqlərə gedib çatması olan bir halın yaranması bu an­da Allah kəlamını alması səbəbilə peyğəmbərdə yorğunluq yaranmış və o, ağır gərginlikliklərə qatlaşmışdır. Peyğəmbərə ilk dəfə vəhy gəldiyi vaxt bu ha­disə haqqında danışdığı hədisində istifadə etdiyi Ğatt (غط) sözünün mə­na­­sı da elə budur. Allahın elçisi vəhy gələn vaxt keçirdiyi hal ilə bağlı belə de­­yir: “Mələk mənə sarılaraq məni sıxmağa başladı. Məni sıxdığı üçün ol­duq­­ca ağır, gərgin hallara düşdüm. Bundan sonra mələk məni öz halıma tərk et­­di və “oxu!” dedi. Mən isə “mən oxumaq bilmirəm” deyə cavab verdim. Mə­­lək yenidən iki dəfə məni sıxdıqdan sonra Alak surəsini mənə oxudu”. Bir şe­yə tədricən öyrəşdikdən sonra, o şey ilk dəfəkinə nisbətən asanlaşır. Bu­­­na gö­rə də Quranın ilk vaxtlarda Məkkədə nazil olan ayə və surələri, da­ha son­ra Mədinədə nazil olan ayə və surələrə nisbətən çox qısadır. Tebuk sə­­­­fəri za­ma­nı “Bəraət” surəsinin nazil olması haqqında rəvayət edilənlərə diq­­­­­qət ye­tir. Bu rəvayətlərə görə, bu surənin çoxu və yaxud hamısı Allahın el­­­­çi­si yol­da dəvənin üstündə gedərkən nazil olmuşdur. Halbuki, peyğəmbər Mək­­­­kədə ol­duğu vaxtlar “Hucurat” surəsindən Quranın sonuna qədər olan su­­­rələr na­zil olanda bu surələrin hamısının ayələri birdən enməmiş, bir his­sə­­si bir vaxt, başqa hissələri də başqa vaxt nazil olmuşdur. Ən son nazil olan “Deyn” ayəsi (2-ci surə, 282-ci ayə) ən uzun ayələrdəndir. Halbuki, Rəh­man, Za­riyat, Müddəssir, Düha v.s. kimi Məkkədə nazil olan surələrin ayə­lə­ri qı­sadır. Bu izahımızın məqsədi Məkkədə nazil olan surə və ayələrlə Mə­di­­nədə nazil olan surə və ayələrin fərqini başa düşərək buna fikir verməkdir. Al­­lah doğru yolu göstərəndir. Peyğəmbərliklə bağlı qısa açıqlamamız bu­ra­da bitir.