İnsanları sevirəm – təbiət daha yaxındır.
Mənim nə olduğumu, nə olacağımı
Onunla təklikdə unuduram mən.
Öz ruhumda bütün nəhəng dünyanı hiss edərkən
Bu hissimi nə deyə, nə gizləyə bilirəm.2
Ülvi də belə hesab edir ki,
İnsanlar dən kimidir,
Torpağa düşmüş bir dən.
Hər ikisi can alır
Bu ulu təbiətdən.3
Bu, təbiətə bir seyrçi baxış deyil. Bu, məzmundan çıxış edib, formanı dəyərləndirməkdir, fərqləri deyil, oxşarlıqları görmək, yalnız görmək deyil, bu bənzərliklər arasındakı qanunauyğunluğu, onun içindəki təsadüfü deyil, zərurəti ortaya çıxarmaqdır. Şellinq dediyi kimi, «Təbiətin hər şeyi canlandıran, hər şeyə nüfuz edən qüvvələrinin təsiri ilə yalnız hisslərin əzəmətli yüksəlişi, yalnız təxəyyülün dərin sarsıntısı incəsənətə həmin keçilməz gücü verə bilərdi. Həmin güc ki, o, həmişə – erkən illərin donuq, qapalı, ciddi əsərlərindən tutmuş, hissi zərifliklə dolu əsərlərə qədər həqiqətə sadiq qalmış və ölərilərə sezmək üçün verilən o ali reallığı mənən yaradırdı».1
Düzdür, təbiətin «oxunmasında» cavan özünün yaşlı həmfikirləri və ya mütəxəssis alimlər kimi çox dərinə gedə bilmir – bunu onun yaşı və təcrübəsi rəva görmür – bununla belə, o, nəinki çatdığı, hətta əminliklə məskunlaşdığı ümumi harmoniya daxilində Mütləq Həqiqətin saysız təzahürləri ilə üzləşir, dərk edir. Təbii ki, bu dərketmə onun yaradıcılığında da özünü göstərir.
Qeyd etdiyimiz kimi, cavanı fərqləndirən məhz hissiyyatın üstünlük təşkil etməsidir. Bunun nəticəsidir ki, o, gördüyü, dərk etdiyi hər hansı bir biliyi tez-tələsik üzə çıxarmağa can atır. Bu, həm həmin yükdən azad olmaq, quş kimi yüngüllüyünü, azadlığını qaytarmaq istəyi, həm içindəki cavan təbiətlə qədim müdrikliyin ziddiyyətinə son qoymaq üçün özünütəsdiq, özünüifadə forması, həm də açmaq istədiyi yolun daha bir pilləsini qurmaq, digərləri (əsasən, özündən yaşlılar) arasında öz varlığını çatdırmaq arzusudur. Bunun nəticəsidir ki, cavan yaşlarında yaradıcılıq daha məhsuldar olur, nəinki sonrakı illər və ya Şellinqdə olduğu kimi, sonrakı illər cavanlıqda qəbul etdiklərinin «həzmi», saf-çürük etməsi ilə məşğul olurlar.
Bəli, cavan böyük bir yaradıcılıq od-alovu, çoşqusu yaşayır, özünü qüdrətli, xilaskar kimi hiss edir. Lakin hər dəfə o, cəmiyyətin soyuq sifəti ilə üzləşəndə içini bir qorxu bürüyür: izsiz getmək, etdiklərinin böyük okeanın damlaları arasında əriyib itmək, özü kimi, yaratdıqlarının da bir kənara atılmaq qorxusu. Eynəlqüzat Miyanəci bu gün də olmasa, nə vaxtsa eşidilmək arzusundadır: «Günlər keçəcək, bir səhər görəcəksən ki, Eynəlqüzat bu müvəffəqiyyətə nail olubdur».1
Öz çağında redaksiyaların bürokratik sədlərini sındıra bilməyən Ülvinin bu istəyi qorxu qarışıq bir ümidin ifadəsi deyilmi:
Arzum budur həyatda,
Nə dərd, nə qəm olaydı,
Məndən sonra dünyada
Bircə şeirim qalaydı.2
Düzdür, cavanın içindəki qorxu, narahatlıq əsasən öz şəxsi taleyi ilə bağlıdır. Çünki Kyerkeqorun da dediyi kimi, «narahatlıq – həyata, bizim şəxsi gerçəkliyimizə həqiqi münasibətdir».3 Lakin bununla yanaşı, o, ümumiyyətlə, öz dövrünün faciəsini anlayır, onun həlli yollarını arayır, heç olmasa, öz yaşıdlarına təsir göstərmək istəyir. Lermontov yazır:
Mən bizim nəslə məyus bir nəzərlə baxıram,
Onun sabahı ya boş, ya qaranlıq olacaq.
O idrak və şübhələr ağırlığı altında
Hərəkətsiz qalaraq süstləşib qocalacaq.4
Ülvi də gələcəyə xoş bir xəbər aparmaq üçün yaşıdlarını bu gün mübarizə aparmağa çağırır:
Döyüşlərdə yoğrulmuşuq
Gələcəyə qaranquşuq.
Həyat üçün doğulmuşuq,
Vətən üçün ölməliyik.5
Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, ümumiyyətlə, bir çox cavan ömrünün «odlu-alovlu», böyük ideyalarla aşıb-daşan mərhələsini «başa vuranda» ağır depressiya yaşayır. Hətta bu həyata bir nifrət yaranır. Onlar keşməkeşli həyatdan, bu dünyanın pozulmayan çərxindən, fərq qoymadan hər şeyi üyüdən «dəyirmanından» şikayətçi olur, bir vaxtlar tutuşub alışdıqları ideyaların puçluğunun günahını həyatda axtarırlar. Bayron yazır:
Keçdi ümidlərin, həyəcanların, hökmlərin dəmi
Eşqin odu – hər şey artıq kənardadır.1
Onlar öz zamanında deyilməli olan sözü deyə bilməyəcəklərinin, həyəcanını, hikkəsini həzm edə bilmirlər. Özlərini aldanmış, günahsız yerə incidilmiş hiss edirlər. Hər halda, bu qoca dünyada özünün tək deyil, milyonlardan biri olduğunu, bu həqiqətlərin səndən əvvəl, hətta daha gözəl şəkildə deyildiyini qəbul etmək o qədər də asan deyil. Özünü, öz mahiyyətini, bu həyata gəlişinin səbəbini anlamağa çalışan və bunun üçün «varlıq badəsini gözyaşları ilə isladaraq gözüyumulu içib» yalnız ölüm ayağında gözlərini açan Lermontov böyük bir çaşqınlıqla deyir:
Görürük ki, o qızıl badə
Boşuymuş elə əzəldən.
Onun içindəki mey – arzularıymış,
Sən demə, heç o da bizim deyilmiş.2
Düzdür, özünün adi, sıradan biri olduğunu qəbul edəndən sonra həyat daha sakit, daha rəvan bir axara düşür. Ancaq… hər adam bu axara düşə bilmir, axara düşəndən sonra əvvəlki coşqunun olmamasına alışa bilmir. Yəqin bu səbəbdəndir ki, Ülvinin dalğaları «at kimi minib çapan», dalğaların bağrını yaran qəhrəmanı:
…görür ki, fırtına
Suda o açan izi,
Asanlıqla yox edir,
Asanlıqla gizlədir.
Bundan sonra insanın
Qol-qanadı süst olur –
Açdığı izlər kimi,
Kədərli gözlər kimi,
Fırtınada boğulur.1
Bəli, qəribədir ki, illərnən gəlməli olan bu ruh düşkünlüyünü, «depressiyanı» bizim cavanlar enerjili, coşqulu vaxtlarında yaşayırlar. Lakin onların digər cavanlardan üstünlüyü ondadır ki, söykənə biləcəkləri bir arxaları – Allah və həyatlarını mənasızlaşmaya qoymayan bir missiyaları var. Yaradıcılığı cavanın həm qorxu yeri, həm xilasıdır, həm əbədiyyətə, həm də ölümə aparan yoludur. Yaradıcılığı cavanın özüdür – qaçıb qurtarmaq, onu qəbul etmək istəməyən insanlar arasında təsdiqləmək istədiyi mən-i. Puşkin təsadüfən öz yaradıcılığı ilə özünə bir abidə ucaltdığını demir:
Yox, mən ölməyəcəyəm, cismim torpaq olsa da,
Rübabımın səsində ürəyim döyünəcək.
Bircə şair qalsa da qədim, ulu dünyada,
Əbədi şöhrətimlə mənəm yaşayan demək.2
Məşh ruhunun yaradıcılıq eşqidir ki, Ülvini 15 yaşında öz cığırını ulu sələflərinin yollarına qatmağa həvəsləndirir:
Mübarizə aparır,
Milyon-milyon «şairlər»
Bu yola çatmaq üçün.
Öz açdığı cığırı
Bu yola qatmaq üçün.3
Bütün deyilənər yanaşı, cavanın ilham aldığı daha bir mənbə var, daha doğrusu, onun bütün mənbələrinə, ümumiyyətlə yaradıcılığına parlaq bir nur çiləyən: sevgi, eşq. Bu o qədər nəhəng bir mənbədir ki, başqa mənbələrə ehtiyac qoymur. Bu, o qədər cazibəli bir nöqtədir ki, sonla başlanğıcı birləşdirir. Bu, o qədər zəngin bir dünyadır ki, özünə ayrıca bir başlıq tələb edir.
Elmi-fəlsəfi həyat
Dostları ilə paylaş: |