Morfologiya

4. DİL VƏ MƏDƏNİYYƏT. DİL VƏ XALQIN TARİXİ. AZƏRBAYCAN DİLİ MİLLİ VƏ DÖVLƏT DİLİ KİMİ.

İctimai hadisə olan dil başqa ictimai hadisələrlə qarşılıqlı əlaqədə inkişaf edir. Dil müstəqil inkişaf qanunlarına malik olsa da, cəmiyyətin bütün sahələrindəki dəyişikliklərə, geriləmə və irəliləyişlərə reaksiya verir. Müəyyən köhnəliklərlə bağlı dilin lüğət tərkibində bir sıra sözlər arxaikləşir. İstehsalın, sənayenin, elmin, texnikanın, bütövlükdə mədəniyyətin inkişafı yeni anlayışların yaranmasına səbəb olur ki, bunlar da dil vasitəsilə ifadə olunur.

Mədəni inkişaf geniş anlayışdır, cəmiyyətin bütün sahələrini əhatə edir. İnsanların bütün yaradıcılıq və fəaliyyət sahələri özünəməxsus mədəni davranışla müşayiət olunur. Adi məişət və ailə səviyyəsində də, yüksək əqli-intellektual inkişafda da mədəniyyət nizamlayıcı bir faktordur. Təsadüfi deyil ki, dildə mədəniyyət anlayışı ilə bağlı çoxlu ifadələr var: əmək mədəniyyəti, iş mədəniyyəti, istirahət mədəniyyəti, məişət mədəniyyəti, siyasi mədəniyyət, dövlətçilik mədəniyyəti, dil mədəniyyəti, nitq mədəniyyəti, danışıq mədəniyyəti, yazı mədəniyyəti, musiqi mədəniyyəti, teatr mədəniyyəti, hərbi mədəniyyət, idman mədəniyyəti, demokratik mədəniyyət və s. Mədəni inkişaf dildə yeni terminlərin yaranmasını şərtləndirir. Bu, dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsi deməkdir. Müasir radio-televiziyanın kütləviləşməsi xalqda nitq mədəniyyətinin yüksəlməsinə ciddi təsir göstərir. Cəmiyyətdə insanların mədəni səviyyəsinin qalxması ədəbi dilin sferasını, fəaliyyət dairəsini genişləndirir, ədəbi dilin orfoqrafik, orfoepik və qrammatik normalarını möhkəmləndirir. Nəticədə dialektin sosial işlənməsi məhdudlaşır. İnsanların ümumi mədəni səviyyəsinin inkişafı elmin genişlənməsini şərtləndirir. Bununla da ədəbi – kitab dili ilə xalq danışıq təzahürünün yaxınlaşması, özünəməxsus şəkildə sintezi gedir və bu prosesin nəticəsi kimi dilimizdə bu gün xüsusi elmi-kütləvi üslub deyilən nitq forması müəyyənləşir. Uluslararası mədəniyyətlərin yaxınlaşması ilə müasir dilimizdə alınma sözlərin yeni dalğası görünür – bu alınma lüğətdə elmi-texniki və idman terminləri xüsusi seçilir.

Beləliklə, dilin inkişafı xalqın tarixi ilə bilavasitə bağlıdır. Bu bağlılığı iki istiqamətdə görmək mümkündür. Biri odur ki, bir dövlətin ərazisində qohum tayfaların birləşməsi nəticəsində xalq formalaşdığı kimi, bu tayfaların dili də (buna dialekt dili deyirlər, yəni dialekt tayfa dilinə bərabərdir) qarışaraq – sintezləşərək həmin xalqın dilinə çevrilir. Məsələnin başqa tərəfi odur ki, müəyyən mədəni-tarixi hadisələrin aydınlaşmasında dil faktları mühüm rol oynayır. Fransız dilçisi Vandriyes (1875-1960) belə bir fikri var ki, xalqın tarixinin öyrənilməsində dil faktı ən mötəbər tarixi sənəddən daha etibarlıdır. Məsələn, Midiyanın aparıcı tayfasının adı mak olmuşdur və bu söz qədim türkcədə ilan mənasını bildirir. İlan midiyalıların totemi olduğu üçün dövlətin baş tayfasına onun adı verilmişdir. Midiya dövlətinin Şərq mənbələrindəki adı Maktadır. Sözün şərhi belədir: mak (tayfanın adı) + ta (yer anlayışı ifadə edən qrammatik əlamət) – yəni makların yaşadığı yer Xalqın tarixini aydınlaşdıran belə sözlər çoxdur.

Dilimizdə ərəb və fars sözlərinin işlənməsi Azərbaycan xalqının tarixən həmin xalqlarla olmuş əlaqəsinin nəticəsidir. Məsələn, bu islam dinini qəbul etdikdən sonra türkcə uçmaq, damu, Tanrı, yalavac sözlərinin əvəzinə müvafiq olaraq cənnət, cəhənnəm, Allah, peyğəmbər isimləri işlənməyə başlamışdır. Yaxud rus imperiyasının işğalı ilə XIX əsrdən Azərbaycan dilində rus və Avropa dillərinin sözləri istifadə olunmuşdur.

Dil faktları xalqın mədəni-tarixi səviyyəsi haqqında aydın məlumat verir. Məsələn, XI əsr uyğur ədəbiyyatının kamil nümunələrindən biri “Qutadğu bilik” (“Xoşbəxtlik elmi”) poemasında hökmdara, yüksək rütbə sahibinə “sən” yerinə “siz” deyilir (uyğurlar türk xalqlarından biridir). Halbuki məşhur Roma imperatoru Sezara hər yerdə “sən” deyə müraciət olunur. XI əsrin böyük alimi Mahmud Qaşğarlı yazırdı ki, türk və ərəb dilləri atbaşı (yəni bərabər) gedir. Bu, türkcınin ərəbcə nazil olmuş Quranın dili ilə bir səviyyədə olmasını göstərir. Quranın İxlas surəsinin “Dədə Qorqud” kitabındakı Azərbaycan türkcəsinə tərcüməsi həmi fikri əyani təsdiqləyir. Konstitusiyanın 21-ci maddəsində yazılır: “Azərbaycan Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir. Azərbaycan Respublikası Azərbaycan dilinin inkişafını təmin edir”. (Azərbaycan Respublikasının konstitusiyası. 1996, s.10). Bu o deməkdir ki, Azərbaycan Respublikasının bütün dövlət orqanlarında yazılı və şifahi əlaqə işləri Azərbaycan dilində aparılacaqdır. Həmin prosesin ardıcıllığına dövlət təminat verir. Bu o deməkdir ki, dövlət idarələrində vəzifə tutan müxtəlif xalqların nümayəndələri öz işlərini məhz Azərbaycan dilində icra edəcəklər. Yenə Konstitusiyada yazılır: “Azərbaycan Respublikası əhalinin danışdığı başqa dillərin sərbəst işlədilməsini və inkişafını təmin edir” (yenə orada, s.11). Deməli, dövlət dilinin vahidliyi həm də öz demokratizmi ilə səciyyələnir. Belə ki, respublikamızda yaşayan azsaylı xalqların, etnik qrupların nümayəndələri öz aralarında, məişətdə, həyatlarının müxtəlif sahələrində öz ana dillərində ünsiyyət saxlamaq hüququna malikdirlər; öz dillərində və istənilən başqa dillərdə təhsil almaq hüquqları var.