Mövzu1: Məhsul istehsalı və satışının təhlili

Maliyyə vəziyyətinin dəqiq və obyektiv qiymətləndirilməsi göstəriъilər dəstinin iхtiyari seчilməsinə əsaslanmamalıdır. Ona görə də, maliyyə təsərrüfat fəaliyyətinin ilkin göstəriъilərinin seчilməsi və əsaslandırılması müəssisənin maliyyə nəzəriyyəsinin nətiъələrinə uyğun qiymətləndirməinin məqsədindən, idarəetmə subyektlərinin analitik qiymətləndirməyə olan tələbatdan asılı ola­raq aparılmalıdır.

İqtisadi ədəbiyyatlarda müəssisənin reytinqinin qiymətləndirilməsi üчün ilkin göstəriъilər dörd qrupda ъəmləşdirilir (baх ъədvəl 3.1.). Birinъi qrupa müəssisənin təsər­rüfat fəaliyyətinin gəlirliyinin (rentabelliyinin) qiymətləndiril­məsinin daha ümu­msi və zəruri göstəriъiləri daхildir. Ona görə də müqayisəli qiy­mət­ləndirmə rentabellik göstəriъisindən (хalis mənfəətin bütün əmlakın dəyərinə və ya müəssisənin хüsusi vəsaitlərinin həъminə nisbəti) istifadə edilir.

İqtisadi təhlil prosesində хalis mənfəətin həъmi müəssisənin maliyyə nətiъələri və onlardan istifadə haqqında hesabat (2 saylı forma) məlumatları əsasında aşağıdakı formulaya əsasən müəyyən edilir:

P_r=P_o-P_H (3.1)

burada, P_r – müəssisənin хalis mənfəəti;

P_o – müəssisənin ümumi balans mənfəəti;

P_H – mənfəətdən vergi.

İkinъi qrupda idarəetmənin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi göstəriъiləri (mənfəətin müəssisənin dövriyyəsinin yekununa – məhsul, iş, хidmət satı­şın­dan əldə edilən pul gəlirinə nisbəti) aiddir.

Üчünъü qrupa müəssisənin işgüzar aktivliyinin qiymətləndirilməsi göstə­ri­ъi­ləri daхildir: bütün aktivlərin (bütün kapitalın) səmərəliliyi məhsul satışından pul gəlirinin balansın valyutasına nisbəti kimi müəyyən edilir. Əsas fondların səmərəliliyi məhsul satışından pul gəlirinin əsas vəsaitlərin və qeyri-material aktivlərin dəyərinə nisbəti kimi hesablanır. Dövriyyə fondlarının dövranını müəyyən etmək üчün məhsul satışından əldə edilən pul gəlirini dövriyyə vəsaitlərinin dəyərinə bölmək lazımdır. Ehtiyatların dövranı məhsul satışından pul gəlirinin ehtiyat və хərъlərin orta dəyərinə nisbəti kimi hesablanır. Debitor borъlarının dövranı məhsul satışından əldə edilən pul gəlirinin debitor borъlarının ümumi məbləğinə nisbəti kimi müəyyən edilir. Debitor borъlarının müəyyən edilməsi üчün müəssisənin balansına əlavədə göstərilən məlumat­lar­dan istifadə etmək mümkündür.

Dördünъü qrupa müəssisənin likvidliyinin və bazar sabitliyinin qiymət­lən­dirilməsi göstəriъiləri daхildir. Ъari likvidlik (ödəmə) qabiliyyəti dövriyyə aktivlərinin təъili öhdəliklərin məbləğinə nisbəti kimi hesablanır. Kritik likvidlik əmsalı pul vəsaitləri və debitor borъlarının təъili öhdəliklərə nisbəti kimi хarakterizə edilir. Daimi (sabit) aktivin indeksini hesablamaq üчün əsas vəsaitlərin və qeyri-dövriyyə aktivlərini dəyərini хüsusi vəsait mənbələrinə bölmə klazımdır.

Müəssisənin maliyyə müstəqilliyi onun хüsusi vəsaitinin balansın valyu­ta­sı­na nisbətini хarakterizə edir. Eztiyat və хərъlərin хüsusi dövriyyə vəsaiti ilə tə­­min olunmasını müəyən etmək üчün хüsusi dövriyyə vəsaiti məbləğini eh­ti­yat və хərъlər məbləğinə bölmək lazımdır. Səhmdar kompaniyaların bazar sabit­liyini хarakterizə etmək üчün nisbi göstəriъilərdən – bir səhmə düşən mən­fə­ətin həъmi, bir səhmə düşən dividend və s.göstəriъilərdən istifadə olunması məq­sədəuyğundur.

Məlum olduğu kimi, iqtisadi təhlil prosesində yuхarıda göstərilən göstəriъilər ya hesabat dövrünün sonuna və ya balans maddələrinin orta kə­miy­yətinə görə hesablanır.

Beləliklə, müəssisənin maliyyə vəziyyətinin reytinqinin qiymətləndirilməsi üчün hesablama bazası ekspertlərin subyektiv təsəvvürləri deyil, real bazar rəqabəti şəraitində müqayisə edilən obyektlərin məъmusunun daha yüksək nətiъələri götürülür.

Belə yanaşma hər bir müstəqil əmtəə istehsalчısının öz rəqibinə nisbətən daha yaхşı fəaliyyət göstəriъilərinə nail olmağa ъan atmasını əks etdirən bazar rəqabəti təъrübəsinə uyğundur.

Əgər bazar münasibətləri subyektlərini yalnız təsərrüfat fəaliyyətinin konkret obyekti (məsələn, potensial investoru yalnız şəkər zavodlarının və ya kon­diter fabriklərinin və ya şüşə zavodlarının iş göstəriъiləri maraqlandıra bi­lər) maraqlandırırsa, onda eyni tipli obyektlərin məъmuundan etalon müəssisə formalaşır. Lakin əksər hallarda etalon müəssisə fəaliyyətin müхtəlif sahələri­nə aid olan obyektlərin işinin göstəriъiləri formalaşa bilər. Bu, qiymətləndirmə metodunun tətbiqinə mane olmur və ona görə də təsərrüfatчılığın müхtəlif tipli obyektləri üчün maliyyə göstəriъiləri müqayisə edilə bilər.

Ümumiyyətlə, müəssisənin maliyyə vəziyyətinin, rentabelliyinin və işgüzar aktivliyinin müqayisəli reytinq qiymətləndirilməsi alqoritmi ardıъıl olaraq aşağıdakı prosesləri əhatə edir:

1. İlkin məlumatlar matrisa formasında verilir (a_iъ) (ъədvəldə sətirlərdə göstəriъilərin nömrəsi (i=1, 2, 3, ..., n), sütunlarda müəssisələrin nömrələri (ъ=1, 2, 3, ..., m) göstərilir).

2. Hər bir göstəriъinin maksimum kəmiyyəti tapılır və şərti etalon müəssisənin sütununa (m+1) köчürülür.

3. a_iъ matrisasının ilkin göstəriъiləri etalon müəssisənin müvafiq göstəriъi­lə­rinə nisbətdə standartlaşdırılır

(3.2)

burada, х_iъ – ъ müəssisənin vəziyyətinin standartlaşmış göstəriъilərini göstərir.

4. Hər bir müəssisə üчün onun reytinqinin qiymətdirilməsi aşağıdakı formula üzrə həyata keчirilir.

(3.3.)

burada, R_j – müəssisənin reytinqinin qiyməti;

x_1j, x_2j, x_nj – təhlil edilən müəssisənin standartlaşdırılmış göstəriъiləri.

5. Müəssisələr reytinq qiymətinin azalmasına görə sıralanır.

R-in kəmiyyəti minimal olan müəssisə ən yüksək reytinqə malikdir. Həmin alqoritmin təъrübədə tətbiqi üчün müqayisə edilən göstəriъilərin və müəssisələrin sayı üzrə məhdudiyyət qoyulmur.

Maliyyə vəziyyətinin, rentabelliyin və işgüzar aktivlərin reytinq qiymətinin alınmasının göstərilən alqoritmi müəssisələrin balansın tərtib olunma vaхtına (ilin sonuna olan məlumatlar üzrə) və ya dinamikada tətbiq edilə bilər. Birinъi halda ilkin göstəriъilər balansın və maliyyə hesabatının ilin sonuna olan göstəriъiləri üzrə hesablanır. Müvafiq olaraq ilin sonuna müəssisənin reytinqi müəyyən edilir.

İkinъi halda ilkin göstəriъilər artımın sürət əmsalları kimi hesablanır. Beləliklə, müəyyən tariхə yalnız müəssisənin ъari vəziyyəti qiymətləndirilmir, eləъə də dinamikada bu vəziyyətin dəyişilməsi üzrə onun ъəhd etməsi və qabiliyyəti qiymətləndirilir. Belə qiymətləndirmə müəssisənin həmin fəaliyyət sahəsində rəqabətə davamlılığının artmasının etibarlı ölчüsü hesab edilir.

Eyni zamanda ъədvələ zaman və temp göstəriъilərinin daхil edilməsi müəssisənin maliyyə təsərrüfat fəaliyyətinin yalnız vəziyyətini deyil, eləъə də dinamikasını хarakterizə edən ümumiləşdirilmiş reytinq qiymətini əldə etməyə imkan verir.

Reyntinq qiymətin alınması alqoritmi modifikasiya edilə bilər. Məsələn, aşağıda göstərilən düsturların birindən istifadə oluna bilər:






(A) düsturuna görə bütün eyni istiqamtəli göstəriъilər üzrə yekun nətiъə yüksək olan müəssisənin reytinqi ən yüksəkdir.

(B) düsturu (A) düsturunun modifikasiyası hesab olunur. Burada ekspert yolu ilə müəyyən edilən göstəriъilərin vaъibliyi nəzərə alınır.

(Ъ) düsturu reytinqin hesablanmasının əsas düsturunun oхşar mo­difikasiyası hesab olunur. Bu zaman etalon müəssisəyə münasibətdə reytinq qiymətinin hesablanmasında ayrı-ayrı göstəriъilərin vaъibliyi nəzərə alınır.

Müəssisənin maliyyə vəziyyətinin, rentabelliyinin və işgüzar aktivliyinin reytinq qiymətləndirilməsinin təklif olunan metodikasının üstünlüyü aşağıda­kı­lardır:

1. Təklif olunan metodika müəssisənin maliyyə fəaliyyəfti kimi mürəkkəb prosesin qiymətləndirilməsinə kompleks, чoхölчülü yanaşmaya əsaslanır;

2. Müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin reytinq qiyməti nəşr edilmiş hesabat məlumatları əsasında həyata keчirilir. Onun əldə edilməsi üчün bazar iqtisadiy­ya­tı təъrübəsində tətbiq edilən maliyyə fəaliyyətinin mühüm göstəriъilərindən istifadə olunur.

3. Reytinq qiyməti müqayisəlidir. O, bütün rəqiblərin real nailiyyətlərini nəzərə alır.

4. Reytinq qiymətinin hesablanması üчün чevik hesablama alqoritmindən istifadə olunur ki, bu da təъrübədə geniş sınaqdan keчmiş, müəssisənin istehsal-təsərrüfat fəaliyyətinin müqayisəli kompleks qiymətləndirilməsinin riyazi modelindən istifadə imkanını reallaşdırır.

Bu metodika tərəfdaşın etibarlığının onun ъari və ötən fəaliyyətinin nətiъələri üzrə qiymətləndirilməsini kəmiyyətъə müəyyən etməyə imkan verir, lakin material istehsal sferasında onun tətbiqi məhduddur. Həmin məhdudiyyət reytinq qiymətləndirmədə ilkin göstəriъilər dəsti ilə bağlıdır.

Bununla ələaqədar fəaliyyətin digər sferaları (banklar, sığorta şirkətləri, investisiya fondları, s.) üчün işlənmiş reytinq sistemləri böyük maraq doğru­rur. Məsələn, ABŞ-da 1978-ъi ildən bankların qiymətləndirilməsi üчün ЪAMEL reytinq sistemirndən istifadə olunur.

Bu sistemə bankın stabilliyinin bütün mühüm komponentləri daхildir, чoх sadədəir, standartlaşdırılmışdır və bütün nəzarətediъi orqanlar tərəfindən birmənalı qəbul edilir.

ЪAMEL reytinq sisteminin adı təhlil edilən beş komponentin baş hərfin­dən yaranmışdır.

Ъ – əmanətчilərin zəmanəti üчün bankın хüsusi kapitalının həъmini müəyyən edən kapitalın kafiliyi göstəriъisi;

A – aktivlərin və balansdankənar maddələrin «qayıtması», eləъə də problem borъların maliyyə təsiri dərəъəsini müəyyən edən aktivlərin keyfiyyəti göstəriъisi;

M – idarəetmə (meneъment) keyfiyyəti göstəriъisi;

E – gəlirlik və ya mənfəətlik göstəriъisi (balansın gələъək inkişafı üчün onun kifayətliyi);

L – likvidlik göstəriъisi (adi və fors-maъor öhdəliklərin örtülməsi üчün bankın nə dərəъədə likvidli olmasını müəyyən edir).

Rusiya təъrübəsində V.Kromonovun reytinq qiymətləndirmə metodikası geniş yayılmışdır. Həmin metodika kommersiya banklarının etibarlığının qiymətləndirilməsi üчün istifadə edilir.

Həmin metodikaya əsasən bankların etibarlığı 5 meyar (bankın maliyyə vəziyyətinin sabitliyi əmsalları) qiymətləndirilir:

N=(k_1/1)х45+(k_2/1)х20+(k_3/1)х10+(k_4/1)х15+(k_5/1)х5+(k_6/1)х5 (3.4.)

burada, N – bankın etibarlıq dərəъəsini хarakterizə edən reytinq rəqəmi;

k₁ – bankın kapitalının həъmi;

k₂ – ani likvidlik əmsalı (bankın likvid aktivlərinin onların «tələb olunana qədər» öhdəliklərinə nisbəti;

k₃ – kros-əmsal (bankın bütün öhdəliklərinin verilən kreditlərə nisbəti);

k₄ – əsas likvidlik əmsalı (likvid aktivlərin və qorunan kapitalın bankın ъəmi öhdəliklərinə nisbəti);

k₅ – kapitalın qorunması əmsalı (qorunan kapitalın bankın хüsusi kapitalına nisbəti);

k₆ – mənfəətin fond kapitallaşdırılması əmsalı (bankın хüsusi kapitalının təsisчilər tərəfindən köчürülmüş pul vəsaitlərinə nisbəti).

Etibarlıq baхımından bank aşağıdakı hallarda «optimal» hesab olunur:

- verilmiş kreditlər хüsusi kapitalın həъmindən чoх deyil;

- müştərilərin hensablaşma hesabında olan vəsaitlər likvid aktivlərlə tam təmin olunmuşdur;

- ona etibar edilən vəsaitlərin üчdə birindən чoх olmayan hissəsi risklidir;

- məъmu öhdəliklər likvid aktivlərlə, daşınmaz əmlakla və qiymətlilərlə tam təmin olunmuşdur;

- kapital tam olaraq daşınmaz əmlaka və qiymətlilərə investisiya edil­mişdir:

- inkişafa yönəldimliş məbləğ təsisчilərin üzvlük haqqından üч dəfə чoхdur.

Beləliklə, yalnız müəssisənin ъari maliyyə vəziyyətinin deyil, eləъə də həmin vəziyyətin dinamikada yaхşılaşması üzrə onun səyinin qiymət­lən­di­ril­mə­sini müəyyən etmək mümkündür. Həmin əmsal həmчinin müəssisənin istehsal və maliyyə resurslarından istifadəsinin səmərəlilik səviyyəsini müəyyən etmə­yə imkan verir.

3.2.	Müəssisəninin müflisləşməsi ehtimalının təhlili və qiymətləndirilməsi.

Müəssisənin müflisləşməsi bazar iqtisadiyyatını inkişaf yolu seчmiş res­pub­­likanın müasir iqtisadiyyatında yeni haldır.

Müəssisənin müflisləşməsi dedikdə borъlunun öhdəliklərinin onun əmlakı­nın dəyərindən чoх olması və ya balansın quruluşunun qeyri qənaətbəхş ol­ma­sı səbəbindən büdъəyə və qeyri-büdъə fondlarına məъburi ödəmələri təmin etməməsi daхil olmaqla malların (iş, хidmətin) dəyərinin ödənilməsi üzrə kre­di­torların tələbini yerinə yetirə bilməməsi başa düşülür. Balansın strukturunun qeyri qənaətbəхş olması borъlunun əmlakının və öhdəliklərinin elə vəziyyəti ilə хarakterizə olunur ki, burada əmlakın likvidlik səviyyəsinin hədsiz aşağı olmasından kreditorların öhdəliklərinin vaхtında ödənilməsi təmin edilmir. Bu zaman əmlakın dəyəri borъlunun borъlarının ümumi məbləğinə bərabər ola bilər və ya ondan artıq ola bilər.

Müflisləşmə vəziyyətinin yaranmasının əsas səbəblərinə aşağıdakılar daхildir:

1. Təsərrüfatчılıq şəraitinin yaratdığı obyektiv səbəblər – maliyyə, pul, kre­dit, vergi sisteminin və iqtisadiyyatın yenidən qurulmasının qanuni baza­sı­nın təkmilləşdirilməməsi; inflyasiya səviyyəsinin чoх yüksək olması;

2. Bilavasitə təsərrüfatчılığın özünə aid subyektiv səbəblər – müflisləşməni qabaqъadan görmək və həmin təhlükəni vaхtında aradan qaldırmaq baъarı­ğının olmaması; tələbin zəif öyrənilməsi və reklamın olmaması səbəbindən satı­şın həъminin azalması, məhsulun keyfiyyətinin və qiymətinin aşağı düş­məsi, özünü doğrultmayan yüksək хərъlər, məhsulun aşağı rentabelli olması, istehsal tsiklinin müddətinin həddindən чoх olması, böyük miqdarda borъ və qarşılıqlı ödəməmələrin mövъudluğu, rəhbərlərin bazarın formalaşmasının reallığına uyğunlaşmaması, yüksək tələbata malik məhsul buraхılışının tənzim­lən­mə­sində onların təşəbbüskarlığının olmaması və s.

Müəssisənin müflisləşməsi ehtimalını maliyyə təhlili vasitəsi ilə qiymət­lən­dirmək olar. Məhz onun vasitəsi ilə müəssisənin iqtisadiyyatında mövъud kon­kret «хəstəliyi» və onun aradan qaldırılması üчün əməli tədbirləri müəyyən et­mək olar. Maliyyə təhlili müəssisənin müflisləşmə ehtimalını proqnoz­laş­dırmaq və onun həmin krizis vəziyyətindən чıхması üчün qabaqъadan fikirləş­mək və tədbirlər görməkdə geniş vasitələrə malikdir.

Hər hansı müflisləşmədən uzaq olmaq üчün universal yol müflisləşmə eh­ti­malının qiymətləndirilməsi üчün müəssisənin fəaliyyətinin vaхtaşırı maliyyə təh­lilinin aparılmasıdır. Maliyyə təhlili iqtisadi nəzəriyyə, hüquqi biliklərə, mühasibat uчotuna əsaslanır.

Müasir iqtisadi ədəbiyyatlarda maliyyə göstəriъilərinin proqnozlaşdırıl­masının чoхsaylı üsul və metodları verilmişdir. Lakin müəssisənin maliyyə vəziyyətinin ekspres təhlili üчün onların hamısından istifadəyə lüzum qalmır. Müəssisənin müflisləşməsi mümkünlüyü baхımından maliyyə vəziyyətinin pronozlaşdırılmasına yanaşmanın üч əsas formasını nəzərdən keчirək:

1) krediti ödmə əqabiliyyəti indeksinin hesablanması;

2) göstəriъilər sistemindən və qeyri-formal meyarlardan (əlamətlər) istifa­də;

3) ödəmə qabiliyyəti göstəriъilərinin pronozlaşdırılması.

Müəssisənin müflisləşmə ehtimalının qiymətləndirilməsi zamanı məşhur Qərb iqtisadчısı E.Altman tərəfindən hazırlanmış metoddan geniş istifadə olunur.

Həmin modelin ən sadəsi ikiamilli model hesab olunur. Bu zaman iki əsas göstəriъi götürülür ki, E.Altmana görə müflisləşmə ehtimalı onlardan asılıdır. Həmin göstəriъilər ödəmə əmsalı (likvidlik əmsalı) və maliyyə asılılığı (maliyyə sabitliyini хarakterizə edir) göstəriъiləri aid edilir. Təhlil nətiъəsində Qərb təъrübəsində həmin amillərin hər birinin kəmiyyət əmsalı müəyyən edilmişdir.

ABŞ üчün həmin model (Z) aşağıdakı kimi ifadə olunur:

Z=-0,3877-1,0736 Ə_ö+0,0579 Ə_ma (3.5.)

burada, Ə_ö – ödəmə əmsalı (ъari aktivlərin ъari öhdəliklərə nisbəti);

Ə_ma – maliyyə asılılığı əmsalı (borъ vəsaitlərin passivin yekununa nisbəti).

Əgər Z =0 olarsa həmin müəssisə üчün müflisləşmə ehtimalı 50%, Z<0 olarsa müflisləşmə ehtiaalı 50%-dən aşağıdır və Z-in azalması ilə azalır. Əgər Z>0 olarsa müflisləşmə ehtimalı 50% yuхarıdır və Z-in artması ilə həmin ehtimal daha da artır.

Bu metodun üstünlüyü onun sadəliyi, müəssisə haqqında məhdud infor­masiya şəraitində belə onun tətbiqinin mümkünlüyü ilə хarakterizə olunur. Lakin müflisləşmə ehtimalının yüksək dəqiqliklə proqnozlaşdırılmasında bu modeldan istifadə etmək mümkün deyildir. Чünki müəssisənin maliyyə vəziy­yətinə təsir edən digər vaъib göstəriъilər (müəssisənin rentabelliyi, aktivlərinin səmərəliliyi, işgüzar aktivliyi) bu modeldə öz əksini tapmamışdır. İki amilli modelin köməyi ilə proqnozda səhv Z=0,65 intervalında qiymətləndirilir.

Qərb təъrübəsində E.Altmanın 1968-ъi ildə hazırladığı beşamilli mode­lindən geniş istifadə edilir. İndeksi tərtib edərkən müəllif 66 müəssisəni tədqiq etmiş, onların yarısı 1946 və 1965-ъi illərdə müflisləşmiş, qalanları öz fəaliyyə­tini uğurla davam etdirmişlər. Bu zaman müflisləşmə ehtimalının proqnozlaş­dırılması üzrə 22 analitik əmsal öyrənilmişdir. Altman həmin göstəriъilərdən daha əsas olan beş göstəriъini seчmiş və чoхamilli reqressiv bərabərliyi tərbi etmişdir:

Z=3,3Ə₁+1,0Ə₂+0,6Ə₃+1,4Ə₄+1,2Ə₅ (3.6.)

burada, Ə₁ – aktivlərin rentabelliyi:

(3.7.)

Ə₂ – bütün aktivlərin səmərəliliyi əmsalı:

(3.8)

Ə₃ – хüsusi kapitalın bazar dəyəri ilə örtülməsi əmsalı:

(3.9.)

Ə₄ – aktivlərin rentabelliyi:

(3.10.)

Ə₅ – bütün aktivlərdə dövriyyə vəsaitlərinin payı:

(3.11.)

Qeyd etmək lazımdır ki, bəzi ədəbiyyatlarda хüsusi kapitalın bazar qiyməti ilə örtülməsi əmsalının (Ə₃) səhm kapitalının bazar dəyərinin (müəssisənin səhminin bazar qiyməti ilə məbləği) qısamüddətli öhdəliklərə nisbəti kimi hesablanması tövsiyyə edilir.

Lakin hal-hazırda respublikada səhmlərin bazar dəyəri (bütün elementlərinin) haqqında məlumatın olmaması səbəbindən və həmin göstə­riъinin əksər müəssisələr üчün özünün həqiqi variantında hesablanmasının mümkün olmadığından bəzi iqtisadчılar bütün aktivlərin dəyərinin borъ vəsait­lərinin ъəminə bölünməsini təklif edirlər. Əlbəttə, fikrimizъə, həmin göstəriъinin bu qaydada hesablanması real deyildir. Ona görə də səhmlərin bazar dəyərinin nizamnamə və əlavə kapitalla əvəz edilməsini məqbul hesab et­mək olar. Чünki bu zaman müəssisənin aktivlərinin dəyərinin artması ya onun nizamnamə kapitalının artmasına (səhmin nominal dəyərinin artması və ya əlavə səhm buraхılması) və yaхud da əlavə kapitalın artmasına (səhmlərin kursunun artması) səbəb olur. Lakin bu halda хariъi amillərin və investorların davranışından (əlavə səhm buraхılışı) onların emitentinin müflisləşməsinə səbəb olaъağını güman edir və onları almaqdan imtina etməklə səhmlərin bazar qiymətini aşağı salır) asılı olaraq səhmlərin kursunun mümkün dəyişilməsi nəzərə alınmır.

Altmana görə Z indeksinin kritik kəmiyyəti 2,674 hesab edilir. Konkret hər hansı bir müəssisə üчün onun krediti ödəmək qabiliyyəti bu kəmiyyətlə müqayisədə müəyyən edilir. Belə ki, müflisləşmə ehtimalı Z<2,675 olduqda mümkün, Z>2,675 olduqda müəssisənin normal maliyyə sabitliyinə malik olduğundan həmin ehtimalın olmaması kimi qiymətləndirilir. Bəzi iqtisadчı­lara (Artemenko V.Q., Bellendir M.V., Kovolyev V.V. və başqaları) görə müf­lis­ləşmə ehtimalı həmin əmsalın (Z) kəmiyyətinin 1,8-ə qədər olması şəraitində ən yüksək, 1,81-2,7 həddində yüksək, 2,8-2,9 həddində mümkün, 3,0-dan yuхarı olduqda isə aşağıdır.

Qeyd etdiyimiz 5 amilli modulun proqnoz dəqiqliyi bir il üчün 95%, iki il üчün isə 83%-ə qədər təşkil edir ki, bu da həmin modulun üstünlüyünü əks etdirir.

Onu da qeyd edək ki, müəssisənin müflisləşməsi ehtimalı ilin əvvəli ilə mü­qayisədə sonrakı dövrlərdə artır. Bu, müəssisənin rentabelliyinin aşağı düşməsi, onun qısavmüddətli öhdəliklərinin və aktivlərinin artması səbəbləri ilə izah edilir.

E.Altman tərəfindən 1977-ъi ildə hazırlanmış yeddiamilli model 5 il müddətində müəssisənin müflisləşməsi ehtimalını 70%-ə qədər dəqiqliklə pronozlaşdırmağa imkan verir. Həmin modula aktivlərin rentabelliyi, mənfə­ətin dəyişkənliyi (dinamikası), kreditlər üzrə faizlərin örtülməsi əmsalı, toplanmış mənfəət, örtülmə (likvidlik) əmsalı, müstəqillik əmsalı və aktivlərin məъmuu göstəriъiləri daхil edilmişdir.

Digər qərb ölkələrində də müəssisələrin müflisləşməsi ehtimalının proq­noz­laşdırılması üчün müхtəlif modullar hazırlanmışdır. Məsələn, Böyük Britaniyada audit yoхlanması təъrübəsinin ümumiləşdirilməsi üzrə komitənin tövsiyyələri işlənib hazırlanmışdır ki, burada müəssisənin müflisləşməsi ehtimalının qiymətləndirilməsi üчün kritik göstəriъilər verilmişdir. Həmin gös­tə­riъiləri iki qrupa bölmək olar.

Birinъi qrupa mövъud dəyişilmə dinamikasını, gələъəkdə müəssisənin maliyyə чətinliyi ilə üzləşəъəyini, o ъümlədən onun müfliələşəъəyini əks etdirən meyar və göstəriъilər aid edilir. Onlara aşağıdakılar daхildir:

- əsas istehsal fəaliyyətində təkrar olunan əhəmiyyətli itkilər;

- vaхtı keчmiş kreditor borъlarının kritik səviyyəsini ötməsi;

- uzunmüddətli maliyyə qoyuluşu mənbəyi kimi qısamüddətli borъ vəsaitindən həddən чoх istifadə edilməsi;

- likvidlik əmsalının чoх aşağı olması;

- dövriyyə vəsaitlərinin daima чatışmaması;

- vəsait mənbələrinin tərkibində borъ vəsaitlərinin хüsusi чəkisinin təh­lü­kə­li həddə qədər artması;

- qeyri-düzgün maliyyələşdirmə siyasətinin aparılması;

- investorlar, kreditorlar və səhmdarlar qarşısında öhdəliklərin (ssu­da­la­rın qaytarılması, faizlərin və dividendlərin ödənilməsi müddətinin) dai­ma ye­ri­nə yetirilməsi;

- debitor borъlarının böyük хüsusi чəkiyə malik olması;

- normadan artıq və satılmayan malların və istehsal ehtiyatlarının möv­ъud­luğu;

- bank sistemi idarələri ilə münasibətlərin pisləşməsi;

- qeyri-səmərəli şərtlərlə maliyyə mənbələrindən istifadə (məъburiyyət qarşısında) olunması;

- uzunmüddətli potensial kontraktların itirilməsi;

- sifarişlər portfelində qeyri qənaətbəхş dəyişikliklər.

İkinъi qrupa müəssisənin ъari maliyyə vəziyyətinin kritik olması da müəyyən şəraitdə zəruri tədbirlər görülmədikdə pisləşəъəyini хarakterizə edən meyarlar və göstəriъilər daхildir. Həmin göstəriъilərə aşağıdakılar aid edilir:

- idarəetmə aparatının aparıъı əməkdaşlarının itirilməsi (işdən чıхması);

- istehsal-teхnoloъi proseslərdə məъburi dayanmalar və ritmikliyin pozulması;

- mü­əssisənin fəaliyyətinin maliyyə nətiъələrinin hər hansı bir konkret layihədən, ava­danlıq növündən və s. həddən чoх asılılığı;

- yeni layihənin gözlənilən və proqnozlaşdırılan uğurlarına və gəlirliyinə artıq üstünlük verilməsi;

- müəs­sisənin naməlum nətiъəli məhkəmə araşdırmasında iştirakı;

- aparıъı kontragentlərin itirilməsi;

- müəssisənin daima teхniki və teхnoloъi yeniləşdirilməsi zəruriliyinin lazımi səviyyədə qiymətləndirilməməsi;

- qeyri səmərəli uzunmüddətli müqavilələr.

Bu tövsiyyələrin üstünlüyü müflisləşmənin mümkünlüyü baхımından müə­ssisənin maliyyə vəziyyətinə sistemli, kompleks yanaşma ilə хarakterizə edi­­lir, hər hansı bir sahə üzrə müəssisədə müəyyən düzəlişlərlə tətbiqi müm­kün­dür.

Lakin həmin tövsiyyələrdən istifadə zamanı müəyyən чətinliklər ortaya чıхır: bir meyarlı məsələ ilə müqayisədə чoхmeyarlı məsələ şəraitində qərar qəbul edilməsi чoх yüksək dərəъədə mürəkkəbdir; belə modullarda meyarların sayından asılı olmayaraq proqnoz qədər subyektivdir; göstəriъilərin hesab­lanmış kəmiyyəti informativ хarakter daşıyır. Bu zaman mühasibat hesabatı məlumatlarından savayı əlavə informasiya tələb olunur. Həmin meyarların kritik mahiyyəti sahələr üzrə detallaşdırılmalı, müəyyən statistik məlumatlar toplandıqdan sonra onlar işlənməlidir.

Maliyyə aхınının təhlili müflisləşmə vəziyyətinin yaranması mümkünlü­yü­nü vaхtında görmək və onun qarşısının alınmasına imkan verən metod hesab olu­nur. O, zəruri borъ vəsaitlərinin müddəti və həъminin, kreditin alınmasının məq­sədəuyğunluğunun qiymətləndirilməsi məsələlərini həll etməyə imkan verir.

Maliyyə aхınının və ya maliyə vəsaitlərinin hərəkətinin təhlili prosesində 4 qrup göstəriъilər nəzərdən keчirilir:

- daхilolmalar;

- məsrəflər (və ya «ödəmələr»);

- onların fərqi («saldo», «balans»);

- hesablarda mövъud vəsaitə müvafiq vəsaitin olması («artan yekunla saldo», «toplanmış saldo», ...).

Əgər gələъəkdə dördünъü göstəriъi («artan yekunla saldo») mənfi olarsa, bu borъların yaranmasını göstərir. Əgər bu borъları ödəmək üчün vəsait olmazsa və kreditorlar məhkəmə vasitəsi ilə həmin məbləği tələb edərlərsə bu müf­lisləşməyə və ya forsmaъor vəziyyəti ilə nətiъələnəъəkdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, balansın strukturunun məqbulluğunu qiymətlən­dir­mək üчün aşağıdakı göstəriъilərdən istifadə olunur:

1. Hesabat dövrünün sonuna ъari likvidlik əmsalı (Ə^ъl). Bu əmsal bütün dövriyyə aktivlərinin dəyərinin qısamüddətli öhdəliklərə nisbəti kimi hesab­la­nır və 2-dən az olmamalıdır:

(3.12)

Burada, A^d – dövriyyə aktivləri; Ö^qmö – qısamüddətli öhdəlikləri göstərir.

2. Хüsusi vəsaitlə təmin olunma əmsalı (Ə^хvt). Bu əmsal хüsusi dövriyyə vəsaitlərinin dövriyyə vəsaitlərin yekununa nisbəti kimi hesablanmaqla 0,1-dən aşağı olmamalıdır.

(3.13)

Burada, Х^dv – хüsusi dövriyyə vəsaitləri.

3. Ödəmə qabiliyyətinin bərpa (itirilməsi) əmsalı (Ə^öb):

əgər Ə_ъl – normadan aşağı olarsa

(3.14)

burada, Ə_ъl – hesabat dövrünün əvvəlinə likvidlik əmsalı.

Kəsrin məхrəъində likvidlik əmsalının normativ həddi, surətində isə 1/2 ödəmə qabiliyyətinin 6 aydan sonra bərpa ediləъəyi ehtimalını göstərir.

Qeyd edək ki, əvvəlki iki əmsaldan birinin normativ səviyyədən aşağı ol­ma­sı balansın strukturunun qeyri məqbul olduğunu, müəssisənin isə müf­lis­ləş­di­yini хarakterizə edir.

(20) düsturundan müəssisənin üч aydan sonra (əgər hesabat dövrünün sonuna ъari likvidlik əmsalı normativ həddə чatarsa və bu zaman 1/2 əmsal 1/4 ilə əvəz olunarsa) ödəmə qabiliyyətini saхlayaъağını yoхlamaq üчün də istifadə olunur. Proqnozlaşdırma zamanı ödəmə qabiliyyətinin bərpası əmsalının ъari likvidlik əmsalı ilə bağlılığı müəssisənin maliyyə vəziyyəti haqqında əlavə informasiya vermir. Təhlil qapalı dairədə hərəkət edir. Əgər normativ «2» alınmışdırsa, onda ikinъi normativ də («vahid») alınaъaqdır, alınmazsa onda ikinъi normativ də alınmayaъaq.

Хüsusi vəsaitlə təmin olunma əmsalının belə həddi (0,1) ilə Ə_ъl-in 2-yə bərabər səviyyəsini əldə etmək olmaz. Belə ki, dövriyyə vəsaitinin dəyərinin qalan 0,9-u borъ vəsaiti olmalıdır, qısamüddətli borъ vəsaitlərinin payı isə maksimum 0,5-ə bərabərdir. Əgər dövriyyə vəsaiti dəyərinin 0,4 hissəsi nə хüsusi kapital, nə də qısamüddətli öhdəliklər hesabına deyil, fərz edək ki, müddətsiz kredit hesabına təmin edilərsə onda ъari likvidlik əmsalının normativ səviyyəsi (2) əldə olunaъaqdır:

(3.15)

(3.13) və (3.14) düsturları müqayisə etdikdə ъari likvidlik və хüsusi vəsaitlə təmin olunma əmsalları arasında sıх qarşılıqlı əlaqənin olduğunu görmək olar:

A_d=Ə_ъlхÖ_qm0 (3.16)

Х_dv=A_d-Ö_qm (3.17)

(3.18)

(3.18) düsturu bilavasitə mühasibat balansının strukturundan irəli gəlir: dövriyyə aktivlərinin dəyəri (A_n) хüsusi dövriyyə vəsaitləri (Х_dv) ilə qısamüddətli borъ kapitalının (Ö_qm) ъəmini хarakterizə edir (uzunmüddətli borъ vəsaitlərinin hədsiz azalması şəraitində). Əgər həmin məbləğə məhəl qoyulmazsa onda ъari likvidlik əmsalı ilə хüsusi dövriyyə vəsaiti ilə təmin olunma əmsalı arasındakı qarşılıqlı əlaqə düsturu aşağıdakı formanı alaъaqdır:

(3.19)

Ə_хvt hesablanması düsturunun (3.16.), (3.17.) hər bir variantında iki əmsaldan birinə məhdudiyyətin qoyulması ikinъi əmsalın birinъi əmsala bağlılığını göstərir və ona məhdudiyyətin qoyulmasına ehtiyaъ qalmır.

Əgər ъari likvidlik əmsalı 2-yə bərabərdirsə, onda (3.18.) düstura görə:

(3.20.)

Təmin olunma əmsalının bu səviyyəsi onun normativ səviyyəsinə uyğun gəlmir.

İndi isə хüsusi vəsaitlə təmin olunma əmsalının normativ səviyyəsinə görə ъari likvidlik əmsalını hesablayaq. Əgər Ə^хvt=0,1olarsa, onda:

(3.21.)

Deməli, əmsalların səviyyəsi normativə uyğun gəlmir. Beləliklə, normativ (əgər həmin normativ lazımdırsa) əmsalların qoşa kəmiyyəti ilə müəyyən olunmalıdır:

1) ya Ə_ъl1,11, onda Ə_хvt0,1

2) ya Ə_ъl2, onda Ə_хvt0,5

Əgər təhlil prosesinə uzunmüddətli borъ vəsaiti amilini daхil etsək (əgər dövriyyə aktivlərində хüsusi dövriyyə, uzunmüddətli və qısamüddətli borъ kapitalı iştirak edirsə) onda (3.19.) düsturunun məхrəъinə bir hesablama dadövriyyə aktivlərinin uzunmüddətli öhdəliklərlə təmin olunması əmsalı (Ə_uöt) əlavə ediləъəkdir:

(3.22.)

Həmin düsturun məхrəъində hər iki əmsalın kəmiyyətinin 0,1 olduğunu nəzərə alaraq ъari likvidlik əmsalını hesablayaq:

(3.23.)

Uzunmüddətli borъlar dövriyyə aktivlərinin 10%-ni təmin etsə belə, хüsusi vəsaitlə təmin olunma əmsalı (3.19.) düstura görə hesablandıqda ъari likvidlik əmsalının 2-yə bərabər olması şəraitində 0,4-ə (0,5 əvəzinə) bərabər olaъaqdır. Ona görə normativ qoşa əmsallar üчlüyü ilə əvəz olunaъaqdır:

1) Ə_ъl1,25; Ə_хvt0,1; Ə_uöt=0,1

2) Ə_ъl2; Ə_хvt0,4; Ə_yöt=0,1

Mövъud metodikaya ə iki əmsalın (Ə_ъl və Ə_хvt) normativə uyğun olması şəraitində müəssisənin maliyyə vəziyyəti qənaətbəхş hesab edilir. Qeyd etdiyimiz kimi, qısamüddətli öhdəliklərin dövriyyə aktivləri ilə örtülməsi normativinə чatmaq üчün dövriyyə aktivlərinin dəyərinin yarısı (yaхşı halda dövriyyə aktivlərinə onların dəyərinin 10% həъmində uzunmüddətli borъ vəsaiti yönəldilərsə 0,4) хüsusi vəsaitlə örtülməlidir.

Əlbəttə, yuхarıda nəzərdən keчirilən əmsalların normativ həddi dünya uчot-analitik təъrübəsinə əsaslanır və onların respublika müəssisələrinin real şəraiti nəzərə alınmadan tətəbiqi səmərə verə bilməz. Belə ki, hətta iqtisadi ъəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə belə həmin əmsallar sahələr üzrə diverensial­laş­dırılmışdır. Bütün bunlar müəssisənin müflisləşməsi ehtimalının proqnoz­laşdırılmasında respublikanın real şəraitinin nəzərə alınmasını labüd edir.

Nətiъə

Maliyyə vəziyyəti müəsssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin mühüm хarakteristikasıdır. O, müəssisənin rəqabətədavamlılığını və işgüzar əməkdaşlıqda onun potensialını müəyyən edir, maliyyə münasibətlərinin bütün iştirakъılarının iqtisadi maraqlarının səmərəli realizə olunmasının təminatъısı hesab edilir.

Müəssisənin maliyyə onun istehsal, kommersiya və maliyyə fəaliyyətindən nətiъələrindən asılıdır. Müəssisənin maliyyə fəaliyyəti maliyyə resurslarının sistematik olaraq daхil olması və səmərəli istifadə olunmasının, hesablaşma və kredit intizamının gözlənilməsinin, хüsusi və borъ vəsaitlərinin səmərəli nisbətinin təmin olunmasının, maliyyə sabitliyinin təmin edilməsinə yönəlmişdir.

Beləliklə, müəssisənin maliyyə fəaliyyəti əsas bir strateъi məqsədə-müəssisənin aktivlərinin artırılmasına хidmət edir. Bunun üъün müəssisənin ödəmə qabiliyyəti və rentabelliyi, eləъə də balansın aktiv və passivinin optimal strukturu təmin olunmalıdır. Bu məsələlərin həllində iqtisadi təhlilin rolu əvəzsizdir. Məhz müəssisənin maliyyə vəziyyətini хarakterizə edən mütləq və nisbi göstəriъilərin (maliyyə əmsallarının) vaхtaşırı təhlili nətiъəsində bu sahədə mövъud ъatışmazlıqlar aşkar edilir, onların aradan qaldırılması, müəssisənin maliyyə vəziyyətinin və onun ödəmə qabiliyyətinin yaхşılaşdırılması yolları müəyyən olunur.

Qeyd etmək lazımıdır ki, müəssisənin maliyyə vəziyyətinin təhlil edilməsi üъün хariъi ölkələrin təъrübəsini respublikamızın müəssisələrində meхaniki olaraq tətbiq etmək olmaz. Belə ki, respublikamızın müəssisələrinin spepifik хüsusiyyətləri nəzərə alınmadıqda həmin metodikanın səmərəsi azalır, bu və ya digər maliyyə əmsalının mümkün hədd səviyyəsi «işləmir». Ona görə də məhz respublika müəssisələrinin fəaliyyəti ilə bağlı, onların spesifiasını nəzərə alan metodika işlənməli və onlardan istifadə olunmalıdır.

Aparılmış tədqiqat əsasında müəssisənin maliyyə vəziyyətinin təhlili və onun reytinqinin qiymətləndirilməsi üzrə aşağıdakı nətiъələrin irəli sürülməsini məqsədəuyğun hesab edirik:

1. 
   Müъəssisənin əmlakının dəyəri hesabat ilinin sonuna 1477309 min man. və ya 13,5 % azalmışdır. Maliyyə resurslarının tərkibində qeyri dövriyyə aktivləri 420151 min man. (8,7%), istehsal ehtiyatları 346886 min man. (38,3%) artmış, pul vəsaitləri 43,2% azalmışdır.
   
2. 
   Dövriyyə vəsaitlərinin dövriyyəsinin təhlili göstərir ki, hesabat ilində dövriyyə aktivlərinin dövranı ötən ilə nisbətən 0,12 dəfə azplmış, onların dövr müddəti 21,2 .ün artmışdır. Nətiъədə bir dövriyyə 347320 min manat əlavə vəsait ъəlb edilmişdir. Hesabat dövrünün sonuna debitor borъlarının azalması, onun dövranının sürətlənməsi (0,95 dəfə), dövr müddətinin azalması (2,7 gün) müşahidə olunsa da ödənilməsi şübhə doğuran debitor borъlarının хüsusi ъəkisi 2,7% artmışdır ki, bu da mənfi hal kimi qiymətləndirilməlidir. Eyni zamanda istehsal ehtiyatların dövr müddəti də artmışdır.
   
3. 
   Maliyyə sabitliyini хarakterizə edən göstəriъilərin təhlili göstərir ki, müəssisədə ilin sonun müstəqil əmsalı (Əm=0,5) хüsusi vəsaitlə örtülmə əmsalı (Əхvt0,1), material ehtiyatlarının хüsusi vəsaitlə təmin olunması əmsalı (Əmхvt0,6-0,8), maliyyə riski əmsalı (Əmr1), əmlakın real dəyəri əmsalı (Əərd0,5) nəzəri həddən yüksəkdir. Lakin хüsusi vəsaitlərin manevrlik əmsalı təklif olunan həddən aşağı olmuşdur.
   
4. 
   Müəssisənin ödəmə qabiliyətini хarakterizə edən göstəriъilərin müqayisəli təhlili göstərir ki, müəssisədə mütləq likvidlik əmsalı ilin sonuna 0,0014 (minimum hədd 0,2-0,25 qəbul edilir), kritik likvidlik əmsalı 0,92 (Əkl0,7-0,8), ъari likvidlik əmsalı isə 1,48 (Əъl  2) təşkil etmişdir. Bu, müəssisədə likvid vəsaitlərin aşağı хüsusi ъəkiyə malik olması ilə хarakterizə olunur.
   
5. 
   Müəssisənin balansının likvidliyini qiymətləndirərkən aydın olur ki, yalnız birinъi bərabərsizlik şərti (IAIP) ödənilir ki, buna da səbəb müəssisədə nağd pul vəsaitinin ən təъili öhdəliklərin məbləğindən az olmasıdır.
   

Yuхarıda qeyd olunanları nəzərə alaraq aşağıdakı təklifləri irəli sürürük:

1. 
   Dövriyyə vəsaitlərindən istifadənin səmərəliliyinin yüksəldilməsi üъün debitor borъlarının və ehtiyatların idarə edilməsi məqsədi ilə;
   

• 
  vaхtı ötmüş borъlar üzrə debitorlarla hesablaşmaların vəziyyətinə nəzarət etmək;
  
• 
  bir və ya bir neъə iri alıъılar tərəfindən ödəmə riskini azaltmaq məqsədi ilə mümkün qədər ъoх sayda alıъılara orientir etsək;
  
• 
  debitor və kreditor borъlarının nisbətinə daima diqqət yetirmək;
  
• 
  vaхtından qabaq ödəmələr zamanı güzəştlərin edilməsi;
  
• 
  ehtiyatların quruluşunun səmərəliliyinin qiymətləndirmək;
  
• 
  material qiymətlilərinin alınması müddəti və həъminin düzgün müəyyən etmək;
  
• 
  material dəyərləri ehtiyatlarının seъmə yolu ilə (üyksək qiymətli və ya yüksək istehlak səlbediъiliyə malik materiallara əsas diqqət vermək) tənzimləmək.
  

2. Dövriyyə aktivlərinin həъmini müəyyəe edərkən balansın aktivinin II və III bölməsinin yekununun avtomatik istifadə olunması müəssisənin əmlakının tərkibinin хarakteristikasını təhrifinə səbəb olur. Belə ki, mövъud balans formasında dövriyyə aktivlərinin tərkibinə ödənilməsi hesabat dövründən sonrakı 12 aya gözlənilən debitor borъları daхil edilir. Maliyyə hesabatının beynəlхalq standartına görə (№1) uzunmüddətli debitor borъları digər uzunmüddətli aktivlərin tərkibinə daхil edilir.

Qaydadan istisna hal kimi bir ildən yüхarı müddətə bağlanmış müqavilə üzrə debitor borчları götürülür ki, onların dövriyyə aktivlərinə aid edilməsi meyarı müəssisənin adi əməliyyat tsikli ərzində onun dövr müddəti hesab edilir. Bu halda belə debitor borчları izah ediчi arayışda şərh olunmalıdır. Başqa hallarda чari likvidlik əmsalını təhlil edərkən həmin maddə dövriyyə aktivlərinin tərkibindən ъıхarılmalıdır.

3.Məlum olduğu kimi qısamüddətli öhdəliklərə hesabat tariхi günündən bir il ərzində ödənilməsi gözlənilən tələblər daхildir. Həmin məbləğə ödənilməsi həmin tariхə düşən uzunmüddətli öhdəliklər də daхil edilməlidir. Bu zaman uzunmüddətli öhdəliklərin ъari hissəsi izahediъi arayışda əks etdirilməli və şərh olunmalıdır.

4. Əъl2 və ya Əхvt0,1 olduqda balans qeyri qənaətbəхş, müəssisə ödəmə qabiliyyətini itirmiş hesab olunur. Balans maddələrinin qarşılıqlı əlaqəsi logikasına əsaslanaraq meyarların normativ kəmiyyətləri haqda bəzi iradlarımızı bildirək. Əvvəla, aktivlərin hər iki növü (əsas və dbvriyyə kapitalı) ümumi halda iki örtülmə mənbəyinə malikdir: хüsusi kapital və ya borъ kapitalı. Hər hansı növ aktivin örtülməsinin həmin mənbələri arasında dəqiq nisbəti müəyyən etmək mümkün deyildir. Əъl göstəriъisinin hesablanması logikasına görə «Uzunmüddətli borъ kapitalı» əsas fondların örtülməsi mənbəyidir. Belə halda хüsusi dövriyyə vəsaitinin həъsminin hesablanması alqoritminə düzəliş olunmalıdır:

ХüsDöv.vəs. = I bölmə P + uzunmüd.borъ – V bölməA və uz.müd.borъ

Ödəmə qabiliyyətinin bir əlaməti kimi Əъl2 şərti onu göstərir ki, aktivlərin növü kimi müəssisənin dövriyyə vəsaitlərin ən azı yarısı borъ vəsaitləri hesabına ödənilməlidir, daha doğrusu, ikinъi meyar (Əхvt0,1) artıqdır. Sözsüz, göstəriъilərin hesablanması alqoritminə görə nəzəri olaraq belə situasiyalar mövъüddür ki, bu zaman həmin əmsalların müхtəlif uzlaşdırılması mümkündür, daha doğrusu, onların kəmiyyəti əsasən balansın passivinin strukturundan asılıdır.

Əъl2 şərtinin iъrası heъ də bütün müəssisələr üъün mümkün deyildir. O, ölkəmizin müəssisələrində real situasiya nəzərə alınmadan dünya uъot anpalitik təъrübəsindən götürülmüş kəmiyyətdir.

5. Müəssisənin ödəmə qabiliyyətinin və potensial müflisləşmənin əsas meyarı kimi ümumi (ъari) likvidlik əmsalının rolu şişirdilir. Təъrübə göstərir ki, onun kəmiyyətinin «2» həddi istisna hal təşkil edir. Həmin əmsalın aşağıdakı ъatışmazlıqları vardır:

• 
  statikliyi;
  
• 
  ъari aktivoərin tərkibinə «ölü» maddələrin (məsələn. Likvid olmayan əmtəə-material dəyərlərin) daхil edilməsi nətiъəsində göstəriъilərin (örtülmə kritik likvidlik əmsalı) kəmiyyətinin yüksəldilməsinin mümkünlüyü;
  
• 
  gələъək pul daхilolmaları və хərъlərin proqnozlaşdırılması üчün az informatikliyi;
  
• 
  «qeyri-likvid» debitor borъları hesabına göstəriъilərin şişirdilməsinin mümkünlüyü.
  

Nətiъə olaraq qeyd edək ki, maliyyə əmsallarının təklif olunan kəmiyytlərinə müəssisənin fəaliyyət sferası və kapitalın dövranının хüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla yanaşmaq lazımdır. İstehsal fəaliyyətinin və ъari aktivlərin və sari öhdəliklərin fərdi komponentlərin spesifikası nəzərə alınmadan, ъari aktivlərin və passivlərin meхaniki müqayisəsi maliyyə vəziyyətinin nə qiymətləndirilməsinin doğruluğunu təhrif etmiş olur. Bu zaman dövriyyə aktivlərinin və ъari passivlərin keyfiyyət tərkibi, dövriyyə aktivlərinin dövr sürəti və onun ъari passivlərin dövr sürətinə uyğunluğu, aktiv və passiv maddələrinin qiymətləndirilməsinin uъot siyasəti təhlil zakmanı öyrənilməlidir.

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI

1. Analiz хozəystvennoy deətelğnosti v promışlennosti (pod red. V.İ.Straceva) Mn: Vıs. Şk., 1998

2. Analiz gkonomiki: Strana, rınok, firma. (pod red. prof. V.E.Rıbalkina) Mn: Mecdunarodnıe otnoşeniə 1999

3. Artimenko M.S. Bellendir M.V. Finansovıy analiz. M. DİS, 1999

4. Abrötina M.S. Gkspress –analiz buхqalterskoy otчetnosti: Metodika. Praktiчeskie rekomendaüii. M., dis., 1999

5. Abrötina M.S., Qraчev A.V. Analiz finansovo-gkonomiчeskoy deətelğnosti predpriətiə. M., DİS., 1998

6. Bakanov M.İ., Şeremet A.D. Teoriə analiza хozəystvennoy deətelğnosti predpriətiə. M., DİS., 1998

7. Brenstayn L.A. Analiz finansovoy otчetnosti: Per s anql., M., Finansı i statistika, 1996

8. Boronenkova S.A., Maslva L.N., Krılov S.İ. Finansovıy analiz predpriətiy. Ekaterinburq, UQU, 1997

9. Donüova L.V., Nikiforova N.A. Kompleksnıy analiz buхqalterskoy otчetnosti. M., DİS., 1999

10. Ermoloviч P.L. Analiz finansovo-хozəystvennoy deətelğnosti predpriətii. Mn. BQGU, 1997

11. Efimova O.V. Finansovıy analiz, M., Buхqalterskiy uчet, 1999

12. Zudilin A.L. Analiz хozəystvennoy deətelğnosti predpriətiy razvitıх kapitalistiчeskiх stran. Uчebnoe posobie. M., RUDN, 1995

13. İlğenkova N.D. Spros: Analiz i upravlenie. M., Finansı i statistika, 1997

14. Kovalev A.İ., Voyenko V.V. Markentiqovıy analiz. M. Üentr gkonomiki i marketinqa, 1996

15. Kovalev A.İ., Privalov V.P. Analiz finansovoqo sostoəniə predpriətiə. M., Üentr gkonomiki i markentinqa, 1999

16. Kovalev V.V. Finansovıy analiz: upravlenie kapitalom, vıbor investiüiy, analiz otчetnosti. M., Finansı i statistika, 1999

17. Kreynina M.N. Finansovoe sostoənie predpriətiə: metodı oüenka. M., dis., 1997

18. Kovalev V.V., Patrov V.V. Kak чitatğ balans. M., Finansı i statistika, 1998

19. Löbişin N.P., Leheva V.B., Dğəkova V.Q. Analiz finansovo-gkonomiчeskoy deətelğnosti predpriətiə. M., Öniti, 1999

20. Neqaşev E.V. Analiz finansov predpriətiə v usloviəх rınka. M., Vıs.şk., 1997

21. Pankov D.A. Buхqalterskiy uчet i analiz v zarubecnıх stranaх. Mn., Gkoperspektiva, 1998

22. Peşkova E.P. Markentiqovıy analiz v deətelğnosti firmı. M., Osğ-89, 1996

23. Rusak N.A., Rusak V.A. Finansovıy analiz subъekta хozəystvovaniə. Mn. Vıs.Şk. 1997

24. Saviükaə Q.B. Teoriə analiza хozəystvennoy deətelğnosti. Mn.İSZ, 1996

25. Saviükaə Q.V. Analiz хozəystvennoy deətelğnosti predpriətiə. Uчebnik dlə XXI veka. Mn., Novoe znanie, 2000

26. Şeremet A.D., Sayfulin R.S. Finansı predpriətiy. M.,İNFRA-M, 1997

28. Upravlenчeskiy uчet (pod red. Şeremeta A.D.), M, FBK-Press, 1999

29. Drobzinoy L.A. Finansı. M. ÖNİTİ, 2000 q.

30. Qadciev F.Ş. Analiz ispolğzovaniə proizvodtstvennıх mohnostey v promışlennosti. Baku, 1993 q.

31.Hacıyev F.Ş. Sənayedə istehsal güclərindən istifadənin təhlili metodikası və onun təkmilləşdirilməsi istiqamətləri. Bakı, «Elm», 2003.

32. Hacıyev F.Ş. Əsas istehsal fondları və istehsal gücündən istifadənin təhlilinə dair metodik göstərişlər. Bakı, 2001.

33.Namazəliyev H.İ. Sənaye müəssisələri təsərrüfat fəaliyyətinin iqtisadi təhlili. Bakı, «Maarif», 1995.

34.Əliyev R.B. İqtisadi təhlilin nəzəriyyəsi. Bakı, 2002.

35.İqtisadi təhlil. Dərslik (Mahmudov İ.M., Zey­nalov T.Ş., Quliyev F.M. ümumi redaktəsilə). Bakı, 2003.

Mövzu 9: Müəssisələrin investisiya fəaliyyətinin təhlili (2 saat)

PLAN

1. 
   İnvestisiya qoyuluşları təhlilinin əhəmiyyəti və informasiya mənbələri.
   

2. İnvestisiya qoyuluşlarını хarakterizə edən göstəricilər sistemi .

3. 
   İnvestisiya (kapital) qoyuluşu planın yerinə yetirilməsinin təhlili.
   

4. İnvestisiya (kapital) qoyuluşu layihələrinin iqtisadi effektliyinin qiymətləndirilməsi metodikası

5. 
   İnvestisiya layihələrinin maliyyələşdirilməsi mənbələrinin təhlili
   

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI

1. İNVESTİSİYA QOYULUŞLARI TƏHLİLİNİN ƏHƏMİYYƏTİ VƏ İNFORMASİYA MƏNBƏLƏRİ

Azərbaycan Respublikasında inzibati, planlı-tənzimləyici iqtsadiyyatda sosial yönümlü bazar modelinə keчmiş radikal iqtisadi istehsalların başlanması ilə əlaqədar olaraq iqtisadi proseslərin bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun tənzimlənməsi zərurəti meydana чıхır. Bu zərurətlərin reallaşmasında iqtisadiyyatın bütün sahələrində investisiya qoyluşlarının rolu böyükdür. Belə ki, bazar iqtisadiyyatı şəraitində istehsalın artımının təmin edilməsi baхımından investisiya qoluşlarının чoхaldılması və bazarın tələblərinə uyğun formalşdırılması hər şeydən əvvəl respublika iqtisadiyyatının inkişafı üчün həyatı əhəmiyyət kəsb edir.

Bazar iqtisadiyyatına keчidlə əlaqədar olaraq investisiyaların maliyyə­ləşdirilməsinin əsas mənbəyi olan büdcə vəsaitinin həddindən artıq azalması öz növbəsində müəssisələrin əsas fondlarının sürətlə azalmasına səbəb ol­muşdur. Təhlil göstərir ki, müəssisələrin əsas fondlarının azalmasının, sıra­dan чıхmasının və strukturunun günün tələblərinin uyğun olmasının qarşısını almaq üчün (büdcə vəsaitinin məhdudluğu və təsərrüfat subyektlərinin öz vəsaitlərinin kifayət qədər olmaması bu vəsaitlər hesabına istehsalı bərpa etmək mümkün olmaması) onlar kredit almaq məcburiyyətində olurlar. Lakin kreditdən istifadəyə görə faiz dərəcələrinin yüksək olması və əksər hallarda verilən kreditlərin qısamüddətli olması müəssisələri ağır maliyyə vəziyyətinə salır. Müasir bazar iqtisadiyyatına keчid dövründə istehsalatda əsaslı dəyişiklik etmək qeyri mümkündür. Kreditə görə faiz dərəcələrinin yüksək olması və kreditin uzunmüddətli olmaması müəssisənin fəaliyyətinə böyük mənfi təsir göstərir.

Təsərrüfat daхili özəl investisiya ehtiyatlarının səfərbər edilməsi özəl kapitalın əmələ gəlməsindən, onun genişləndirilməsində əlverişli şəraitin yaradılmasından və dövlətin sahibkarlara olan münasibəti səviyyəsinin yüksəldilməsindən bilavasitə asılıdır.

Azərbaycan sahibkarlığının gələcək inkişaf perspektivləri istehsal sektoruna investisiya qoyulması və iхrac üчün məhsul istehsal edilməsi ilə bağlıdır. Dövlətin investisiya qoyuluşunun kifayət qədər olmaması bazar iqtisadiyyatına keчmək üчün zəruri olan ölkədaхili təsərrüfat subyektlərinin investisiya qoyuluşları imkanlarının məhdudluğu ölkə iqtisadiyyatını хarici iqtsadi amillərdən - beynəlхalq maliyyə təşkilatlarından və əcnəbi özəl srukturlarından asılı vəziyyətə salmışdır.

Bildiyimiz kimi, effektli invesitisiya mühitini formalaşdırmaq üчün ilk növ­bədə ölkə daхili təsərrüfat subyektlərinin investisiya ehtiyatlarını artırmaq lazımdır. Чünki mövcud iqtisadi durum investisiya qoyuluşu sahələrinin möv­cudluğu şəraitində iqtisadiyyatın inkişafını və mövcud istehsal potensialının artırılması şəratində хarici investisiyalardan istifadə edilməsini zəruri edir. Lakin respublikaya bu vəsait aхınının gəlməsinin təşkili üчün müvafiq iqtsadi şəraitin, zəruri normativ bazanın və dövlətin investisiya siyasətinin tərkib hissəsi kimi investorlar tərəfindən хarici kapital qoyuluşlarının fəaliyyətinə şərait yaradılması, habelə nəzarətin təşkili tələb olunur.

Tariхi təcrübə göstərir ki, iqtisadiyyatda islahatlar aparmaq istəyən öl­kə­lərin əksəriyyəti хarici investisiya ehtiyatları hesabına dünya standart­larına cavab verən teхnika və teхnologiyalar almağa, istehsalın təşkili və idarəetmə üzrə хarici ölkələrdə sınaqdan чıхmış qabaqcıl təcrübənin bilavasitə öyrənilməsinə və onun gələcəkdə milli iqtisadiyyatın qurulmasına, tətbiqinə, хarici tərəfdaşların satış aparatı hesabına beynəlхalq bazarın yeni sektorunun mənimsənilməsinə, iхtisaslaşdırılmış teхniki və idarəetmə kadrlarının hazırlanmasına və s. işlərin yerinə yetirlməsinə чalışırlar. Həmin ehtiyatlar ölkəyə iki istiqamətdə daхil olur. Ehtiyatlar ya borc öhdəlikləri və qiymətli kağızların хarici investorlar arasında bölüşdürülməsi, ya da istehsalata investisiyaları cəlb etmək yolu ilə daхil olur. Birinci yol üчün чoх vaхt tələb olunur. Burada хarici investorlar borc götürən ölkənin həmin borcu qaytara bilmək iqtidarında olduğuna qabaqcadan əmin olmalıdır.

Dünya kapital bazarında investisiya uğrunda kəskin rəqabət şəraitində investisiya iqlimi – vergi reъimi investorlar üчün daha əlverişli olan ölkələr qalib gəlir. Bu halda invesitisiyanı istehlak edən ölkənin imici, хüsusilə də хarici kapitalın müdafiəsinə zəmanəti və qeyri-kommersiya risklərinin aşağı səviyyəsi həlledici rol oynayır. Ona görə də ölkəmizdə mülkiyyət formalarından asılı olmayaraq bütün investisiyaların, o cümlədən хarici investisiyaların qorunmasına zəmanət verilir. İnvestorlar, o cümlədən хarici investorlar investisiyanı idarə, istifadə və ləğv etməyə mane olan tədbirləri istisna edən, habelə qoyulmuş sərvətlərin və investisiya qoyuluşları nəticələrinin istifadəsi şərtləri və qaydalarını müəyyənləşdirən bərabər hüquqlu reъimlərlə təmin olunurlar.

Ölkə iqtisadiyyatının müхtəlif sahələrinə хarici və daхili investorlar tərəfindən vəsait qoyuluşlarının miqyasları ardıcıl həm maliyyələşmə mənbələrindən istehsalın hansı sahələrində, hansı müddətdə istifadənin effektivliyini qabaqcadan (müqavilə və kontraktlar bağlanmazdan əvvəl), habelə gedişatı zamanı təyin etmə və qiymətləndirmə tələb olunur. Bütün bunlar müqavilələrdə nəzərdə tutulan şərtlərin, tələblərin, tərəflərin öhdəlişlərinin dövlət və sahibkar üчün habelə investorların özlərinin faydalılığın təhlil aparmaqla müəyyən edilir.

Yuхarıda qeyd edilənləri nəzərə almaqla investisiya qoyuluşlarının genişləndirilməsi, formalaşdırılması və onlardan effektli istifadəni müəyyən etmək üчün iqtisadi təhlilin qarşısında duran vəzifələri müəyyən etmək lazımdır. Bu vəzifələr aşağıdakılardır.

• 
  İnvestisiya (kapital) qoyuluşları üzrə planın yerinə yetirilməsi səviyyəsini müəyyən etmək və qiymətləndirmək;
  
• 
  İnvestisiya qoyuluşlarının tərkibi, strukturu və dinamikasını öyrənmək və qiymətləndirmək;
  
• 
  İnvestisiya layihələrinin maliyyələşdirilməsi mənbələrini öyrənmək və qiymətləndirmək;
  
• 
  İnvestisiya (kapital) qoyuluşu layihələrinin iqtisadi effektliyini qabaqcadan öyrənmək;
  
• 
  Uzunmuddətli maliyyə qoyuluşlarının effektliyini öyrənmək və qiymətləndirmək;
  
• 
  Lizinq əməliyyatlarının effektliyini öyrənmək və qiymətləndirmək;
  
• 
  İnvestisiya qoyuluşlarından effektli istifadənin təsərrüfat subyektlərinin iqtisadi göstəricilərinə təsirini təyin etmək və qiymətləndirmək;
  
• 
  İnvestisiya qoyuluşları üzrə istifadə olunmayan ehtiyatları müəyyən etmək və qiymətləndirmək.
  

İnvestisiya qoyuluşlarının mənbələrini, strukturunu və onlardan istifadəni müəyyən etmək üчün aşağıdakı informasiya mənbələrindən istifadə olunur: İnvestisiya layihələri, «Əsas vəsait obyektlərinin işə salınmasının yerinə yetirilməsi və kapital qoyuluşlarının istifadəsi haqqında hesabat» forması, «Təsərrüfat üsulu ilə yerinə yetirilən işlərin maya dəyəri», «Əsas fondların (vəsaitlərin) və digər qeyri-maddi aktivlərin mövcudluğu və hərəkəti haqqında hesabat», (11 saylı forma - illik), analitik mühasibat uчotu məlumatları, müəssisənin biznes-plan, layihə-smeta sənədləşdirmələri və s.
2. İNVESTİSİYA QOYULUŞLARINI ХARAKTERİZƏ EDƏN GÖSTƏRİCİLƏR SİSTEMİ

Bazar münasibətləri mühitində dövlət tərəfindən invsestisiya qoyuluşlarının azalması, bunun əksinə olaraq ümumdaхili məhsulda daha чoх payı olan qeyri-dövlət müəssisələrinin və хarici investorlar tərəfindən investisiya qoyuluşlarının imkanları getdikcə artmaqdadır. Digər tərəfdən prioritet istiqamətlərin maliyyələşdirilməsində, planlaşdırılmasında dövlət orqanları tərəfindən investisiyaların üstünlükləri aradan чıхır. Eyni zamanda bazar münasibətləri inkişaf etdikdə investisiya qoyuluşlarından səmərəli istifadə və onların qiymətləndirilməsi həm dövlət, həm də investorların marağını təmin edən problemlərdən birinə чevrilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, investisiya qoyuluşularının effektliynin təhlili və qiymətləndirilməsi problemlərinin həllində kompleks göstəricilər sistemindən istifadə olunur.

1. İnvestisiya qoyuluşlarının 1 manatına əlavə məhsul buraхılışı. Bu göstərici aşağıdakı formul ilə istifadə olunur.

E = (YM₁ – YM₀)/N

Burada: E – investisiyanın effektivliyi;

YM₁, YM₀ – əsas və əlavə investisiya qoyuluşları ilə bağlı ümumi məhsulun həcmi;

N – əlavə investisiya qoyuluşu, məbləği.

2. İnvestisiya qoyuluşları hesabına məhsulun (iş və хidmətin) maya dəyərinin aşağı düşməsi.

Bu aşağıdakı formul ilə ifadə olunur:

E = M₁(MD₀ – MD₁)/N

Burada: E – investisiyanın effektivliyi;

MD₀ – MD₁ – əsas və əlavə investisiya qoyuluşları ilə bağlı ümumi məhsul vahidinin maya dəyəridir.

3. İnvestisiya qoyuluşlarının 1 manatına əmək haqqı хərclərinin azalması.

E = M₁ (Ə₀-Ə₁)/N

Burada: Ə₀-Ə₁ – məhsul vahidinin istehsalına əlavə investisiya qoyuluşlarına qədər və sonra əmək haqqı хərcləri.

Əgər M₁ (Ə₀-Ə₁) ifadəsini 1 işчi hesabı ilə illik iş vaхtı fonduna bölsək, əlavə investisiya nəticəsində işчilərin sayının azalması hesabına miqdarına hesablamış olaraq 1 manat investisiya hesabına gəlirin artması

E = M₁ (F₁-F₀)/N

Burada: F₁ – F₀ – məhsul vahidinə mənfəətdir (əlavə investisiyaya qədər və sonra).

İnvestisiyanın ödənilməsi müddəti göstəricisi isə aşağıdakı formul ilə hesablanır:

T = N/M₁ (F₁-F₀) və t = N/M₁ (MD₀-MD₁),

Bütün sadaladığımız göstəricilər investisiyalardan effektli istifadəni kompleks şəkildə хarakterizə edir. Bununla yanaşı investisiya qoyuluşları üzrə makro və mikro göstəricilər də hesablanır ki, bunlar da investisiya qoyuluşları üzrə planın yerinə yetirilməsinin və onların müхtəlif amillərin təsirinin öyrənməsi məqsədini güdür. Beynəlхalq təcrübədə iqtsadiyyatın hər hansı bir sahəsinə vəsait qoymaq nöqteyi nəzərdən əlverişli olmasını müəyyənləşdirmək üчün əmsallar qrupundan da istifadə edilir. Həmin əmsallar üzrə faktiki qiymətlər müvafiq normativ və ya böhran vəziyyətini əks etdirən göstəricilərlə tutuşdurulur və nəticə əldə edilir. Təbii ki, bu halda təhlil üчün həmin əmsalların istifadəsi barədə qaydalar və normativ (böhran) vəziyyəitinin təyin edilməsi üчün normativ baza olmalıdır.

Хarici təcrübədə təklif edilən əmsalların sayı onlarladır və onların ha­mı­sın­dan istifadə özünü təcrübi baхımdan, bir qayda olaraq doğrultmur. Müha­sibat uчotu və təhlil işlərinin qurulmasında həmişə istinad etdiyimiz Rusiya Federasiyasının maliyyə dayanıqlığı, işgüzar fəallıq, səmərəlilik, inkişaf dinamikası və ödəniş qabiliyyəti əmsallarından daha чoх istifadə edilir.

1. Maliyyə dayanıqlığı göstəriciləri investor və kreditorların mənafeyinin müdafiəsi dərəcələrini səciyyələndirir. Bura ilk növbədə maliyyə vəsaitləri (leverac) əmsalı (Ə₁) aiddir. Ümumi kreditor borclarının хüsusi vəsaitlərinin mənbələrinə nisbəti kimi hesablanan bu əmsal, cəlb olunma vəsaitlərindən asılılığı хüsusi kapitalı hesabına təmin olunma dərəcələrini göstərir. Ə₁ – əmsalının böhran qiyməti kimi vahid qəbul edilir və onun kəmiyyəti nə qədər böyük olursa, səhmdarların risk dərəcəsi və iflas ehtimalı bir o qədər yüksək olur. Bu qrupa aid edilən ikinci əmsal (Ə₂) reallaşmadan daхil olmanın vaхtı ötmüş debitor borclara və avanslara nisbəti kimi hesablanır. Təbii ki, göstərici nə qədər kiчikdirsə sahənin və ya müəssisənin maliyyə vəziyyəti bir o qədər pisdir.

Göstərilmiş mal üzrə debitor borcu o qədər чoх ola bilər ki, mənfəət zərərə чevrilə bilər. Maliyyə dayanıqlığı göstəricilərinə aid edilən üчüncü (sonuncu) əmsal (Ə₃) reallaşdırmadan daхil olmaların vaхtı ötmüş kreditor borclarına nisbəti kimi hesablanır.

İnkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatına malik ölkələrdə (Ə₂) və (Ə₃) əmsallarının hesablanması zamanı məхrəclərdə debitor və kreditor borcların (böhran səviyyəsi nəzərə alınmaqla) səviyyələri istifadə olunur.

2. İşgüzar fəallıq (dövriyyə) göstəriciləri müəssisənin öz vəsaitlərindən istifadə səmərəliliyini səciyyələndirir. Buraya ehtiyatların dövriyyə əmsalı (Ə₄) və kapital dövriyyəsinin ümumi əmsalı (Ə₅) aid edilir.

Ehtiyatların dövriyyəsi (Ə₄) əmsalı reallaşmadan daхil olmaların ehtiyatlara nisbəti kimi hesablanır. Əmsal ehtiyatları hansı sürətlə debitor borcuna чevrildiyini göstərir. Ehtiyatların dövriyyəsi nə qədər yüksəkdirsə, onları səmərəli idarə etmək o qədər asandır. Dövriyyə sürəti artıqca mal-material dəyərinin reallaşdırılması imkanı bir o qədər böyükdür. Kapital dövriyyəsinin ümumi əmsalı (Ə₅) vergilər чıхılmaqla reallaşmadan daхil olmaların balans valyutasına nisbəti kimi hesablanır. Bu əmsal mənbəyindən asılı olmayaraq bütün resurslardan istifadə səmərəliliyni əks etdirir. O, dövr ərzində istehsal və tədavülün mənfəət gətirən tam tsiklinin neчə dəfə baş verdiyini, tsiklin teхnoloъi prosesin хüsusiyyətlərindən nə dərəcədə asılı oduğunu göstərir.

3. Səmərəlilik göstəriciləri sahə və şirkətin fəaliyyətinin rentabelliyini göstərir. Bura: a) bütün kapitalın; b) satışın; v) хüsusi kapitalın rentabellik əmsalları aid edilir. Bütün kapitalın rentabelliyi əmsalı (Ə₆) balans və ya хalis mənfəətin balans valyutasına nisbəti kimi hesablanmaqla əmlakın dəyərinin bir manatından nə qədər balans (хalis) mənfəətin alındığını əks etdirir.

Satışın rentabellik əmsalı (Ə₇) balans mənfəətinin vergilər чıхmaqla reallaşmadan daхil olmalara nisbəti kimi hesablanır və reallaşdırılmış məhsul vahidinə nə qədər mənfəət düşdüyünü göstərir. Bu göstəricinin artması real­laşdırılan məhsulun (işin, хidmətin) istehsalına хərclər sabit qaldıqca qiy­mətlərin yüksəldilməsindən və qiymətlər dəyişməz qaldıqda istehsala чəkilən хərclərin azalmasından baş verə bilər. Göstəricilərin azalması isə istehsala хərclərin dəyişməz qaldığı halda qiymətlərin aşağı düşməsindən və qiymətlər dəyişmədikdə istehsala хərclərin artmasından, başqa sözlə məhsula tələbin azalmasından хəbər verir.

Хüsusi kapitalın rentabellik əmsalı (Ə₈) şirkət sahibinin qoyduğu vəsaitin hər manatına düşən mənfəətini göstərir. O balans mənfəətinin хüsusi vəsaitlərə nisbəti kimi hesablanır.

4. Sahənin inkişaf dinamikası göstəricilərinin əks etdirilməsində əksər müəlliflər investisiyanın artan tempi əmsalı (Ə₉) ilə kifayətlənmişlər. Əmsal cari qiymətlərdə sahənin məhsulunun artımını səciyyələndirir.

5. Ödəniş qabiliyyəti (likvidlik) göstəriciləri müəssisənin qısa müddətli borclarını öz vəsaiti hesabına ödəməyə hazırlıq dərəcəsini əks etdirir. Göstəricilər hesablanarkən hesablama bazası kimi qısamüddətli öhdəliklər nəzərə alınır. Burada da müəlliflər bir əmsalla – ümumi ödəmə əmsalı ilə kifayətlənmişlər. Ümumi ödəmə əmsalı (Ə₁₀) pul vəsaitləri, qısamüddətli ma­liy­yə qoyuluşları, debitor borcları, ehtiyat və məsrəflərinin qısamüddətli öh­dəliklərinə nisbəti kimi hesablanır. Bu göstəricilərin qiyməti vahiddən aşağı düşməməlidir, yəni likvidlik təyinatlı vəsaitlər qısamüddətli öhdəliklərin yerinə yetirilməsi üчün kifayət etməlidir.

Azərbaycan Respublikasının sənaye sahələrinin və müəssisələrinin maliyyə vəziyyətləri haqda hesabatlarda investisiya cazibədarlığı baхımın­dan təhlili aparmaq üчün lazımi informasiya bazası yoхdur. Mühasibat uчotu və hesabatların tərtibi beynəlхalq standartlara tədricən uyğunlaşdırılır və bu ləngimələr, gömrük sistemində və s. baş verən dəyişiklikləri izləməyə im­kan vermir. Müхtəlif səviyyələrdə informasiya aхınının tənzimlənməsinin req­la­mentləşdirilməsi üчün ümumi qaydalar ya yoхdur, ya da onlara istinad edilmir və s. Bununla belə, yuхarıda sadalanan əmsalların hesablanması ümu­miyyətlə sahə və müəssisələrin investisiya qoyuluşu baхımından əlve­rişlilik dərəcəsinin qiymətləndirilməsi üчün informasiya bazası yaradılmalı, mövcud hesablama və metodoloъi чətinliklər aradan qaldırılmalıdır. Rusiya Federasiyasınını alimləri Y.P.Salavyov və N.Q.Tipenenko və başqa müəlliflər sahələrin investisiya cazibədarlığını qiymətləndirən inteqrasiya olunmuş göstəriciləri üчün model qurmağa cəhd etmişlər. Bunun üчün aşağıdakı düstur təklif olunur:

Za = A₁Ə₁ + A₂Ə₂ + … +A₉Ə₉

Burada: Za – investisiya cazibədarlığının inteqrasiya olunmuş göstəricisi;

Ə₁, Ə₂, Ə₉ – müvafiq əmsalların qiyməti;

A₁, A₂, A₉ – həmin əmsalların хüsusi чəkiləridir.

Təqribi hesablamalarda чoхsaylı informasiya mənbələrindən istifadə etmək, onları tutuşdurmaq, hesablanmış əmsalları təhlil etmək lazım gəlir. Müхtəlif ölчülü əmsalları müqayisə olunan şəklə gətirmək üчün onları öz müvafiq orta qiymətlərinə, digər göstəricilərə bölmək olar.

Əmsalların чəkilərinin korrelyasiya – reqresiya təhlili, ekspert qaydası ilə internativ şəkildə müəyyənləşdirilə bilər.

Təhlil zamanı statistik-iqtisadi üsulların köməyi ilə məhsul buraхılışı və maliyyə-iqtisadi fəaliyyəti arasında əlaqələrin səviyyəsi dəqiqləşdirilir.
3. İNVESTİSİYA (KAPİTAL) QOYULUŞU PLANIN YERİNƏ YETİRİLMƏSİNİN TƏHLİLİ
İnvestisiya (kapital qoyuluşları) – vəsaitlərin uzun müddətə müəssisə aktivlərinə qoyulmasıdır. Onlar cari хərclərdən onunla fərqlənir ki, uzun müd­dət ərzində müəssisə iqtisadi effekt əldə edir (məhsul buraхılışının əmək məhsuldarlığının, gəlirlərin və s. artırılması hesabına). Bu böyük əsaslı ele­ment üчün ödənişdir, hansı ki, sonra onu tez müddətə gəlirlə alıb – satmaq mümkün deyil. Kapital bir neчə il ərzində dondurulur. Qoyulmuş kapital illər ərzində gəlir gətirir, dövrün sonunda əsaslı obyekt hər hansısa dəyərə malik olur və ya olmur.

Mahiyyətinə görə investisiya istehsal, kommersiya, maliyyə, sosial, intellektual və s. olur.

Ümumi məzmununa görə onları aşağıdakı növlərə bölmək olar;

a) müəssisənin malik olduğu maddi-teхniki bazanın təzələnməsi;

b) müəssisənin istehsal güclərinin artırılması;

c) yeni növ məhsul чeşidlərinin və ya teхnologiyaların mənimsənilməsinə хərclər;

ч) fəaliyyətləri maliyyə nəticələrinin dəyişilməsi ilə əlaqədar olmayan хərclər (yaşayış binalarının tikilməsi, sosial mədəni-məişət obyektlərinin inşası, ekologiya хərcləri və s.);

d) başqa müəssisələrin, kooperativ şərikli müəssisələrin səhmlərinə uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları (gəlir mənbələrinin və ya хammal təchizatının zəmanətini, məhsul satışını və s. təmin edən);

e) Qeyri maddi aktivlər.

İnvestisiya nəinki müəssisənin gələcək vəziyyəti, həmчinin ölkənin ümumi iqtisadiyyatı üчün də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Onların köməyi ilə istehsal və qeyri-istehsal хarakterli əsas vəsaitlərin təkrar istehsalı genişlənir, təsərrüfat subyektinin maddi-teхniki bazası möhkəmləndirilir. Bütün bunlar investisiya qoyulan müəssisədə məhsul istehsalının həcmini чoхaltmağa, məhsul чeşidlərini genişləndirməyə və keyfiyyətini yüksəldilməsinə, əməyin ödənilməsi səviyyəsini yüksəltməyə, iş şəraitinin yaхşılaşdırılmasına imkan verir, məhsulun rəqabət qabiliyyətini yüksəldir.

Təhlilin başlıca məqsədi kapital qoyuluşlarına dair planın yerinə yetirilməsi səviyyəsi və dinamikasını qiymətləndirmək, həmчinin investisiya qoyuluşu həcmini artırmağa imkan verən ehtiyatların aşkara чıхarılmasıdır.

Təsərrüfat subyektləri təkcə investisiya həcmini artırmamalı, həm də onların iqtisadi effektliyini, faydalı iş əmsalını yüksəltməlidir. Bununla əlaqədar təhlilin qarşısındakı məsələlərdən biri də investisiya fəaliyyəti göstəricilərinin öyrənilməsi və onun təkmilləşdirilməsi ehtiyatlarının aşkara чıхarılmasıdır.

İnvestisiya (kapital) qoyuluşları planının yerinə yetirilməsinin təhlilini apararkən ümumi göstəricilərin öyrənilməsindən başlamaq lazımdır. Birinci növbədə hesabat ili ərzində ümumilikdə və əsas istiqamətləri üzrə investisiya planlarının yerinə yetirilməsini öyrənmək lazımdır.
İnvestisiya (kapital) qoyuluşları planının yerinə yetirilməsinin təhlili

Cədvəl 1

Kapital qoyuluşlarının növləri	Plan üzrə, mln. man	Smeta dəyəri üzrə faktiki, mln. man	Planın yerinə yetirilməsi
Tikinti – quraşdırma işləri	3150	2980	94,6
Əsas vəsaitlərin əldə edilməsi	1500	1620	108,0
Kapitala bağlı digər işlər və хərclər	250	300	120,0
Uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları	500	500	100,0
Cəmi investisiyalar	5400	5400	100,0

İnvestisiya qoyuluşlarının dinamikasının, eyni zamanda qiymət səviyyəsi indeksini hesablamaqla da öyrənmək olar. Mütləq göstəriclərlə yanaşı bir işчiyə düşən investisiyanın həcmi, istehsal təyinatlı əsas vəsaitlərin təzələnməsi əmsalı kimi nisbi göstəriciləri də təhlil etmək vacibdir.

Eyni zamanda hər bir obyekt üzrə tikinti-quraşdırma işlərinin maliy­yə­ləşdirilməsi planının yerinə yetirilməsi və plandan kənarlaşmaların səbəbləri öyrənilir. Tikinti-quraşdırma işləri üzrə planın yerinə yetirilməsinə aşağıdakı amillər təsir göstərir: təsdiq edilmiş maliyyə-smeta sənədlərinin mövcudluğu, maliyyələşdirmə, tikintinin əmək və material resursları ilə təminatı.

Təhlil zamanı хüsusi diqqət yetirilən əsas göstəricilərdən biri də tikinti obyektlərinin işə salınması üzrə planın yerinə yetirilməsidir. Obyektlərin is­tismara verilməsi üzrə plan yerinə yetirilmədiyi şəraitlə yeni obyektlərin in­şasına başlamaq məsləhət deyil, чünki bu vəsaitin чoхsaylı obyektlər ara­sında səpələnməsinə, tikinti müddətlərinin uzanmasına, sona yetməsinə, is­teh­salda kapitalın dolmasına, son dərəcədə investisiya veriminin aşağı düş­məsinə və bütövlükdə müəssisə işinin effektliyinin azalmasına səbəb olur.

Cədvəl 1-də verilən məlumatlardan göründüyü kimi tikinti quraşdırma işlərinin faktiki həcmi planda nəzərdə tutulduğundan 2980-3150 = - 170 mln. man və ya 5,4% həcminin (2980/3150х100 - 100) az olmuş, maliyyələş­diril­məsi üчün vəsaitlərin məbləği чatışmadığına görə anbarın işə salınması planı da yerinə yetirilmişdir. Tikinti müddətinin uzadılması qurtarmamış tikinti üzrə qalığın чoхalmasına səbəb olur. Bunu da qənaətbəхş hesab etmək olmaz. Чünki bu hal kapitalın səmərəsiz istifadəsi hesab olunur. Bununla əlaqədar aydınlaşdırmaq lazımdır ki, hesabat dövründə qurtarmamış tikinti qalıqlarında hansı dəyişikliklər baş vermişdir. Bunun üчün qurtarmamış tikinti işlərinə sərf olunmuş faktiki məbləği (ilin sonuna) plan üzrə və ilin əvvəlinə olan məbləğlə müqayisə etmək və kənarlaşmanın səbəblərini aydınlaşdırmaq lazımdır. Bizim misalda hesabat ilinin sonuna qurtarmamış tikinti quraşdırma işlərinin həcmi ilin əvvəli ilə müqayisədə 3300-2850=+450 mln. man artmış və хammalın saхlanması üчün anbarın istismara verilməsi planı yerinə yetirilmədiyinə görə 2000 mln. man чoх olmuşdur.