Müasir dövrdə maliyyə siyasəti və onun təkmilləşdirilməsi” mövzusunda magistr dissertasiyasi abbaszadə Orxan Mehman oğlu baki – 2019

II FƏSİL. AZƏRBAYCANDA DÖVLƏT MALİYYƏ SİYASƏTİNİN MÖVCUD VƏZİYYƏTİNİN TƏHLİLİ

2.1. Azərbaycanda maliyyə siyasətinin təşkili prinsipləri

Azərbaycanda maliyyə sisteminin mövcud vəziyyətini təhlil etmək üçün ilk növbədə Azərbaycandakı maliyyə sisteminin tədqiq olunması böyük əhəmiyyət təşkil edir.

Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Sistemini 4 istiqamətə ayırmaq olar.

1. 
   Dövlət maliyyəsi
   
2. 
   Müəssisə tə təşkilatların maliyyəsi
   
3. 
   Kredit-bank sistemi
   
4. 
   Dövlət maliyyə orqanları sistemi
   

Dövlət maliyyəsinə dövlət büdcəsi, büdcədənkənar fondlar, dövlət krediti və dövlət sığorta fondları aiddir. Bundan əlavə bələdiyyə maliyyəsi də dövlət maliyyəsinin tərkib elementidir. Müəssisə və təşkilatların maliyyəsinə isə kommersiya müəssisələrinin maliyyəsi, dövlət və bələdiyyə müəssisələrinin maliyyəsi, qeyri-kommersiya müəssisə təşkilatlarının maliyyəsi və ictimai təşkilatların və birliklərin maliyyəsini aid etmək olar. Kredit-bank sisteminə Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı, kommersiya bankları və bank olmayan kredit təşkilatları aiddir. Dövlət maliyyə orqanları sisteminə isə Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi, Respublika xəzinədarlığı, Azərbaycan Respublikasının subyektlərinin maliyyə orqanları və Azərbaycan Respublikasının Vergilər Nazirliyi daxildir.

Azərbaycan maliyyə sistemininin tərkib hissəsi olan ayrı-ayrı istiqamətləri və sferaları biri digərindən maliyyə sistemindəki tutduqları mövqeyi ilə fərqləndirilir.

Maliyyə sisteminin əsas hissələrindən birini Azərbaycanın dövlət büdcəsi tutur. Dövlət büdcəsi elə bir maliyyə planıdır ki, onun vasitəsilə mərkəzləşdirilmiş pul vasitələri fondları yaradılır və məqsədəuyğun şəkildə həmin vəsaitlər istifadə olunur. Dövlət büdcəsi vasitəsilə dövlətin iqtisadi hədəflərinin yerinə yetirilməsi ilə bağlı xərclərin maliyyələşdirilməsi təmin edilir. Hazırda Azərbaycanın dövlət büdcəsi mərkəzi büdcədən, Naxçıvan Muxtar Respublikasının büdcəsindən və yerli büdcələrdən təşkil olunmuşdur.

“Büdcə sistemi haqqında” ilk qanun 1 dekabr 1992-ci ildə qəbul edilmiş və 2002-ci ilə qədər öz hüquqi qüvvəsini saxlamışdır. Bundan sonra “Büdcə sistemi haqqında” AR-nın qanunu 2 iyul 2002-ci il tarixindən etibarən qüvvəyə minmişdir və bu qanun Azərbaycanda büdcənin hədəfyönlü, effektiv istifadə olunmasına təkan verən önəmli faktorlardan olmuşdur. Bu Qanun Azərbaycan Respublikasında büdcə sisteminin təşkilinin, büdcələrin tərtibi, təsdiqi, icrası və onların icrasına nəzarətin təşkilati, hüquqi və iqtisadi əsaslarını, habelə dövlət büdcəsi ilə büdcədənkənar dövlət fondlarının, yerli büdcələrin qarşılıqlı əlaqələrinin əsas prinsiplərini müəyyən edir. [7]

Dövlət büdcəsi əhəmiyyətli maliyyə sənədidir. Belə ki, dövlət büdcəsi ilə özünüidarəetmə orqanları və dövlət hakimiyyəti orqanları vasitəsilə dövlət və bələdiyyələr öz funksiya və vəzifələrini yerinə yetirmək məqsədilə lazım olan pul vəsaitləri yığılır, sosial-iqtisadi məqsəd və fəaliyyətlərinin yerinə yetirilməsi məqsədilə onlardan istifadə edilir.

Hal-hazırda Azərbaycanın büdcə sistemi 2 səviyyədən təşkil olunmuşdur.

• 
  AR-nın dövlət büdcəsi,
  
• 
  Bələdiyyələrin büdcəsi.
  

Azərbaycan maliyyə sisteminin növbəti həlqəsini büdcədənkənar fondlar təşkil edir. Büdcədənkənar dövlət fondları vasitəsilə dövlət büdcəsinə daxil olmayan maliyyə fondları yığılır və bu fondlardan normativ hüquqi aktlara əsasən büdcədənkənar məqsədlər üçün istifadə edilir.

Büdcədənkənar fondlar pul münasibətlərinin bölgü və yenidən bölgüsünün məcmusudur ki, onun nəticəsində büdcənin tərkib hissəsinə daxil olmayan və bir qayda olaraq məqsədli təyinata malik olan maliyyə resursları-fondları formalaşır. [1]

Büdcədənkənar fondlar həm sosial, həm də istehsal xarakterli olurlar. Büdcədənkənar fondlar ciddi təyinata malik olurlar. Onların yaradılmasında əsas məqsəd əhaliyə sosial xidmətin genişləndirilməsi, infrasturuktur sahələrinin inkişafının stimullaşdırılması, iqtisadiyyatın aparıcı sahələrinin əlavə vəsaitlə təmin edilməsi və s. ibarətdir. [8]

Azərbaycan Respublikasında büdcədənkənar dövlət fondlarının resurslarının xərclənməsinə nəzarəti və təftişi Maliyyə Nazirliyinin tabeçiliyində olan Baş Dövlət Xəzinadarlığı yerinə yetirir.

Azərbaycanda mövcud olan aşağıdakı əsas büdcədənkənar fondlar vardır: