Müəllim: Elgün Məhəmmədəli oğlu Aslanov Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti Ictimai elmlər və multikulturalizm kafedrası

Maykl Lind1962-cı ildə Amerikada anadan olmuşdur. Yazıçı və hüquqşünasdır. Harper`s Magazine. New-Yorker jurnallarında redaktorluq etmişdir. Amerika siyasətinə, tarixinə dair kitablar yazmışdır. Multikulturalizm kontekstində Amerikanın xarici siyaasətini analiz edir. Lində görə 1960-cı illərə qədər Amerika orta şərq siyasətini, Sovet İttifaqının ABŞ-ın Avropadakı müttəfiqlərinə göz dağı verməsinə mane olmaq üçün inkişaf etdirirdi. Məhz Amerika israil lobbiisi ile orta şərqdəki nef siyasətini birgə həyata keçirirdi. Sovet ittifaqının çokməsi ilə ABŞ körfəz ölkələrinə, orta asiyaya yerləşdi. İsrail lobbisi amerikan siyasətini orta şərqdə müəyyən edir.

Natan Qlazer 1923-cu ildə Amerikada anadan olmuşdur. Amerikan sosioloqudur. Kalifgorniya universitetində dərs verir. Beyond the Melting Pot adlı məşhur kitabı mövcuddur. Natan Qlazer və Daniel Moynihan tərəfindən etnik qrup məfhumu ciddi təhlil olunmuşdur. Onlara görə irq termininə müqabil etnik məfhumu daha genişdir. Ümumi olaraq etnik məfhumu məlum olan, öz kimliyinin şüurunda olan ancaq beynəlxalq münasibətlər səviyyəsində hakim siyasi bir bütünlük olaraq tanınmayan tarixi məzmun və müştərəkliyə istinad edən qrup olaraq tərif olunur.

Riçard Bernşteyn 1932-ci ildə anadan olmuşdur. Amerikalı filosofdur. Social fəlsəfə, hermenevtika və s. mövzularla məşğuldur. Habermas, Gadamer, Rorty, Çarlz Taylor ile qarşılıqlı yazıları və polemikaları vardır. ``Fusion of horizons`` məfhumu ile multikulturalizmə, mən və başqası fenomenlərinə, xusilə Levinasa istinad edərək fikirlərini ifadə edir. Radical Evil: A Philosophical Interrogation (Blackwell Publishers, 2002) Bernştein bu kitabda şərrin və insani məsuliyyətinin mənası haqqında nə öyrənəbiləcəyimizi kəşfetməyə çalışır. ``Radikal şər`` məfhumunu ortaya atan Kant ilə bərabər, Hegel və Şelling kimi filosofları analiz edir. Freyd ve Nitşenin əxlaq psixologiyası üzərindəki düşüncələrini tədqiq edir. Bu kontekstdə yəhudi soyqırımını Levinas, Hans Jonas, Hannah Arendt-ə istinad edərək dəyərləndirir.

3. 
   Qərb ölkələrində etnik –mədəni müxtəlifliyin yaranmasında immiqrasiya prosesinin rolu. Avropa ölkələrində (Böyük Britaniya, Almaniya, Fransa) multikulturalizm.
   

Ümumiyyətlə avropada multikulturalizmin iki əsas qaynağı vardır. Birincisi milli azlıqlar. İkincisi isə immiqrantlardır.

Bu kontekstdə immiqrantlar üçün multikulturalizm siyasi gücə, istisadi fürsətlərə və vətandaşlığa keçmə kimi imkanları özündə ehtiva edir. İctimai şüur immiqrantların cəmiyyətə daha inteqrasiya olmaları üçün əhəmiyytli məsələ üzərində durur və bəzi əsas prinsipləri önə sürür. Öncəliklə iş mövzusu inteqrasiyanın əsas parçasıdır. İkincisi inteqrasiya azadlıq, demokratiya, insan hüquqlarına hörmət, bərabərhüquqlu və hüququn üstünlüyü prinsipləri kimi əsas liberal-demokrat dəyərlərə ehtiramı vacib hala gətirir. Üçüncüsü yaşadığı cəmiyyətin dili, tarixi və qurumları barəsində əsaslı məlumatlar inteqrasiyanı labüd halıdır. Dördüncüsü, ayrıseçkilikə qarşı qanunlar və siyasətlər daha yaxşı bir inteqrasiya üçün əsasdır.

İmmiqrantlar üçün multikultural vətəndaşlıq açıq şəkildə yerli xalqlar və milli azlıqlar üçü eyni növ haqq iddialarını ehtiva etməz. İmmiqrantlar ümumi mənada torpaq haqları və ya rəsmi dil muxtariyyəti kimi statusları tələb etməzlər. Bu mənada bəzi avropa ölkələrində müvəqqəti immiqrant modeli mövcuddur. Qalıcı immiqrant modeli isə bundan fərqlidir.

Rəsmi statiskaya görə avropada 21 milyondan çox immiqrant mövcuddur. Bunun dörddə 3-ü Almanyada 7 milyondan çox, Fransada 3 milyondan çox, İngiltərədə 2 milyondan çox, İsveçrədə 1 milyondan çox və İtaliyada 1 milyondan çoxdur. Bu beş avropa ölkəsində immiqrantlar daha çoxluq təşkil edir (Wanner, Migration trends in Europe, European population papers Series No. 7, Council of Europe, 2002. s. 16.

İsveçdə immiqrantlar inteqrasiya proqramında iştirak etməzlər isə aldıqları sosial haqqlar və faydalar azaldılmaqda və ya ləğv edilməkdədir. Ancaq bu proqramlarda iştirak etmə yaşama hüququ və ya vətandaşlığa keçmə ilə əlaqəli bir şəkildə həyata keçirilir.

Miqrasiya ilə bağlı proqramlarda federal və əyalət hökümətləri inteqrasiya prosesi və artırılmış dil tətbiq etmə kurslarını həm sadə, həm də yüksək səviyyədə təqdim edərək dil qabiliyyəti tələb edən işlərin tapılmasında da köməklik edirlər. Məsələn, 210-11-ci illərdə bu proqramla bağlı Kanada höküməti 1 milyard Kanada dolları xərcləmişdir. Kanada da ingilis və ya fransız dilini bilmək şərtdir. 1914-cü il tarixli Vətandaşılğa Qəbul Edilmə Qanununa(The naturalization act of 1914) istinad edir.

İmiqrantlar ile bağlı hal-hazırda inkişaf etmiş ölkələr dil səviyyəsini yüksək tutaraq vətəndaşlıq almaları üçün bəzi problemlərin ortaya çıxmasına səbəb olurlar. Almanya və Fransada vətandaş olmaq üçün immiqrantlar etnik kimlikləri və dini dəyərləri əlaqələrini müəyyən ölçüdə kəsməli və ya rədd etməlidirlər.

İmmiqrantlar bəzi ölkələrdə problem olaraq görünür. Kanada və Avstraliada isə dövlət özü bunları seçib alır. Bəzi məqamlarda isə immiqrantların iqtisadi çətinliklər və öz ölkəsində zülmə məruz qalmalarını bəhanə edərək, yalandan söyləyərək ölkəyə gəlməsi əxlaqi baxımdan onların qəbul edilməsinə etiraz edilir. Eyni zamanda qanuni və etik baxımdan gəlmək istəyənlərin yerlərini də bu şəxslər alır.

Ümumiyyətlə son on ildə Belçika, Finlandiya, Yunanıstan, Norveç, Portuqaliya, İspaniya və İsveç kimi ölkələrdə multikulturalizm siyasəti güclənmişdir. Avropa ölkələrində multikulturalizm birbaşa immiqrantlarla bağlıdır və daha çox bu istiqamətdə anlaşılır.

İngiltərədə bəzi siyasətçilər multikulturalizm terminindən istifadə etməkdən son vaxtlarda çəkinirlər. Daha çox plüralizm, müxtəliflik, mədəniyyətlərarası diyaloq və ya ictimai inteqrasiya kimi ifadələrdən istifadə edirlər. Derek McGhee`nin ifadəsi ilə `` İngiltərədə multikulturalizm prinsiplərindən uzaqlaşmaq yerinə daha çox multikulturalizm terminindən uzaq durma tendensiyasının yarandığı gösrənir.

İngiltərədə 3 milyona yaxın müsəlman yaşayır. İngiltərədə anqlosakson mentalitetinə və hüquq sisteminə müvafiq şəkildə Almanya və Fransadan fərqli olaraq multikulturalizm burada assimlyasiya funksiyasını yerinə yetirmir. Çünki multikulturalizm siyasəti imperatorluq olan İngiltərə üçün əsas şərtlərdən biridir. Məhz hər hansı bir dinə və etnik qrupa mənsub insan burada asanlıqla dövlət məmuru ola bilir.

İngiltərədə vətandaşların civil cəmiyyət ilə inteqrasiyasına dair sosial demokrat ifadə tərzi sağ muhafizəkarların ifadə tərzlərindən daha əhatə edici olması ilə fərqlənməkdə və multikulturalizm ritorikasından daha uzaq durularaq multikulturalizm sonrası terminindən istifadə olunur. Məhz Marqret Tetçer vaxtinda multikulturalizm, muhafizəkar olduğuna görə ``ölü bir qanun`` halına gəlmişdi.

İngiltərədə tətbiq olunan immiqrantlar ilə bağlı hüquqlar qanununa görə bərabərsizlik sadəcə şəxsin öz nəzarəti və ixtiyari xaricində müxtəlif vəziyyətlərin nəticəsi deyil, bu eyni zamanda sosial şərt və tarixi şərtlər baxımından fərdləri köçməyə vadar edən səbəblərin nəticəsidir də.

Almanyada multikulturalizm 1989-cu ildə Berlin divarının yıxılması ilə daha da inkişaf mərhələsinə qədəm qoydu. İmmiqrantlar Almanyada əhalinin 19 faizini təşkil edir. Almanyada alman olma anlayışı hələ də güclü olduğu üçün immiqrantların alman mədəniyyətinə adaptasiya oolması üçün assimliyasiya siyasətini daha çox tətbiq edirlər. Almanya da alman olmayanlar ``xaricilər`` adlandırılır. Bu ifadə xususi mahiyyət daşıyır. Bu mənada irqçilik Almanyada hələ də mövcuddur. Almanyada ciddi mənada multikulturalizm müzakirələri və mübahisələri aparılır. Hələ 1999-cu ildə Almanyada vətandaş olmaq üçün ana və atadan birinin alman olma qanunu ləğv edildi. Parlament də 2010-cu ildə ikili vətandaşlığı ləğv etdi.

Fransada milli kimlik məsələsi assimlyasia edici mahiyyət kəsb edir. Fransada Sarkozi dövründə müsəlman qadınlar üçün niqabın qadağan olunması, ümumiyyətlə müsəlman qadınların örtünməsi istiqamətindəki problemlər multikulturalizm mövzusunda təyin edici rola malikdir. Bütün multikulturalizm mübahisələr Fransada qadının örtünməsi ətrafında davam edir. Fransa multikulturalizm məsələsində ciddi çətinliklər ilə qarşı-qarşıyadır. Fransada hal-hazırda Fransız tipli bir multikulturalizm modelinə ehtiyac olunduğu vurğulanır. Məhz 2005-ci ildə iki afrikalı gəncin polisdən qaçarkən ölümləri ve meydana gələn üsyanlar ciddi şəkildə multikulturalizmə Faransada zərbə vurmuşdur.

4. 
   Kanadada, Avstraliyada, Cənubi Afrika Respublikasında multikulturalizm. ABŞ-da multikulturalizm siyasətinin xüsusiyyətləri. “Əridən qazan” (“Melting pot” “Плавильный котел”) konsepsiyası.
   

Kanadada immiqrantların vəziyyəti Avropa və Amerikaya nisbətlə daha yaxşı və idealdır. İmmiqrantların uşaqlarının təhsili, miqrasiyanın faydalı olduğunu iddia etmələri, müsəlmanlar haqqında daha az qərəzli fikirlərə malik olmalarına istinad edir. Bu eyni zamanda Kanadaya köçən immiqrantların intellektual və yüksək əmək fəaliyyəti səviyyəsindən də asılıdır. Kanada tarixində 18-ci əsrin axırlarından etibarən 20-ci əsrin başlarına qədər anqlofonlar ilə frankofonlar arasında mübarizə getmişdir.

Avstraliyada da Kanada kimi multikulturalizm siyasəti və vətəndaşlığa istinad edən inteqrasiyanın inkişaf etdiyi ölkələrdən ən mühümüdür. İngilis dilinin öyrənilməsi və liberal dəyərlərin qəbul edilməsi Avstraliyada multikulturalizmin əsaslarıdır. Məhz Avstraliyada multikulturalizm bütün insanlara bərabərhüquqlu davranılmasını istər və fərqli mədəniyyətlər liberal dəyərləri qəbul etdikləri zaman bir yerdə mövcud olabilərlər. 1980-ci ildə isə Avstralitada multikulturalizm qanunu qəbul olunmuşdur.

Yerli xalqlar ilə bağlı Kanada və Avstraliyadakı aborgenlər, Amerikadakı Qızıldərililər üçün 1960-cı illərin axırlarından etibarən torpaq mülkiyyəti haqları, muxtariyyət, öz ənənəvi hüquqlarının tanınması istiqamətində multikultural vətəndaşlıq modelləri ortaya çıxmışdır. Kanada da kvibeklər üçün ciddi şəkildə imtiyazlar mövcuddur.

Kanadaya immiqranlar müxtəlif ölkələrdən gəlir və etnik baxımdan bu fərqlilik 15 faizi keçmir. Kanadada immiqrantların işləməyib dövlət yardımıyla yaşamaları da etiraz ilə qarşılanmaqda və bu ``səxavətli xəyanət`` olaraq qiymətləndirir.

ABŞ-da tək mədəniyyətlilik düşüncəsi müxtəlif yerlərdən gələn immiqrantları, etnikləri, assimilyasiya edərək ``melting pot`` (əridən qazan) adlandırdıqları, yəni immiqrantların dəyərlərini tərk etmələrini, kimlikləri və həyat tərzlərindən vaz keçmələri ortaya çıxdı. Belə bir ayrıseçkilik, siyasi hərəkatın da baş vberməsinə səbəb oldu. Martin Luther King və ya Malcolm X kimi şəxslər tərəfindən idarə olunan ``Civil Rights Movement``, ya da ``Black Pride`` hərəkatı tərtəfindən idarə olunurdu.

ABŞ-dakı melting pot adlandırılan model bəzilərinə görə assimlyasiyanın ABŞ-dakı adıdır. Bu nəzəri olaraq doğru deyil. Bunun yerinə mədəniyyətlərin adətən bir təkamül keçirərək yeni bir ortaq mədəniyyət yaratması əsasına dayanır.

ABŞ-da multikulturalizm eyni zamanda cəmiyyətdən uzaqlaşan, etnik məzmun və mahiyyəti olmayan sosial qrupları da əhatə edəcək şəkildə başa düşülür. 1970-ci ildən etibarən 3-cü dünya ölkələrindən ABŞ-a miqrasiya başladı və bu multikulturalizmin burada başqa cürə ortaya çıxmasına səbəb oldu.

Yerli xalq bugün şimali amerikada və avstraliyada etnik azlıq halına gəlmişdir. Afrikadan gətirilən kölələrin də burada rolu böyükdur. Afroamerikan tipinin ortaya çıxması və hal-hazırda Barak Obamanın prezidentliyi multikulturalizmin nəticıəsidir.

Dünyada mövcud olan 206 ölkə arasında sadəcə bir ölkədə 3 paytaxt, 11 rəsmi dil, və 5 fərqli dildə sözləri olan milli marş mövcuddur. Bu Cənubi Afrika Respublikasıdır. Burada Pretoria , Cape Town , Bloemfontein paytaxtları mövcuddur. Üç fərqli dövlətin birləşməsi ilə bu yaranmışdır.

5. 
   Qərb ölkələrində multikulturalizm siyasətinin iflasa uğramasının səbəbləri. Rusiyada multikulturalizmin meydana gəlməsinin tarixi şərtləri və səbəbləri. Müasir dövrdə Rusiyanın etnik-mədəni problemləri. Rusiyada immiqrasiya prosesləri. Rusiyada Azərbaycan əmək miqrantları.
   

İngiltərə baş naziri David Kameron və Almanya federal kansleri Angela Merkelin multikulturalizmin iflasa uğraması ilə bağlı bəyantları həm siyasət, həm də akademik mühitdə birmənalı qarşılanmadı. Belə ki, multikulturalizm qərbdə demokratik dəyərlərin inkişafına öz töhfəsini verməkdə davam edir. Bu siyasətçilər daha çox indiki multikulturalizm anlayışından post-multikultural anlayışa keçidi dilə gətirmək üçün iflas ifadəsindən istifadə etdilər. Artıq yeni dünya multikulturalizm anlayışında da reformlar aparılmasını labüd edir. Burada qeyd etmək lazımdır ki, nə yerli xalqlar, nə də milli azlıqlar üçün multikultural vətandaşlığa mənsub olmadan geriyə addım atılmamışdır. Əksinə torpaq mülkiyyəti hüquqları, muxtariyyətlilik və yerli xalqların ənənəvi hüquqi sistemləri Qərb demokratiyasında yeri vardır. BMT-də 2007-ci ildə Yerli Xalqların Hüquqları bəyannaməsi qəbul edilmişdir. Bugün Kataloniyada regional muxtariyyətin İspaniyada demokratiyanın inkişafında, yerli xalqlara tanınan hüquqların Latın Amerikada demokratik vətandaşlığın daha da dərinləşməsinə kömək etməsini heç kim inkar edə bilməz.

Rusiyada multikulturalizmin meydana gəlməsinin əsas tarixi şərtlərindən biri budur ki, Rusiya xüsusən orta əsrlərdə bir sıra qonşu xalqlar ilə iqtisadi və siyasi münasibətlərdə olmuşdur. Digər tərəfdən Kiyev Rus dövlətində tatarların çoxluq təşkil etməsi, müəyyən dövrlərdə Rusiyanın Monqol və Altın Orda dövlətinin hakimiyyətində olması bu şərtlər və səbəblər arasındadır. Artıq 15-ci əsrin axırlarında Moskvada III İvan şimalda Novqorod da daxil olmaqla bəzi yerləri özünə ilhaq edərək ilk milli hakimiyyəti qurmuşdur. Ondan sonra IV İvan Sibirə qədər irəliləyərək hakimiyyətini genişləndirmişdir. Daha sonra 17 və 18-ci əsrlərdə Pyotrun hakimiyyətində Rusya daha da geniş ərazilərə sahib olmuşdur. Multikultural kontekstdə Rus milli kimliyinin formalaşmasında əsas səbəblərdən biri də provaslav-xristian məzhəbidir. Məhz Osmanlı tərəfindən Şərqi Bizansın süqut etdirlməsi ilə III İvan öz imperiyasını ``üçüncü Roma`` adlandırır və missioner-universal mənada bir kimlik yaratmaqla bunu edir. Pyotr dövründə isə Rusya daha çox avropalaşmaq siyasətini əsas alır. Pyotrdan əvvəlki ``müqəddəs çar`` anlayışı yerinə ``dünyəvi çar`` məfhumu almağa başlayır. Tarixdə pan-slavizm rusyada çox güclü olmuşdur və bu sayədə onlar imperiyalarını möhkəmlətmişlər.

Sovet dövründə ruslaşdırma siyasəti daha çox yerinə yetirilirdi. Məhz Lenin ``Rusiya Xalqaları Deklarasiyasını`` meydana gətirməklə sovet ittifaqında multi-etnik ictimai transformasiyanın yarandığını iddia edirdi. Hətta bu ``homo-sovieticus`` olaraq da bilinir. Artıq 1987-ci ildən başlayaraq sovet ittifaqında milliyyətçilik güclənməyə başlayır, kırım tatarları, ukraynalıların milliyyətçilik anlayışları, Dağlıq Qarabağ problemi, 1990-ci illdə artıq Latviya, Litva və Estoniya öz müstəqilliklərini elan edirlər. Putin dövründə ilkin 200-2008-ci illərdə Rusyada siyasət qədim rus simvolları ilə sovet dövrünün sintezinə istinad edilərək həyata keçirilməyə başlanılmışdır. Qafqazdak etnik problemlər hər zaman Rusya üçün təhlükə sayılır və bu hal-hazırda da belə davam edir. Abxazya və Osertiya bu kontekstdə qiymətləndirilməlidir. Rusya sovet ittifaqı dağıldıqdan sonra ənənəvi-dini modeli mənimsəmişdir. X-cu əsrə aid iki başlı Bizans qartalı simvolu Çar Rusiyasında olduğu kimi hal-hazırda da Rusiya Federasiyasında simvol olaraq istifadə olunur.

Rusiyanın bir çox regionlarında əmək miqrantlarına böyük ehtiyaç vardır.Azərbaycandan Rusiyaya miqrasiya prosesinin indiki mərhələsi 1990-cı illərin sonunda başladı. Bu əsasən iqtisadi səbəbdən irəli gəlir. Hal-hazırda Rusiyada 1,5 milyondan 2,5 milyonadək Azərbaycanlı miqrant yaşayır
Mövzu 8

Azərbaycan mədəniyyəti və multikulturalizm fəlsəfəsi

Plan

1.Mədəniyyət və sivlizasiya

2.Mədəniyyət cəmiyyətin müxtəlif qatlarında dialoqun idarəedilmə prinsiplərinin toplusudur.

3. müasir dünya mədəniyyəti multikültürəlliyə məhkum bir mədəniyyətdir.

Ədəbiyyat:

¹ Уильсон Р.А. Квантовая психология. - http://www.koob.pro/uilson/

² Коробейникова Л. Мультикультурализм: открытый дискурс. – Вестник Томского Государственного Университета, №326, 2009. – с.61.

³ Bax: yenə orada.

⁴ Кукатас Ч. Теоретические основы мультикультурализма. - http://polit.ru/article/2007/05/27/multiculturalism/

⁵ Rəhimli İ.Ə. Cavabsız suallar. – Bakı,Avrasiya press, 2014. – s.10-11.

⁶ Rəhimli İ.Ə. Azərbaycan teatr tarixi. – Bakı, Çaşıoğlu, 2005. – s.110.

⁷ Bu əsərin adı Azərbaycan dilinə “Quşların məntiqi”, “Uçuşun məntiqi” kimi də tərcümə edilir.

⁸ Shevtsova M., Christofer İ. Directors/Directing: conversation on Theatre. – Camridge University press, 2009. – p.31.

⁹ Модестов В. Мультикультурный подтекст современной хореографии // Балет. – 2006. – N 6. – С. 36-37

Öncə qısa tarixi bir arayış; o tarixi arayış ki, Vikipediya səhifələrində yalnız qismən və yarımçıq şəkildə yazılıb: Multikulturalizm (bu terminin multikültürəlizm kimi ifadəsi, zənnimcə, azərbaycanca tələffüz üçün daha doğrudur və daha dilə yatımlıdır) keçən əsrin Amerika Birləşmiş Ştatlarında muxtar prinsiplər zəminində mövcud müxtəlif mədəniyyətlərin məlum “əridici soba” konsepsiyasına qarşı intellektual bir reaksiyası qismində yaranıb. Bir anlayış statusunda isə multikültürəlizm 1957-ci ildə İsveçrə siyasətinin səciyyəsi kimi, diaqnostikası kimi meydana çıxıb. Terminin elmi-siyasi istifadəsi isə 1971-ci ildə Kanadada Pyer E.Trüdo hökumətinin multikültürəlizmlə bağlı rəsmi dövlət aktı qəbul etməsindən sonra təsdiqlənib. Multikültürəlizmin Avropa İttifaqında gələcək taleyi, bir sıra siyasətçilərin, kulturoloqların və multikültürəlizm üzrə mütəxəssislərin təxmin etdiyi kimi xristian və dünyəvi dəyərlərin müsəlman dəyərlərilə yola gedib-getməməsindən asılı olacaq. Bu zaman bütün Avropa özünə tam hesabat verir ki, islam Avropa üçün yad, özgə element deyil və Avropa islamının yetərincə uzun bir tarixçəsi və hətta yüzillərin davamı boyunca formalaşmış zəngin, qutsal ənənəsi var.

Heç şübhəm yoxdur ki, bundan öncəki mühazirələrdə multikültürəlizmin nə olması haqqında sizlərə qədərincə tutarlı məlumat verilib.

Lakin mənim də bu xüsusda söyləyəcəklərim, zənn edirəm ki, sizlərə maraqlı olur. Odur ki, bir də dönürəm lap başlanğıca və “multikültürəlizm nədir?” sualı ilə bağlı bəzi məsələləri aydınlatmağa çalışıram.

Körpə ona görə dil açır ki, ətrafında hamı danışır.

Dil açmaq üçün uşaq gərək mütləq başqasını eşitsin. Əgər bu, olmasa, danışmaq aktı mümkünsüzləşəcək. Eşitməsən, danışa bilməzsən. Danışmaq ünsiyyət üçün vacib işarələr cədvəlinə, səs bildiriciləri toplusuna yiyələnməkdir. Uşaq başqalarını dinləyə-dinləyə, sözləri yamsılaya-yamsılaya dili mənimsəyir. Dil insanı ünsiyyətə gətirir, ünsiyyət – cəmiyyətə. İnsan ünsiyyətlə cəmiyyətə hörgülənir. Heyvanları qoxular və çığırtılar, insanları səsləndirilən fikirlər idarə edir. Ünsiyyət ictimailəşmək deməkdir, cəmiyyətə bərabərhüquqlu vətəndaş kimi inteqrasiya olunmaq deməkdir. Danışmaq topluma vəsiqə almaq deməkdir. Danışmaq dialoq deməkdir. Heç kim özü üçün danışmır. Öz-özünə danışan adamı toplum ruhi xəstələr cərgəsində görməyə meyllənir. Biz hər zaman başqası üçün danışırıq. Hətta monoloqlar da özündən çox başqasına ünvanlanır: çünki insan üçün mühakiməsinə və rəftarına reaksiya almaq və bu reaksiya əsasında nitqində, davranışında, dünyaya, özünə, başqalarına münasibətində korreksiyalar aparmaq olduqca mühüm gündəlik bir iş, bir durumdur.

Dialoq həmişə özgəsilə söhbətdir, təmasdır və dilin inkişafının bir nömrəli şərtidir. Mədəniyyət cəmiyyətin müxtəlif qatlarında dialoqun idarəedilmə prinsiplərinin toplusudur. Bu da heç təsadüfi sayılmır. Çünki lap başlanğıcda mədəniyyətin özü dialoqdan formalaşır, dialoqla kök atıb, şaxələınib qurulur: nədən ki, bilgi, təcrübə dialoq vasitəsilə ötürülür. Elə bu səbəbdəndir ki, mədəniyyət, hər şeydən öncə, insanın özünü tanıması, ifadəsi və təsdiqi şəbəkəsidir.

Ona görə də mədəniyyət öz genetik kodları etibarı ilə multikültürəlizmə açıq bir sistemdir. Bu fikri daha sərt şəkildə belə ifadə etmək olar: mədəniyyət bir sistem olaraq apriori multikültürəldir.

Biz qədim mədəniyyətlərdən söz salarkən gərək unutmayaq ki, faktiki surətdə böyük imperiyaların mədəniyyətindən danışırıq. İmperiyanın mədəniyyəti isə həmişə çoxsaylı xalqların mədəniyyətinin qarışığından əmələ gəlmiş mozaik bir tamdır. Təbii ki, bu mozaika ideal assimilyasiya sərgiləyir.

Aydın məsələdir ki, heç bir güc, heç bir müharibə, heç bir talan heç vədə mədəniyyəti məhv etmək iqtidarında olmur. Hər hansı bir xalq fiziki surətdə məhv edilə bilər, onun mədəniyyəti – heç vaxt. Hətta qədim imperiyalar zamanında bunu çox gözəl başa düşürdülər və milli ayrıntılara önəm vermirdilər. Bica deyil ki, qədim mədəniyyətlər dönəmində “millət” anlayışı hələ formalaşmamışdı və hər bir etnos, etnik qrup müəyyən çağlarda donor rolunu oynaya-oynaya imperiyanın mədəniyyətilə doğmalaşırdı, imperiya mədəniyyətini öz mədəniyyəti kimi qavrayırdı. Antik mədəniyyət, əslində, həmişə donorlar mədəniyyəti olub, donor millətlərin yaşatdığı mədəniyyət olub.

Heraklit də, Demokrit də, Evklid də, Fales də, Platon da, Aristotel də, Demosfen də, Sokrat da, Zenon da, Aysxilos da, Sofokl da, Evripid də, Aristofan da, Diogen də, makedoniyalı İskəndər də bizim üçün əbədilik yunan olaraq qalırlar. Lakin bununla belə onların şəcərəsi ya qədim Yunanıstan ərazisində məskunlaşmış fərqli-fərqli etnoslara və ya etnik qruplara gedib çıxırdı, ya da onların genetik kodunu qədim Yunanıstana gətirilmiş kənizlər dəyişmiş olurdu (oxşar prosesi biz Osmanlı imperiyasında da izləyə bilərik). Halbuki bu insanlar özlərini yunan kimi dərk edirdilər, yunan polisinin və yunan demosunun mühüm bir hissəsi sanırdılar, özlərini milli mənsubiyyətə görə deyil, şəhərlərə görə təqdim edirdilər: qədim Yunanıstanda yaşayan bütün millətlər hər bir zaman xalis yunan idilər, dünyanı yunan mədəniyyətinin qurduğu tunneldən² qavrayırdılar. Eyni fikri qədim Roma vətəndaşları barədə də söyləmək mümkündür. Bu tendensiya Orta çağların xristian və müsəlman mədəniyyətində də davam etdiriləcək. Yalnız İntibah dönəmindən etibarən Avropa mədəniyyəti ərəblər vasitəsilə qədim yunanlardan əxz etdiyi bu şakəri qismən tərgidəcək.

“Xristian mədəniyyəti”, “müsəlman mədəniyyəti” kimi terminlər də definisiya xarakteri, aydınlatmaq, komplektləşdirmək, ümumiləşdirmək səciyyəsi daşıyıb yüzlərlə xalqların, etnosların, etnik qrupların mədəniyyətini bir adla reprezentasiya etmək məqsədi güdürdü. Yenə həmin dalğa, həmin koordinat: qədim şumer-akkad, Babil, Misir, yunan, Roma mədəniyyətlərində olduğu kimi burada da millət yoxdur, millət tanınmır: onun mədəniyyəti isə reprezentativdir, magistral mədəniyyətin həm enerji resursudur, həm də enerji daşıyıcısı. Bir tərəfdən biz burada qloballaşmanın ilkin əlamətlərilə üzləşirik. Digər tərəfdən isə multikültürəl prinsiplərlə qarşılaşırıq.

Deməli, multikültürəlizm ideyası hər bir zaman mövcud olub, ancaq nəzəriləşdirilməyib, dilə gətirilməyib və haradasa latent (məxfi) şəkildə ömür sürüb. Status etibarı ilə müxtəlif mədəniyyətlər həmişə böyük imperiyaların tərkibində birləşib vahid, sintetik, başqa cür ifadə etsək, magistral mədəniyyət meydana gətiriblər. Magistral mədəniyyət haradasa qanköçürmə stansiyası kimidir: burada sanki müxtəlif etnik mədəniyyətlərin qanı magistral mədəniyyət vasitəsilə bir-birinə axıdılır. Magistral mədəniyyət isə bu zaman təzə qan tərkibindən bəhrələnərək boy atır və donor missiyasını yerinə yetirən milli mədəniyyətləri də özü ilə bərabər irəli aparır. Milli mədəniyyətlərin perspektiv inkişafı üçün onların magistral mədəniyyətə qoşulması labüd şərtdir.

“Millət” anlayışı yalnız XIX yüzildə fəlsəfənin dominantasına çevrilir və milli özünüdərk məsələsini aktuallaşdırır. Milli məsələ hər zaman XX əsrin sosial-siyasi və kulturoloji gündəmində olur və hətta adlayıb asanlıqla XXI yüzilə də keçir. Məhz XXI yüzildə imperiyaların tərkibindəki millətlər öz mədəniyyətlərini özəlləşdirməyə, onlara sahiblənməyə, milli mədəni emblemlərin, loqoların əsiri olmağa tələsirlər. Biz yenə qayıdırıq Leninin o, fikrinə ki, “sonuncu dəfə birləşmək üçün sonuncu dəfə ayrılmalıyıq”. Görünür ki, bu, qloballaşmağa gedən dünyanın tələbidir: çünki qlobalaşan dünyanın mədəniyyəti bərabərhüquqlu milli mədəniyyətlərin paradından sonra mümkünləşəcək. Bu mənada multikültürəlizm qloballaşmanın pillələrindən biri kimi dəyərləndirilmək haqqını özündə saxlayır. Multikültürəlizm isə milli mədəniyyətlərin paradı kimi təsnif oluna bilər.

Multikültürəlizm millətlərin öz milli mədəniyyətlərini əlahiddə inkişaf etdirmək hüququnu tanıyır və dəstəkləyir. Lakin bu kontekstdə o, Kanadanın mədəniyyət siyasətində təsdiqini tapmış “melting pot” (“əridici soba”) konseptinə qarşı qoyulur, hansı ki, bütün mədəniyyətlərin bir sobada əridilib qarışdırılmasının, qatqı halına gətirilməsinin tərəfdarı kimi çıxış edir. Amerika Birləşmiş Ştatlarında isə multikültürəlizmin əksi kimi “salad boul” (“salat qabı”) konsepti aktivləşdirilir. Bu, “əridici soba” konseptinə nisbətdə daha yumşaq kültürəl bir modus olsa da, mahiyyətcə birincidən fərqlənmir. Nədən ki, hər bir salat, inqridiyentlər onun içində yox olub itməsələr belə, yenə qatışıqdır; elə bir qatışıq ki, orada inqridiyentlər əzəli tamlarını saxlaya bilmirlər.

Milli mədəniyyətlərin paradı ideyası ilə müasir cəmiyyətə daxil olmuş multikültürəlizm çağdaş mədəniyyət fəlsəfəsinin heterogen düşüncə yaradan istiqamətlərindən biridir və, bu yöndə araşdırmalar aparan kulturoloq L.A.Korobeynikovanın dediyi kimi, açıq diskursdur.² O mənada açıq diskursdur ki, multikültürəlizmin nəzəri problematikası son dərəcə rəngarəngdir və bu müstəvi geniş spektri əhatələyən, mütəmadi yenilənən suallarla doludur. Bu suallar hansı məsələləri özündə ehtiva eləyir? Mədəniyyət fəlsəfəsinin postənənəvi formalarının axtarışı, alternativ kültür paradiqmasının ortaya gətirilməsi, postepistemologiyanın yaradılması, birləşmə, plürealizm, variativlik, identiklik məsələlərinin analizi³ multikültürəlizmin nəzəri müstəvisinin aktual tematik əsasıdır.

Multikültürəlizm dialoq ideyası üzərində qurulmuş mədəni mövcudluq fəlsəfəsidir. Bu ideyaya söykənərək multikültürəlizm yeni mədəniyyət tipi təklif edir. Bu mədəniyyət tipi üç mühüm prinsip üzərində qərarlaşır: birincisi multikültürəl prinsipdir; bu prinsip hər bir mədəniyyətin dəyərli, özəl və unikal olduğunu bəyan eləyir. İkincisi tolerantlıq prinsipidir; bu prinsip özgəsinin özəlliyinə, fərqliliyinə dözümlülük aşılayır. Üçüncüsü özünütanıma hüququnun təsbiti prinsipidir; bu prinsipə görə hər bir millət etnik mərkəzləşdirmə aparılmadan mədəni identiklik hüququna malikdir.

Biz indi multikültürəlizmin nəzəri bünövrəsi üçün səciyyəvi bəzi məqamları (onlar hədsiz dərəcədə çoxdur )⁴ diqqətdən keçirdik və bu məqamlar aşkarladı ki, Azərbaycan bütün dünyaya yeni mədəniyyət tipi sərgiləyir; elə bir mədəniyyət ki, onun əsasında multikültürəlizmin prinsipləri dayanır. Lakin məsələnin məğzi budur ki, bu nəzəri prinsiplər ortaya atılmamışdan öncə də Azərbaycan multikültürəl bir ölkə olub. Yəni multikültürəlizm konteksti Azərbaycanın mədəni atmosferinə, mədəni mühitinə immanent şəkildə xas bir şeydir.

Azərbaycan çoxmillətli bir dövlətdir: burada yəhudi, rus, tatar, türk, udin, gürcü, ləzgi, avar, tat, talış millətlərinin nümayəndələri uzun qərinələrdir ki, birgə yaşayırlar. Biz əgər bu xüsusda “Azərbaycan mədəniyyəti bu millətlərin dialoqunun mədəniyyətidir,“Azərbaycan mədəniyyəti dialoq mədəniyyətidir” kimi ifadələrdən istifadə etsək, məncə, yanılmarıq. Hətta Azərbaycan coğrafi baxımdan belə Qərblə Şərqin, Avropa ilə Asiyanın təmas nöqtəsindidir, düz “İpək yolu”nun üstündədir. Deməli, hətta fiziksəl olaraq, coğrafi parametrlərdə, yəni məkan koordinatlarına görə Azərbaycan dialoqa modullaşdırılıb.

Bu yöndən yanaşanda aydınlaşır ki, Azərbaycan mədəniyyəti apriori multikültürəldir: çünki buradakı mədəni proseslər daim dialoq üzərində gəlişir. Bu, uzun qərinələr boyunca belə olub. Azərbaycan tarixən ötürücü missiyasını yerinə yetirə-yetirə öz çoğrafi sərhədləri civarında çoxsaylı mədəniyyətlərin bərabərhüquqlu dialoqunun – üfqü müstəvidə gerçəkləşən dialoqunun – təminatçısı kimi çıxış edib, mədəniyyətlərin aktiv təmasına söykənən unikal multikültürəl bir mədəniyyət sistemi yaradıb ki, indi də bu mədəni təcrübəni dünya ilə paylaşır.

Azərbaycan muğamı da, Azərbaycan xalçası da, Azərbaycan mətbəxi də multikültürəl dialoqun ifadəsidir, əgər belə demək mümkünsə, multikültürəl barterin, aktiv dəyiş-düyüşün predmetiv nəticəsidir. Çox zaman azərbaycanlılar üçün deyirlər ki, onlar alveri gözəl bacarırlar. Adətən bu fikir Azərbaycan ziyalılarına pis təsir göstərir, onları ruhən incidir: çünki bu adamlar bir qayda olaraq “alver” sözünün neqativinə köklənirlər. Alver dəyiş-düyüş deməkdir. Bu dəyiş-düyüşü gerçəkləşdirməkdən ötrü isə gərək mütləq dialoqa girmək, dialoq yaratmaq bacarığın olsun. Azərbaycan elə bir məkandır ki, burada tarixən müxtəlif mədəni axınlar tam sərbəst, rahat bir şəkildə öz aralarında təmas qurub həmişə yeni keyfiyyətdə yeni mədəni təzahürlər əmələ gətiriblər. Busa dialoq üçün, alver üçün münbit şərait yaradan faktordur. Etnoslar, etnik qrupların bir-birilə ilişkisi, kontaktı daimidir: bu kontaktlar isə sonucda gəlib məişət müstəvisində, şifahi xalq yaradıcılığı müstəvisində müəyyən kültürəl olaylara səbəb olur. Əksər mədəniyyətlər üçün, əlbəttə ki, qapalı mədəniyyətləri çıxmaq şərtilə, bu kontakt, bu dialoq dominant cizgidir, mədəniyyətin inkişafını təhrik edən, prosesi gücləndirən amildir. Multikültürəlizm müxtəlif torpaqlardan gələn çoxlu axınların bəşəriyyətin böyük mirasını yaratmaq üçün töküldüyü ümumi bir çayı xatırladır. Buna görə qatqısız mədəniyyətə xas millət, xalis millət, yaxud xalis irq tədricən yayğınlaşır və mədəniyyətin səciyyəsinin özü başqa təyinat qazanır, daha geniş anlam kəsb etməyə başlayır.

XIX əsrin ikinci yarısından ta indinin özünə kimi Azərbaycan mədəniyyəti üçün multikültürəl bir situasiya, bir vəziyyət son dərəcə xarakterik bir keyfiyyət olub. Belə ki, XIX yüzilin II yarısından etibarən Avropa mədəniyyətinin təzahürləri Azərbaycan mühitinə köçürülməyə başlayır: qəzet, teatr, opera, klassik musiqi milli mədəni zəmində kök atıb pöhrələnir. Təbii ki, bu Şərqlə Qərbin aktiv təmasının, dialoqunun nəticəsidir.

Məhz bu dialoq Azərbaycanda teatr kimi sosial bir institutun meydana gəlməsini və hətta toplumsal sferada yetərincə aktivləşməsini şərtləndirir. İlk baxışda elə təəssürat yarana bilər ki, teatr öz mahiyyəti etibarı ilə multikültürəllikdən uzaqdır. Çünki hər bir tamaşa, əslində, lokal təzahürdür, konkret ictimai-siyasi mühit, konkret sosial-iqtisadi problemlərlə ilişikli olub əlahiddə götürülmüş bir toplum ünvanlıdır. Və bundan əlavə, avropatipli teatr üçün dil aydınlatıcı, şərhedici vasitələrdən biridir, ideya daşıyıcısıdır. Yəni avropatipli teatr tamaşasının anlaşılmasından ötrü dil olduqca mühüm faktordur. Teatr üçün etnik, sosial-psixoloji, toplumsal amillər və dil həmişə üstün mövqedə qərarlaşıb. Hərçənd XX əsrin ikinci yarısından etibarən dünyanın bir sıra rejissorları eyni bir teatr səhnəsində dünyanın müxtəlif xalqlarının nümayəndələrini bir-birilə qarşılaşdırmaq, bir-birilə müxtəlif dillərdə danışdırmaq təcrübəsini aktuallaşdırdılar, multikültürəlizm iddeyasını səhnəyə daşıdılar.

Ancaq, ən qəribəsi budur ki, Azərbaycan teatrının təşəkkül və inkişaf tarixi boyunca multikültürəl amillər həmişə qabarıq şəkildə özünü büruzə verib. Hələ yarandığı çağlarda Azərbaycan teatrının səhnəsini eyni bir tamaşada müxtəlif xalqların nümayəndələri paylaşıblar. Bu fikir, ilk növbədə, Qafqaz xalqlarının nümayəndələrinə aiddir: nədən ki, məhz onlar Azərbaycan səhnəsində yerli aktyorlarla səhnəyə çıxıblar və azərbaycanca danışıblar. Nədən ki həmin dövrdə Azərbaycan dili Qafqazın fransızcası kimi qəbul olunurdu.

XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan səhnəsində yunan Pamfiliya Tanailidi (Sürəyya Zəngəzurlu), tatar Mərziyə Davudova, rus Yeva Olenskaya, acar Ülvi Rəcəb, gürcü Qəmər xanım Topuriya və digər millətlərdən olan insanlar etnik türklərlə birgə işləyiblər: bu tendensiya sonralar da davam edib. Azərbaycan peşəkar teatrının qurucularından biri rejissor Aleksandr Aleksandroviç Tuqanov milliyyətcə rus idi: uzun müddət Milli Teatrın və Gənc Tamaşaçılar Teatrının baş rejissoru olmuşdu, Azərbaycana teatr dəbi təlqin eləmişdi. Azərbaycanın müxtəlif teatrlarında müəyyən zaman kəsimlərində, adlar sadalanmasa da, rus, italyan, yəhudi rejissorları çalışmışdılar. Bu faktlar göstərir ki, Azərbaycan teatr mühitində müxtəlif millətlər multikültürəl bir konqlomerat əmələ gətirmişdirlər.

Onu da söyləmək lazımdır ki, hələ Azərbaycan teatrının təşəkkül çağlarında azərbaycanlı aktyor truppaları ilə birgə digər millətlərin teatr truppaları da fəaliyyət göstərirdilər. Düzdür, bu haqda çoxsaylı tarixi faktlar olmasa da, fraqmentar məlumatlar əsasında müəyyən nəticələr çıxarmaq mümkünləşir. Məsələn: milyonçu Hacı Zeynalabidin Tağıyevin 1883-cü ildə tikdirdiyi teatrın 1918-ci ilin fevralından Polonski soyadlı icarədara verildiyi məlumdur. O da məlumdur ki, burada Polonski rus teatrına rəhbərlik edib və bu teatrın aktyorları milliyyətcə yəhudi olublar.⁵ Amma obyektivlik naminə qeyd edilməlidir ki, Azərbaycan ərazisində yaşayan digər milli azlıqlar XX əsrin ön sənələrində elə bir ruhsal-mənəvi durumda deyildilər ki, öz teatr fəaliyyətlərinə başlayaydılar. Odur ki, bu xalqların qabaqcıl nümayəndələri Azərbaycan truppalarına qatılıb onların tərkibində teatr fəaliyyətilə məşğul olurdular və böyük fəxrlə Azərbaycan dilində danışırdılar, hətta Azərbaycan dilində pyeslər də yazırdılar.⁶ Əlbəttə ki, bu cür mədəni hadisələr hələ XX yüzilin əvvəllərində Azərbaycanda multikültürəl fonun son dərəcə pozitiv olduğunu vurğulayır.

Müasir Azərbaycanın teatr mənzərəsində multikültürəl fon stabil bir vəziyyəti sərgiləyir: bu gün Azərbaycanda ləzgi, gürcü, rus teatrları Azərbaycan teatrları kimi Dövlət statusuna malikdirlər və aramsız fəaliyyətdədirlər. XX əsrin 80-ci illərində isə Azərbaycanda “Beserer” yəhudi teatrı bir neçə dəfə “Balaca şahzadə” tamaşasının premyerasını keçirdi, lakin bu teatr, görünür, yəhudilərin İsrailə intensiv köçmələri ucbatından, multikültürəl mənzərədə özünü möhkəmlədə bilmədi.

Əslində, Azərbaycan teatrının təşəkkül dövründə şaxələnən bu proses, yəni müxtəlif millətlərin bir səhnəni paylaşması ənənəsi sonradan dünyanın bir sıra aparıcı teatr rejissorlarının yaradıcılığında onların avanqard üslublu eksperimental axtarışlarının məğzi kimi və tamam yeni ifadə modusunda özünü təsdiqləyir. Bu, keçən əsrin 60-70-ci illərində xüsusi bir tendensiya halına gəlir və müasir ictimai-siyasi vəziyyətə konseptual bir reaksiya kimi, sosial bir akt kimi özünü gerçəkləşdirir.

1968-ci ildə məşhur aktyor və mim Jan Lui Barro rus əsilli ingilis rejissoru Piter Bruku Parisə dəvət edir. Bunu, sadəcə, mühazirənin rəngarəngliliyinə görə xatırlatmıram, olayın multikültürəl səciyyəsini işıqlandırmaq üçün danışıram. Piter Bruk Parisə gələn kimi burada Beynəlxalq Teatr Tədqiqatları Mərkəzini yaradır və beynəlmiləl bir truppa ilə işləməyi, tamaşa hazırlamağı planlaşdırır ki, bu da onu birbaşa multikültürəl mühitə doğru aparır. 1979-cu ildə P.Bruk Fərid-əd-Din Əttar Nişapurinin “Quşların söhbəti”⁷ əsəri əsasında Fransada eyniadlı tamaşa qurur və öz ideyasını gerçəkləşdirməkdən ötrü müxtəlif millətlərə və ölkələrə mənsub aktyorları bir araya gətirir. Bu aktyorlar bir tamaşa kontekstində fərqli-fərqli dillərdə danışıb fərqli plastik mədəniyyətlə çıxış eləyirdilər: fransız, hind, rus, polyak aktyorlar bir tamaşa boyunca bir səhnəni paylaşırdılar, öz dillərində danışa-danışa dialoqa girirdilər və hər şeyi həm tərəfmüqabillərinə, həm də seyrçilərə aydınlatırdılar, yəni tam anlaşıqlı ola bilirdilər. Əslində, Piter Bruk səhnədə multikültürəlizmin modelini hərfi mənada vizuallaşdırmışdı: aktyorlar səhnədə başqa-başqa dillərdə danışa-danışa bir-birlərini gözəl başa düşürdülər: əlbəttə ki, bu zaman bədənin “dili” hesabdan atılmır.

Teatr mədəniyyət çarxını fırladan millərdən biridir və o, mədəniyyətdə aparılan müzakirələrdən, ictimai-sosial məsələlərdən kənarda qala bilməz. Nəinki qala bilməz, hətta teatr siyasi nəzəriyyə və siyasi təcrübədən təcrid olunmamalıdır. Mədəniyyət çarxının da milləri çoxdur və onlardan hər biri çarxın müəyyən istiqamətdə hərəkət etməsi üçün güc və impuls verir. Çarxın müxtəlif milləri dillər, sənətlər, memarlıq, musiqi, rəngkarlıq, folklor tarixi, məişət və s. kimi qəbul edilə bilər. Bütün bu müxtəlif millər çarxı irəli apararkən bəşəriyyətin ən önməmli xüsusiyyətlərini multikültürəl dəyərlərə qovuşdurur.

Hətta tarixin bu zaman kəsimində teatr artıq multikültürəlizmdən, interkulturalizmdən, krosskulturalizmdən aktiv şəkildə danışmağa başlayır. İlk növbədə, bu, italyan rejissoru, aktiv şəkildə teatr antropologiyasını incələyən Eucinio Barbadır. O, 2006-cı ildə haradasa P.Brukun ənənəsini davam etdirməyə çalışaraq multikültürəl bir tamaşa ərsəyə gətirir, özü də dahi Uilyam Şekspirin “Hamlet” faciəsi əsasında. Təbii ki, Barba klassik mətni postmodernist müstəvidə oxumuşdu və əsərin yeni səhnə redaktəsini “Ur-Hamlet” adlandırmışdı. Barba öz tamaşasını hazırlamaqdan ötrü dünyanın bir sıra ölkələrindən peşəkar aktyorları, rəqqasları, musiqiçiləri dəvət etmişdi. Barbanın özünün “Ur-Hamlet” tamaşası ilə bağlı yazdıqlarını sizlərin də bilməsini istərdim: “... mən Hostelbro və Kopenhagendə öz səkkiz aktyorumla işə başlamışdım; Balidə mənim aktyorlarıma otuz üç Gəmbuh iştirakçısı qoşuldu, Yapon Noo ustadı Akira Matsui qoşuldu, bir də Hindistan, Braziliya və Avropa müğənniləri və musiqiçiləri qoşuldular. Biz 22 ölkənin 43 aktyoru ilə İtaliyada görüşdük, o kəslərlə ki, onlar “Ur-Hamlet” tamaşası ilə bağlı mənim və aktyorlarımın keçirdiyi seminarlarda iştirak edirdilər. Tamaşada onlar aclıq, müharibə və epidemiyalarla öz ölkələrindən qovulmuş imiqrantlar idilər ki, Hamletin intiqam küləkləri ilə vıyıldayan qəsrində özlərinə sığınacaq axtarırdılar”.⁸

Mən tamaşanı təhlil etmək fikrindən çox uzağam. Amma 22 ölkənin 43 aktyorunu bir səhnədə işlətmək az qala multikültürəl şücaət kimi dəyərləndirilə bilər. Bu, heç şübhəsiz ki, teatr tarixinin, emosional təsir gücündən asılı olmayaraq, epoxal tamaşasıdır. Əslində, bu tamaşanın fenomenal uğuru onda idi ki, tamaşa üslubların, enerjilərin, plastikaların səhnə planşeti üzərində qəribə bir sinergetik vəziyyətini sərgiləyirdi, müxtəlif davranış tiplərini mətn kontekstində bir-birinə bağlayırdı.

Amma bununla yanaşı Eucinio Barba öz müsahibələrində, çıxışlarında dəfələrlə vurğulamışdı ki, onun gördüyü iş multikültürəlizmlə, interkulturalizmlə yox, intrakulturalizmlə səsləşir. Əgər multikültürəlizm müxtəlif mədəniyyətlərin eyni bir sosial şəraitdə qatışıqsız mövcudluq hüququnu təsbit edirsə, interkulturalizm müxətlif mədəniyyətlərin eyni sosial bir şəraitdə intensiv qarşılıqlı əlaqəsini mühüm sayır: ona görə də interkulturalizmi liberal missiya adlandırırlar. İntrakulturalizm isə müxtəlif mədəniyyətlərin eyni bir sosial şəraitdə labüd birgəliyini öz proqramının sərlövhəsinə çıxarır. Bütün bu təsnifatlara hörmətlə yanşaraq mən demək istəyirəm ki, bu intellektual süsləmələr nə qədər fərqlənsələr də, onları birləşdirən çox mühüm bir məqam var ki, bu haqda artıq mühazirədə danışılıb. Multikültürəlizmi, interkulturalizmi, intrakulturalizmi, kross-kulturalizmi sonucda eyni bir məxrəcə gətirən cəhət mövcuddur: mədəniyyətlərin dialoqu. Busa o deməkdir ki, adlar dəyişdirilə bilər, təsnifatda dəqiqləşdirmələr aparıla bilər, mahiyyət isə bunu göstərir ki, mədəniyyətlərin gəlişməsindən ötrü dialoq heç bir vaxt öz aktuallığını itirmir.

Bugün Azərbaycan teatrı da dünyanın fərqli-fərli məmləkətləri ilə aktiv dialoqdadır: Azərbaycanda hər iki ildən bir beynəlxalq teatr festivalları və tematik konfranslar keçirililir, yerli teatrlara tamaşa hazırlamaqdan ötrü İngiltərədən, Rusiyadan, Gürcüstandan, Serbiyadan, Yunanıstandan, Ukraynadan öz dəst-xəttləri olan rejissorlar dəvət edilir ki, multikültürəl fon üçün bu, əvəzedilməz yaradıcı bir amildir.

Opera və balet sənəti də, və ümumilikdə xoreoqrafiya multikültürəl mahiyyətindədir. Balet “məzmunu xoreoqrafik obrazlar vasitəsilə ifadə olunan musiqili teatr sənətinin növü kimi” avropalıların kəşfidir və bu “kəşf” XIX yüzilin əvvəllərindən dünyaya yayılmağa başladı, Çin, Koreya, Yaponiya, Misir, Latın Amerikası, Azərbaycan və digər ölkələrin musiqili-plastik mədəniyyətinin çərçivələrini genişləndirdi. Amma həqiqət bu ki, Şərq motivlərini və oriyental plastika elementlərini eyhamlaşdıran personajlar avropalıların şüurunda rəqs stereotipləri qismində balet tamaşalarında həmişə mövcud olub, “şərq ekzotikası” ilə quruluşçu rejissorları həmişə özünə cəlb edib.

Məsələnin maraqlı tərəfi ondadır ki, Avropa baleti də Şərq ölkələrində “Avropa ekzotikası” kimi qarşılanıb. Bu mənada balet xoreoqrafik ekzotikaların görüşdüyü, dialoq qurduğu, multikültürəl duruma gəldiyi sənət hücrəsidir; elə bir hücrəsi ki, oradan mədəniyyət dünyasına multikültürəl dialoqun nəticəsi kimi artıq yeni balet doğulur. Səyahətçilərin və maarifçilərin çoxdan arzuladıqları Şərqlə Qərbin ruhsal-mənəvi yaxınlaşması bugün heyranedici tezliklə baş verir və beləliklə, bədii yaradıcılığın özünəməxsus multikültürəl mahiyyəti formalaşır. Buna intensiv beynəlxalq mübadilələr, miqrasiya prosesləri və rabitə vasitələrinin qeyri-məhdud imkanları xeyli dərəcədə təkan verir.

Yeri gəlmişkən, bir cəhətə xüsusi diqqət yetirmənizi istəyirəm. Opera və balet sənətində hər hansı bir stansionara tez-tez məşhur opera müğənnilərini, ya da ki baleron və ya balerinaları qastrolçu sifətilə dəvət etmək ənənəsi var. Bu ənənə Avropa mədəniyyətinin maarifçilik dönəmində formalaşıb. Müğənnilər, balet ustaları səhnədə danışıq dilini anlamaya bilərlər. Bunun heç bir qorxusu yoxdur. Onlar jestlərin, hərəkətlərin, pozaların, səs modulyasiyalarının dilində danışmağı bacarırlar. Belə olanda isə mədəniyyətlər sanki bir-birinin içinə çox asanca daşınır: səslər, rəqslər ekzotika çənbərində bir mədəniyyətdən digərinə aparılır və modifikasiya olunur, yeni mövcudluq modusu əmələ gətirir.

Müasir xoreoqrafiyanın durumuna da multikültürəl başlanğıcın etkisi çox güclüdür. Hətta belə də demək mümkündür ki, çağdaş incəsənət, mədəniyyət multikültürəl mahiyyətdədir. Nədən ki, bugün millətlərin dünya miqyasında xaotik miqrasiyası mövcuddur: burada aqressor faktı da, iqtisadi tənəzzül faktı da, sosial-ictimai atmosfer faktı da son dərəcə önəmli sayılır.

Gəlin, belə bir tendensiyanı gözdən keçirək. Avropa xoreoqrafları (bu fikri rejissorlara da, yazıçılara da, aktyorlara da şamil etmək mümkündür) arasında, ən azı, iki milli mədəniyyəti özündə cəmləşdirmiş istedadlı yaradıcı şəxslər var: bu mədəniyyətlərdən biri imiqrant valideynlərin qanla, südlə ötürdükləri (dil, adət, ənənə, milli xarakter, mentalitet) mədəniyyətdir, digəri isə Avropada yaşayarkən onların mənimsədikləri (dil, həyat tərzi, ictimai mühit qaydaları) mədəniyyət. Bu qrupa Şərq xoreoqrafları da yaxındır: çünki onlar peşəkar vərdişlərə rəqs obrazları ilə düşünə bilmək mədəniyyətinə Avropada yiyələniblər və artıq çoxdandır ki, öz doğma məmləkətlərindən kənarda işləyib çalışırlar.

Hər iki qrupun yaradıcılığı çox zaman dünya haqqında bir-birinə zidd təsəvvürlərin və duyğuların nizamsız birgəliyidir: burada şəxsi ambisiyalar ilə “alicənab arzular”, Qərbin azadlıq və nailiyyətlərinin tənqidilə Şərqin mədəni dəyərlərinin təbliği, öz ölkələrinin müstəmləkə keçmişinə görə inciklik ilə uğurlu Qərbə nəsə “sübut etmək” istəyi, Avropa kumirlərinin təqlidi ilə Şərq ekzotikası, açıq epatajla inqilabi təhrikçilik, kəskin qəddarlıq ilə gözüyaşlı sentimentallıq yanaşı mövcuddur⁹.

Bax, söylədiyimiz və söyləmədiyimiz digər məqamlar müasir mədəni dünyanın multikültürəl mənzərəsini və mahiyyətini formalaşdırır, rəqs sənətində yeni estetikanın yaranmasını şərtləndirir.

Biz Azərbaycan musiqisində də multikültürəl kontekstlə rahatca rastlaşa bilərik. Fikrimcə, bunun ən bariz nümunəsi Azərbaycan muğamlarıdır. Azərbaycan muğamlarının genetikasında ərəb, hind, fars musiqisinin, muğ-şaman ənənəsinin iştirakı danılmaz bir faktdır. Azərbaycan muğamı sanki Şərq musiqisinin bütün vibrasiyalarına köklənmiş tabaq formalı antenna şəklində düşünülüb, yaradılıb, yaşadılıb: Şərqin havacat və oxumalarını, səs modulyasiyalarını özünə çəkib, fokuslaşdırıb və muğam kimi dünyaya yayıb.

Çağdaş Azərbaycanda və dünyada yetərincə məşhur “Natiq-ritm qrupu” da milli mədəniyyət içrə təqribən belə bir missiya yerinə yetirir. Onun nağaraçılar qrupunda müxtəlif ölkələrin zərb alətləri təmsil olunmaqla yanaşı burada vurulan ritmlər, əslində, dünya ritmlərinin bir mozaikası, bir buketi halına gətirilir. Təbii ki, müasir Azərbaycan musiqisi kontekstində bu, estetik-emosional bir hadisədir. Lakin eyni zamanda bu olay bütün Azərbaycan musiqisini tamam yeni ritmlər, yeni vibrasiyalarla zənginləşdirir. Dediyim bu ki, “Natiq ritm qrupu”nun konteksti və mahiyyəti multikültürəldir.

Azərbaycan klassik musiqi tarixinin, caz musiqisi tarixinin bir sıra hadisələri də multikültürəl səciyyə daşıyır. Məsələn: dahi bəstəkar Qara Qarayevin “İldırımlı yollar” baleti (1958) Piter Genri Abrahamsın romanının motivləri üzərində Yuri Slonimskinin yazdığı librettoya görə bəstələnib. Sıçrayışlar şok gətiricidir: qara dərili insanların problemləri Azərbaycan musiqisində və musiqi frazalarının fərqli-fərqli səmtlər üzrə marşrutu. Bir tərəfdən S.Prokofyevlə D.Şostakoviç, o biri tərəfdən isə afrikalıların xalq musiqisi ilə Azərbaycan muğamı arasında gəlişmələr nəticə etibarı ilə bu baleti xarüqəladə bir sənət şedevrinə çevirir.

Hətta Qara Qarayevin “Yeddi gözəl”, Fikrət Əmirovun “Min bir gecə” baletlərini də multikültürəl müstəvidə nəzərdən keçirmək mümkündür. Bu kontekstdə biz görürürük ki, bir çox hallarda XX əsr Azərbaycan musiqisi Şərq və Qərbin musiqi ənənələrinin mükəmməl bir sintezini ortaya qoyur.

Caz diringələrilə xalq mahnılarının dialoq yaratdığı bir nöqtədə bənzərsiz Tofiq Quliyevin və Rauf Hacıyevin bəstələri Azərbaycanda mahnı janrının inkişafını yeni bir müstəviyə çıxarır.

Saksafonçu Pərviz Bağırovun ardınca pianoçu Vaqif Mustafazadə afro-amerikan musiqisi ilə Azərbaycanın etnomusiqisinin sintezinə çalışır və dünya caz tarixinin tamam yeni, fərqli caz-muğam səhifəsini yazır. Bunların hamısı multikültürəl konteksti işıqlandırır. Hətta o fakt ki Ü.Hacıbəyli adına Musiqi Akademiyasında uzun müddət dünyanın ən peşəkar yəhudu musiqi professorları dərs deyiblər və Azərbaycanda klassik musiqinin inkişafına yardımçı olublar, Azərbaycan hüdudlarında tolerantlığın, dialoq fenomeninin nə qədər güclü olduğunu, hansı səviyyədə olduğunu görükdürür. Azərbaycan Milli Konservatoriyasının rektoru Səyavuş Kərimi öz musiqi eksperimentlərində muğamlarımızı, xalq mahnılarımızı norveçlilərin oxumaları ilə, argentilalırın döyəclədiyi ritmlərlə sintez etməyə çalışırdı və ansambllar müstəvisində multikültürəllik nümunəsi yaradırdı.

Bayaq biz mədəniyyət çarxının millərini xatırlatdıq. Amma demədik ki, bu millərdən biri də idmandır, idman mədəniyyətidir. I Avropa oyunları, azından Azərbaycan nümayəndə heyətinin timsalında, bütün dünyaya göstərdi ki, idmanın özü də daim multikültürəl bir məxrəcdədir. Bugün müxtəlif Avropa ölkələrinin futbol (basketbol, voleybol, hokkey) çempionatlarında iştirak edən komandalar da multikültürəl kontekstdə bir araya gəlirlər. Odur ki, multikültürəlizm dövrün, zəmanənin diktəsidir və bu diktədən heç kim kənarda qala bilməz.

Zatən mədəniyyətlərin özlərinə qapanıb qalmaları mümkünsüz bir işdir. Bunun yalnız Orta əsrlər hüdudlarında Yaponiya kimi uzaq bir məmləkətdə gerçəkləşmək və unikallaşmaq imkanı vardı. XIX yüzilin sonlarından etibarən sanki dünyada rəsmiləşdirilməmiş belə bir qanun təsdiqləndi: “Əlahiddə yaşamağa heç kimin mənəvi ixtiyarı çatmır”. Yəqin ki Yaponiyada inteqrativ proseslər XIX-XX yüzillərdə gəlişməsəydi, kasıb Yaponiyanın vəziyyəti acınacaqlı olacaqdı. Sonucda dediyimiz bu ki, mədəniyyətlər dünyaya açıq olduqca onların inkişaf perspektivi, inkişaf amplitudası da genişlənir. Artıq müasir dünya mədəniyyəti multikültürəlliyə məhkum bir mədəniyyətdir.