Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan texniKİ universiteti NƏZDİNDƏ baki döVLƏt rabiTƏ VƏ NƏQLİyyat kolleci

RADİODALĞALARIN DİAPAZONLARI

Dalğa diapazonlarının adları	Dalğa uzunluğu, m	Tezlik, Hs	Tezlik diapazonları	Əsas tətbiq sahələri
Miriametrl	10^5–10^4	3·10^3–3·10^4	Çox alçaq	Radionaviqasiya, sualtı ra
ik			tezliklər	diorabitə, faydalı qa
(ifrat				zıntıların radiokəşfiyyatı
uzun)^*				meteorologiya
Kilometrli	10^4–10^3	3·10^4–3·10^5	Alçaq	Radiorabitə,
k (uzun) Hektometr	10^3–10^2	3·10^5–3·10^6	tezliklər	radioverilişləri, magistral rabitə xətləri,
ik(orta)			Orta tezliklər	radionaviqasiya
Dekametrlik	10^2–10	3·10^6–3·10^7	Yüksək
(qısa)			tezliklər
Metrlik (ultraqısa)	10–1	3·10^7–3·10^8	Çox yüksək tezlik	Radiorabitə, televiziya ve- rilişləri, radioastranomiya, kosmik rabitə
	1–10^-1	3·10^8–3·10^9	Ultra yüksək	Radiolokasiya, radiorelə
Desimetrli			tezliklər	rabitəsi, radionaviqasiya,
k (ultraqısa)	10^-1–10^-2	3·10^9–3·10^10	İfrat yüksək	televiziya verilişləri, tibb, radiofiziki üsullarla Yerin
Santimetrli			tezliklər	təbii ehtiyatlarının tədqiqi,
k				radioastronomiya, kosmik
(ultraqısa)				rabitə
Millimetrli k (ultraqısa)	10^-2–10^-3	3·10^10–3·10^11	İfrat yüksək tezliklər	Radiolokasiya, radioas- tronomiya, radiospektos- kopiya, kosmik rabitə (Yer- dən kənarda), ifrat yüksək tezlik texnikası (İYT)
	10^-3–10^-4	3·10^11–3·10^12	Hiperyüksək	Radiolokasiya, kosmik ra-
Desimillim			tezliklər	bitə (Yerdən kənarda), İYT
etrlik				texnikası və tədqiqat işləri
(submillim
etrlik)
Optik	10^-4–10^-6	3·10^12–3·10^15	–	Radiorabitə, televiziya
(infraqırmı				verilişləri, kosmik rabitə
zı)				(Yerdən kənarda)
				holoqrafiya

Hektometrlik (orta) dalğalar, əsasən, səth dalğaları kimi yayılır, intensivliyi yerin səthində maksimal olub, hündürlük artdıqca azalır. Bu dalğalar səth dalğaları ilə yanaşı, fəza dalğaları kimi də yayılır. Fəza dalğaları atmosfer təbəqələrindən əks olunaraq səth dalğaları ilə görüşüb müəyyən nöqtələrdə interferensiya hadisəsi nəticəsində bir-birini zəiflədərək “sönmə effekti”ni yarada bilər. Dalğaların yayılmasına rabitə xəttinin keçdiyi yolun relyefinin təsiri böyükdür. Ona görə də bu dalğalardan, əsasən, yerli radio verilişlərində bir neçə yüz kilometrlik radiusunda istifadə edilir.

Dekametrlik(qısa) dalğalar—ionosferdən Yerin səthindən çoxqat əks olunaraq yayıldığından, rabitə kanalının uzunluğunu praktiki olaraq istənilən qədər artırmağa imkan verir. Bu dalğaları şüalandırmaq üçün istiqamətlənndirici antenalardan istifadə olunur. Qısa dalğalar uzaq məsafələrə fəza dalğaları şəklində yayılır.Yerin səthində bu dalğalar kifayət qədər udulduğundan səth dalğaları ilə radiorabitə demək olar ki, mümkün deyil. Radiodalğaların, xüsusilə qısa və ultraqısa dalğaların, yayılmasına atmosferin ionosfer təbəqəsi əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. İonosfer Yer atmosferinin 80–20000 km təbəqəsini əhatə edən və müəyyən keciriciliyə malik olan təbəqəsidir. İonosfer sözü ion və sfera sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Bu təbəqədə Günəşin şüalandırdığı ultrabənövşəyi şüaların, yüklü zərrəciklər selinin, kosmik şüaların və s. təsiri ilə neytral molekullar ionlaşaraq plazma əmələ gətirir. İonosfer təbəqəsinin daxilində qazın ionlaşma dərəcəsi müxtəlif olub, günəşin aktivliyindən, ilin fəsillərindən, Yerdən olan məsafəsindən və s. faktorlardan asılıdır. Maksimum ionlaşmaya malik olan təbəqə (F təbəqəsi) yerdən 250–400km hündürlükdə yerləşir. İonosfer plazmasının dielektrik nüfuzluğu, məlum olduğu kimi

ε = 1 (1.2)

ifadəsi ilə təyin olunur. Burada ω₀ – plazmada elektron rəqslərin tezliyi, ω – isə yayılan elektromaqnit rəqslərinin tezliyidir. (1.2) ifadəsindən göründüyü kimi, dalğaların tezliyinin nisbətən böyük qiymətlərində, yəni ω > ω₀ olduqda ε >0. Fiziki olaraq bu onu göstərir ki, belə radiodalğalar ionosferin dərin qatlarına asan nüfuz edir və hətta ondan tamamilə keçərək birbaşa kosmik fəzaya çıxa bilər..

olduqda isə ε olur. Bu isə o deməkdir ki, tezlikləri ionosfer plazmasının məxsusi tezliyindən kiçik olan radiodalğalar ionosferdən əks olunaraq yerin səthinə qayıdır. Onlar eyni zamanda yerin səthindən əks olunur. Bu dalğalar ionosferdən və Yerin səthindən çoxqat əks olunaraq müxtəlif yollar keçəndən sonra qəbulediciyə düşür və qəbuledici yerləşən yerdə dalğaların interferensiyası baş verir. Nəticədə, radiosiqnal son dərəcə zəifləyir. “Sönmə effekti” adlanan bu hadisənin qarşısını almaq üçün bir qəbuledici antena əvəzinə bir-birindən müəyyən məsafədə yerləşdirilmiş minimum iki antenadan istifadə edilir. Qısa dalğalar diapazonundan radiorabitədə, radioverilişlərində, radionaviqasiyada geniş istifadə olunur.

Metrlik, desimetrlik, santimetrlik (ultraqısa) dalğa diapazonları böyük tezlik «tutumlarına» malik olduğundan göstərilən məqsədlər üçün daha böyük imkanlara malikdir. Bu isə tezlik, impuls və digər modullaşma növləri ilə işləyən və eləcə də küylərə qarşı daha dayanıqlı olan radioelektron qurğuları yaratmağa imkan verir. Bu diapazonlardakı dalğaları asan istiqamətləndirmək mümkün olduğundan radioastronomiyada, radiolokasiyada, radioteleidarəetmədə, televiziya verlişlərində və s. sahələrdə geniş tətbiq olunur. Göstərilən diapazonlardakı dalğaların tətbiqini məhdudlaşdıran cəhətlərdən biri onların verici və qəbuledici antenalar arasında yalnız görünən zonada yayılmasıdır.

Millimetrlik, desimillimetrlik və optik dalğa diapazonları son vaxtlarda intensiv tədqiq edilir və praktiki olaraq mənimsənilməyə başlanmışdır. Bu diapazonlara olan böyük maraq onların çox böyük tezlik «tutumuna» və kiçik bucaq altında şüalandırma qabiliyyətinə malik olmaları ilə əlaqədardır.

Optik diapazonun imkanları bu baxımdan daha böyükdür. Optik rabitə xətləri ilə televiziya və telefon siqnallarının çox kiçik itkilərlə (0,2–1,5 ) verilməsi artıq real bir faktdır. Optik kanallar optik elementlərdən və optik kabellərdən ibarətdir. Burada əsas fiziki aralıq kimi optik lifli rabitə kabellərindən istifadə olunur. Optik kanallarda məlumatın ötürülməsi üçün dalğa uzunluğu λ=(0,8 1,55) mkm və tezlik diapazonu ∆F=(10¹⁴-10¹⁶) hs intervalında dəyişir.

OLK

FD

O_pG

O_pG

İD

Şəkil 1. Optik-lifli kabellərdən təşkil olunmuş RK.

BÖLMƏ 2. Toplanmış parametrli xətti radioelektron dövrələri