Azerbaycan’da Müstakil Hanlıklar Devrine Umumî Bir Bakış

65 Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal, Ankara, 1988, s. 122.

66 İbnu Battûta, a.g.e., I, 310, 350.

67 Mesela bkz. İbnu Bîbî, el-Evâmiru’l-Alâiye, I, 244.

68 Ez-Ziriklî, Hayruddin, A’lâm, Beyrut, 1969, VIII, 41-42.

69 Turan, Osman, “Celaleddin Karatay, Vakıfları ve Vakfiyeleri”, Belleten, XLV/47 (1948), s. 74.

70 Anevî, Kadı Burhaneddin Ebû Nasr b. Mesud, Enîsu’l-Kulûb, Bazı kısımlarıyla nşr. M. F. Köprülü, Belleten, VII/27 (1943), s. 483.

71 İbnu Bîbî, el-Evâmiru’l-Alâiye, I, 227.

72 Bu örnek için bkz. Aksarâyî, a.g.e., s. 151.

73 Mesela bazıları için bkz. İbnu Bîbî, el-Evâmiru’l-Alâiye, I, 196-197; a. mlf., Anadolu Selçukî Devleti Tarihi, s. 140; el-Hûyî, Rusûmu’r-Resâil, s. 35; Takârîru’l-Manâsıb, s. 53; Eflâkî, a.g.e., I, 467-468; II, 227-228.

74 Köprülü, M. Fuad, “Ortazaman Türk Hukuk Müesseseleri. İslam Amme Hukukundan Ayrı Bir Türk Amme Hukuku Yok mudur? ”, II. Türk Tarih Kongresi (20-25 Eylül 1937), İstanbul, 1943, s. 410.

75 Turan, “Les Souverains Seldjoukides”, s. 80.

76 İbnu Bîbî, el-Evâmiru’l-Alâiye, II, 73-74; Akdağ, Mustafa, Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi, İstanbul, 1995, s. 21.

77 Aksarâyî, a.g.e., s. 136; İbnu Bîbî, Anadolu Selçukî Devleti Tarihi, s. 250.

78 Turan, Osman, “L’Islamisation dans la Turquie du Moyan Age”, Studia Islamica, X, s. 139, 146.

79 İhtar mektubu için bkz. İbnu’l-Arabî, a.g.e., IV, 547-548; Aksarâyî, a.g.e., s. 354-355.

80 Ebu’l-Ferec, Gregory (Bar Hebraeus), Ebu’l-Ferec Tarihi, çev. Ömer Rıza Doğrul, Ankara, 1945-1950, II, 543.

81 Süryani Mihael, Süryani Mihael Vekayinamesi, çev. Hrant Adreasyan, (TTK Kütüphanesinde basılmamış nüsha), Ankara, 1944, II, 73, 135, 278.

82 Niketas Khoniates, Historia, çev. Fikret Işıltan, Ankara, 1995, s. 24-25.

83 Köprülü, Osmanlı Devletinin Kuruluşu, s. 79.

84 Roux, Jean-Paul, Türklerin ve Moğolların Eski Dini, çev. Aykut Kazancıgil, İstanbul, 1994, s. 33.

85 Feridun Ahmed Beğ, Mecmuatu Münşeâti’-Selâtîn, İstanbul, 1264, I, 51, 58.

86 Er-Râvendî, a.g.e., I, 65.

87 Seyyidlerin bizzat kendilerine verilen ferman ve beratlarla ilgili örnekler için bkz. Takârîru’l-Manâsıb, s. 70-75; Feridun Beğ, a.g.e., I, 58, Turan, Osman, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, Ankara, 1988, s. 55-57.

88 Örnek olarak bkz. Kazvînî, a.g.e., s. 538.

89 Bkz. el-Hûyî, Rusûmu’r-Resâil, s. 40-41.

90 İmam ve hatiplerin tayin menşurlarına örnek olarak bkz. Takârîru’l-Manâsıb, s. 63, 65-66; el-Hûyî, Rusûmu’r-Resâil, s. 37-38; Turan, T. S. H. Resmi Vesikalar, s. 48-49, 50.

91 Takârîru’l-Manâsıb, s. 66.

92 Örnek olarak bkz. İbnu Bîbî, el-Evâmiru’l-Alâiye, I, 119.

93 Bu hafızlıklarla ilgili olarak bkz. Takârîru’l-Manâsıb, s. 64-65; Turan, T. S. H. Resmi Vesikalar, s. 49.

94 Bkz. Turan, “Celaleddin Karatay”, s. 80, 138, 147.

95 El-Kalkaşandî, Ahmed b. Ali, Subhu’l-A’şâ fî Sınâati’l-İnşâ, nşr. Muhammed Hüseyin Şemsuddin, Beyrut, 1987, XIV, 178.

96 Bkz. el-Hûyî, Rusûmu’r-Resâil, s. 36-37; Takârîru’l-Manâsıb, s. 57 vd., 61 vd.; Turan, T. S. H. Resmi Vesikalar, s. 47-48.

97 Turan, Osman, “Selçuklu Kervansarayları”, Belleten, X/39 (1946), s. 492; Ocak, Babaîler İsyanı, s. 65; Ocak, A. Y. -Farukî, S., “Zaviye”, İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1986, XIII, 470. Zaviyelerle ilgili geniş bir araştırma için ayrıca bkz. Barkan, Ömer Lütfi, “İstila Devrinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”, VD., II, Ankara, 1942, 279-304; Ocak, Ahmet Yaşar, “Zaviyeler: Dinî, Sosyal ve Kültürel Tarih Açısından Bir Deneme”, VD., XII (1978), s. 247-270.

98 El-Kalkaşandî, a.g.e., XIV, 178.

99 Barkan, a. g. m., s. 291-292, 301.

100 Bu menşurlar içn bkz. el-Hûyî, Rusûmu’r-Resâil, s. 39-40; Takârîru’l-Manâsıb, s. 66-68, 79.
KAYNAKLAR

Abdulkerim b. Şeyh Musa, Makâlât-ı Seyyid Hârûn, nşr. Cemal Kurnaz, Ankara, 1991.

Affan Seljuk, “Saljuqid Period and the Persian Historiography”, Islamic Culture, III (1977), s. 171-185.

Ahmed b. Mahmud, Selçuk-Name, nşr. Erdoğan Merçil, İstanbul, 1977.

Akdağ, Mustafa, Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi, İstanbul, 1995.

Aksarâyî, Kerimuddin Mahmud, Selçukî Devletleri Tarihi, çev. M. Nuri Gençosman, Ankara, 1943.

Ali Şir Nevâyî, Nesâyimu’l-Mahabbe min Şemâyimu’l-Fütüvve, nşr. Kemal Eraslan, Ankara, 1996.

Âli, Gelibolulu Mustafa, Kunhu’l-Ahbâr, İstanbul, 1277.

Anevî, Kadı Burhâneddin Ebû Nasr b. Mesûd, Enîsu’l-Kulûb, Belleten, VII/27 (1943), çeviri kısmı: 459-495, Farsça metin kısmı: 497-522. sayfalar.

Anna Comnena, Alexiad, çev. Bilge Umar, İstanbul, 1996.

Âşıkpaşazâde, Âşıkpaşazâde Tarihi (Tevârih-i Âli Osman), nşr. Âli Beğ, İstanbul, 1332.

Ayas, Mehmet Rami, Türkiye’de İlk Tarikat Zümreleşmeleri Üzerine Din Sosyolojisi Açısından Bir Araştırma, Ankara, 1991.

Azimî, Azimî Tarihi, Selçuklularla ilgili bölümleri nşr. Ali Sevim, Ankara, 1988.

Babinger, Franz, Anadolu’da İslamiyet, Köprülü ile birlikte nşr. Mehmet Kanar, İstanbul, 1996.

Balcıoğlu, Tahir Harîmî, Türk Tarihinde Mezhep Cereyanları, Kanaat Kitabevi, b. y. y. -b. t. y.

Barkan, Ömer Lütfü, “İstila Devrinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”, Vakıflar Dergisi, II, Ankara, 1942, s. 279-304.

Bausani, A., “Religion in the Saljuq Period”, The Cambridge History of Iran, edit. J. A. Boyle, Cambridge, 1968, V, 283-302.

Bayram, Mikail, Ahi Evren, Ankara, 1995.

Bayram, M., Şeyh Evhadu’d-Din Hâmid el-Kirmânî ve Evhadiyye Hareketi, Konya, 1999.

Bosch, Clemens, “Tarihte Anadolu”, II. Türk Tarih Kongresi (20-25 Eylül 1937), İstanbul, 1943, s. 801-811.

Browne, Edward G., A Literary History of Persia, Cambridge, 1956, (I-II).

El-Burgâzî, Yahya b. Halil b. Çoban, Fütüvvet-nâme, nşr. Abdulbaki Gölpınarlı, İktisat Fakültesi Mecmuası, XV/I-IV (1953-1954), s. 111-148.

Cahen, Claude, “The Turkish Invasion: The Selchükides”, A History of the Crusades, edit. Kenneth M. Setton-Marshall W. Baldwin, Philadelphia, 1955, I, s. 135-176.

Cahen, Cl., Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, çev. Yıldız Moran, İstanbul, 1984/Osmanlılardan Önce Anadolu, çev. Erol Üyepazarcı, İstanbul, 2000.

Câmî, Abdurrahman, Nefehâtu’l-Uns min Hadarâti’l-Kuds (Lâmî’ Çelebi tercüme ve şerhi ile birlikte), İstanbul, 1980.

Çetin, Osman, “Anadolu’nun İslamlaşmasında Kadınların Rolü”, III. Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, (20-22 Mayıs 1993), Konya, 1994, s. 61-69.

Çetin, O., Anadolu’da İslamiyetin Yayılışı, İstanbul, 1990.

Devletşah b. Bahtişâh-ı Semerkandî, Tezkire-i Devletşah, çev. Necati Lügal, Ankara, 1963-1967.

Ebu’l-Ferec, Gregory (Bar Hebraeus), Ebu’l-Ferec Tarihi, çev. Ömer Rıza Doğrul, Ankara, 1945-1950.

Ebu’l-Fidâ, ‘Imâduddin İsmail b. Muhammed b. ‘Umer, Kitâbu Takvîmu’l-Buldân, nşr. M. Reinaud-M. L. B. Mac Guckin de Slane, Paris, 1840.

Eflâkî, Ahmed, Ariflerin Menkıbeleri (Menâkıbu’l-Ârifîn), çev. Tahsin Yazıcı, İstanbul, 1989.

Elvan Çelebi, Menâkıbu’l-Kudsiyye fî Manâsıbı’l-Unsiyye, nşr. İsmail E. Erünsal-Ahmet Yaşar Ocak, Ankara, 1995.

Evliyâ Çelebi, Muhammed Zıllî b. Derviş, Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, Derseâdet, 1314-1318.

El-Fergânî, Seyfuddin Muhammed, Divan, kısmî nşr. ve çev. Ahmet Ateş, Belleten, XXIII/91 (1959), s. 415-456.

Feridun Ahmed Beğ, Mecmuatu Münşeâti’s-Selâtîn, İstanbul, 1264.

Gibbons, Herbert Adams, Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu, çev. Ragıp Hulusi Özdem, Osmanlıcadan aktaran: Hüseyin Dağ, Ankara, 1998.

Gordlevski, V., Anadolu Selçuklu Devleti, çev. Azer Yaran, Ankara, 1988.

Gölpınarlı, Abdulbaki, “Burgâzi ve Fütüvvet-namesi”, İFM, XV/I-IV (1953-1954), 76-153.

Gölpınarlı, A., “Şeyh Seyyid Gaybî Oğlu Şeyh Seyyid Hüseyin’in Fütüvvet-Namesi”, İFM, XVII/I-IV (1955-1956), s. 26-72.

Gölpınarlı, A., Mevlana, Hayatı ve Eserlerinden Seçmeler, İstanbul, 1958.

Gölpınarlı, A., Yunus Emre ve Tasavvuf, İstanbul, 1992.

Hacı Bektaş-ı Velî, Makâlât, nşr. Esad Coşan, İstanbul, ts.

Halil Ethem (Eldem), “Anadolu’da İslâmî Kitabeler”, Tarih-i Osmânî Encümeni Mecmuası, 27 (1332); 33 (1333); 34 (1333); 35 (1334); 36 (1336).

Hamdullah Mustawfî of Qazwîn, Nuzhat-al-Qulûb (The Geographical Part of the Nuzhat-al-Qulûb), Translated by G. Le Strange, London, 1919.

Hasluck, F. W., Bektaşilik Tetkikleri, çev. Ragıp Hulusi, İstanbul, 1928.

Hasluck, F. W., Christianity and Islam Under the Sultans, Oxford, 1929.

Hilmi Ziya (Ülken), “Anadolu Tarihinde Dinî Ruhiyat Müşahedeleri”, Mihrab, 13-14 (1340) s. 434-448; 15-16 (1340), s. 515-530.

El-Hûyî, Hasan b. Abdi’l-Mu’min, Rusûmu’r-Resâil ve Nucûmu’l-Fezâil (Gunyetu’l-Kâtib ile birlikte), nşr. Adnan Sadık Erzi, Ankara, 1963.

El-Hûyî, Gunyatu’l-Kâtib ve Munyetu’t-Tâlib (Rusûmu’r-Resâil ile birlikte), nşr. Adnan Sadık Erzi, Ankara, 1963.

İbnu Battûta, Seyahatnâme-i İbnu Battûta, çev. Mehmed Şerif, İstanbul, 1333-1335.

İbnu Bîbî, el-Hüseyin b. Muhammed b. Ali el-Ca’ferî er-Rugadî, el-Evâmiru’l-Ala’iye fi’l-Umûri’l-Ala’iye, çev. Mürsel Öztürk, Ankara, 1996.

İbnu Bîbî, Anadolu Selçukî Devleti Tarihi, çev. M. Nuri Gençosman, Ankara, 1941.

İbnu Hacer, Şihabuddin Ahmed el-Askalânî, ed-Dureru’l-Kâmine fî A’yâni’l-Mieti’s-Sâmine, Kahire, 1966, (I-V).

İbnu Hallikân, Ebul’Abbas Şemsuddin Ahmed b. Muhammed, Vefeyâtu’l-A’yân ve Enbâu Ebnâi’z-Zemân, Kahire, 1948.

İbnu Kesîr, ‘Imaduddin Ebu’l-Fida, el-Bidâye ve’n-Nihâye, Beyrut, 1977.

İbnu’l-Adîm, Kemalüddin Ebu’l-Kasım ‘Umer, Zübdetu’l-Haleb fî Tarîhi Haleb, nşr. Sâmi ed-Dehhân, Damas, 1954, (I-II).

İbnu’l-Adîm, Buğyetu’t-Taleb fî Tarîhi Haleb, nşr. Ali Sevim, Ankara, 1976.

İbnu’l-Adîm, Biyografilerle Selçuklular Tarihi (Seçmeler), çev. Ali Sevim, Ankara, 1989.

İbnu’l-Arabî, Muhyiddin Muhammed b. Ali, el-Futûhâtu’l-Mekkiyye, Mektebetu’s-Sakafatu’r-Reyniyye, b. y. y. -b. t. y.

İbnu’l-Esîr, ‘Izzuddin Ebu’l-Hasen Ali b. Ebi’l-Kerem Muhammed, el-Kâmil fî’t-Tarîh, Beyrut, 1965-1966.

İbnu’l-Kalânisi, Ebû Ya’lâ Hamza, Zeylu Tarihi Dımaşk, nşr. H. F. Amedroz, Beyrut, 1908.

İbnu’l-Mulakkin, Siracuddin Ebû Hafs Umer b. Ali b. Ahmed, Tabakatu’l-Evliyâ, nşr. Nureddin Şureybe, Beyrut, 1986.

Kafesoğlu, İbrahim, “Doğu Anadolu’ya İlk Selçuklu Akını (1015-10220) ve Bunun Tarihi Ehemmiyeti”, 60. Doğum Yılı Münasebetiyle Köprülü Armağanı, İstanbul, 1953, s. 259-274.

Kafesoğlu, İ., Harezmşahlar Devleti, Ankara, 1992.

El-Kalkaşandî, Ahmed b. Ali, Subhu’l-A’şâ fî Sınâati’l-İnşâ, nşr. Muhammed Hüseyin Şemsuddin, Beyrut, 1987.

Kazvînî, Zekeriyya b. Muhammed b. Mahmud, Âsâru’l-Bilâd ve Ahbâru’l-Ibâd, Beyrut, ts.

Köprülü, M. Fuad, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara, 1991.

Köprülü, M. F., Osmanlı Devletinin Kuruluşu, Ankara, 1999.

Köprülü, M. F., Anadolu’da İslamiyet, Babinger’le birlikte nşr. Mehmet Kanar, İstanbul, 1996.

Köprülü, M. F., “Ortazaman Türk Hukuk Müesseseleri. İslam Amme Hukukundan Ayrı Bir Türk Amme Hukuku Yok mudur? ”, II. Türk Tarih Kongresi (20-25 Eylül 1937), İstanbul, 1943, s. 383-418.

Köprülü, M. F., “Ebû İshak Kâzerûnî ve Anadolu’da İshakî Dervişleri”, Belleten, XXXIII/130 (1969), s. 225-232.

Köprülüzâde M. F., “Selçukîler Zamanında Anadolu’da Türk Medeniyeti”, Millî Tetebbular Mecmuası, II/V (1331), s. 193-132.

Köprülüzade M. F., Türkiye Tarihi, İstanbul, 1923.

Kudâme b. Ca’fer, Ebu’l-Ferec el-Kâtib el-Bağdâdî, Kitâbu’l-Harac ve San’atu’l-Kitâbe, nşr. M. J. De Goeje, Bağdat, 1889.

El-Kureşî, Muhyiddîn Ebu Muhammed Abdulkâdir b. Muhammed, el-Cevâhiru’l-Mudiyye fî Tabakâti’l-Hanefiyye, nşr. Abdu’l-Fettah Muhammed el-Hulv, Kahire, 1993.

Lambton, A. K., “Changing Concepts of Justice and Injustice from the 5th/11th Century to the 8th/14th Century in Persia: The Saljuq Empire and the Ilkhanate”, Studia Islamica, LXVIII (1988), s. 27-60.

Melikoff, Irene, “Les Origines Centre-Asiatiques du Sufisme Anatolian”, Turcica, XX (1988), s. 7-18.

Melikoff, I., “L’Islam Hétérodoxe en Anatolie”, Turcica, XIV (1982), s. 142-154.

Müneccimbaşı, Ahmed Dede, Müneccimbaşı Tarihi (Sahâifu’l-Ahbâr fî Vekâyiu’l-A’sâr), çev. İsmail Erünsal, İstanbul, ts.

Neşrî, Mehmed, Kitâb-ı Cihan-Nûma, nşr. Faik Reşit Unat-Mehmet A. Köymen, Ankara, 1949.

Niketas Khoniates, Historia, çev. Fikret Işıltan, Ankara, 1995.

Nizamülmülk, Siyasetname, çev. Muhammed Şerif Çavdaroğlu, İstanbul, ts.

Ocak, Ahmet Yaşar, “Bazı Menakıbnamelere Göre XIII-XIV. Yüzyıllardaki İhtidalarda Heterodoks Şeyh ve Dervişlerin Rolü”, Osmanlı Araştırmaları, II, İstanbul, 1981, s. 31-42.

Ocak, A. Y., “Zaviyeler: Dinî, Sosyal ve Kültürel Tarih Açısından Bir Deneme”, VD, XII (1978), s. 247-270.

Ocak, A. Y., “XIII-XV. Yüzyıllarda Türk-Hristiyan Dinî Etkileşimler ve Aya Yorgi (Saint Georges) Kültü”, Belleten, 214 (1991).

Ocak, A. Y. -Farûkî, S., “Zaviye”, İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1986, XIII, 468-476.

Ocak, A. Y. La Revolte de Baba Resul ou la Formation de L’Heterodoxie Musulmane en Anatolie Au XIII. Siecle, Ankara, 1989.

Ocak, A. Y., Babaîler İsyanı, İstanbul, 1996.

Ocak, A. Y., Alev İ ve Bektaşî İnançlarının İslam Öncesi Temelleri, İstanbul, 2000.

Ocak, A. Y., Osmanlı İmparatorluğu’nda Marjinal Sufilik: Kalenderîler, Ankara, 1992.

Er-Ravendî, Muhammed b. Ali b. Süleyman, Râhatu’s-Sudûr ve Âyetu’s-Surûr, çev. Ahmed Ateş, Ankara, 1957.

Roux, Jean-Paul, Türklerin ve Moğolların Eski Dini, çev. Aykut Kazancıgil, İstanbul, 1994.

Sevim, Ali, Anadolu’nun Fethi Selçuklular Dönemi (Başlangıçtan 1086’ya kadar), Ankara, 1988.

Sipehsâlâr, Feridûn b. Ahmed, Mevlana ve Etrafındakiler, çev. Tahsin Yazıcı, İstanbul, 1977.

Süryani Mihâel, Süryani Mihâel Vekâyinamesi, çev. Hrant Andreasyan, Ankara, 1944 (TTK Kütüphanesinde basılmamış nüsha).

Şeşen, Ramazan, “Klasik İslam Kaynaklarına Göre Eski Türklerin Dini ve Şaman Kelimesinin Menşei”, Tarih Enstitüsü Dergisi, 10-11 (1979-1980), İstanbul, 1981.

Tahralı, Mustafa, “Muhyiddin İbn Arabî ve Türkiye’ye Tesirleri”, Endülüs’ten İspanya’ya, Ankara, 1996, s. 69-78.

Takârîru’l-Manâsıb, nşr. Osman Turan, (Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar içinde), Ankara, 1988.

Taneri, Aydın, Türkiye Selçukluları Kültür Hayatı, Konya, 1977.

Taşköprüzâde, ‘Usamuddin Ebu’l-Hayr Ahmed b. Mustafa, eş-Şakâiku’n-Numaniyye fî ‘Ulemâi’d-Düveli’l-Usmâniyye, nşr. Ahmed Suphi Fırat, İstanbul, 1405.

Temir, Ahmet, Caca Oğlu Nur el-Dîn’in 1272 Tarihli Arapça-Moğolca Vakfiyesi, Ankara, 1989.

Togan, Zeki Velidî, Umûmî Türk Tarihine Giriş, İstanbul, 1981.

Turan, Osman, “Celaleddin Karatay, Vakıfları ve Vakfiyeleri”, Belleten, XLV/47 (1948), s. 17-171.

Turan, O., “L’Islamisation dans la Turquie du Moyan Age”, Studia Islamica, X, s. 137-152.

Turan, O., “Les Souverains Seldjoukides et les Leurs Sujets Non-Musulmans”, Studia Islamica, I, s. 65-100.

Turan, O., “Selçuk Kervansarayları”, Belleten, x/39 (1946), s. 471-496.

Turan, O., “Selçuk Türkiyesi Din Tarihine Dair Bir Kaynak: Fustâtu’l-Adâle fî Kavâidi’s-Saltana”, 60. Doğum Yılı Münasebetiyle Köprülü Armağanı, İstanbul, 1953, s. 531-552.

Turan, O., “Şemseddin Altun-Aba, Vakfiyesi ve Hayatı”, Belleten, XLII/42 (1942), s. 197-235.

Turan, O., Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul, 1996.

Turan, O., Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, Ankara, 1988.

Turan, O., Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, İstanbul, 1996.

Turan, O., Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, İstanbul, 1997, (I-II).

Urfalı Mateos, Urfalı Mateos Vekayî-nâmesi (Papaz Grigor’un zeyli ile birlikte), çev. Hrant Andreasyan, Ankara, 1987.

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, “XII. ve XIII. Asırlarda Anadolu’daki Fikir Hareketleri İle İctimai Müesseselere Bir Bakış”, III. Türk Tarihi Kongresi (Tebliğler), Ankara, 1948, s. 287-306.

Uzunçarşılı, İ. H., Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal, Ankara, 1988.

Uzunçarşılı, İ. H., Kitabeler, İstanbul, 1347-1929.

Ünver, Süheyl, “Anadolu Selçuklu Hanedanı Tahtları Üzerine”, VII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, Ankara, 1972, I, 404-412.

Vilayet-nâme (Manakıb-ı Hacı Bektaş-ı Veli), nşr. Abdulbaki Gölpınarlı, İstanbul, 1958.

Vryonis, Speros Jr., The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization from the Elevent through the Fifteenth Century, London, 1971.

Wittek, Paul, Menteşe Beyliği, çev. O. Ş. Gökyay, Ankara, 1944.

Wittek, P., The Rise of the Ottoman Empire, London, 1963.

Yınanç, Mükrimin Halil, Türkiye Tarihi Selçuklular Devri I, Anadolu’nun Fethi, İstanbul, 1944.

Ez-Ziriklî, Hayruddin, A’lâm, Beyrut, 1969.

Anadolu Selçukluları Zamanında Evhadî Dervişler

Prof. Dr. Mİkâİl BAYRAM

Selçuk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi / Türkiye

nadolu Selçukluları zamanı, fikir hareketleri bakımından çok renkli ve çeşitlidir. Bu renklilik ve çeşitlilik, büyük ölçüde birbirinden küçük nüanslarla ayrılan pek çok dinî zümrelerden kaynaklanmaktadır. Abdallar, Ahiler, Haydarîler, Kalenderler (Cavlakîler), Mevlevîler, Babaîler, Bektaşiler, Şemsîler, Evhadîler, Rufaîler, Ekberîler, Kübrevîler vs. bu dönemde Anadolu’da faaliyet gösteren dinî, siyasî ve fikrî zümrelerdir. Bu zümreler Anadolu insanını teşkilâtlandırmakla kalmıyor, bugünkü siyasî partilerin yaptığı gibi tabanda kültürel ve siyasî kadrolaşmayı da sağlıyordu. Her tarikatın ve dinî zümrenin cemaatı, desteklediği şehzadeyi ve bu şehzadenin siyasî kadrosunu iktidara getirmek için faaliyet göstermekte idi. İşte bu faaliyetler sonucu zaman zaman iktidar bunalımları ve iç çatışmalar da meydana gelmekteydi.

Bu devirde meydana gelen ve “Babaîler İsyanı” diye bilinen Türkmen hareketleri, bu tür bir siyasî-dinî (tasavvufî) harekettir. Mevlânâ ve hocalarının başlattığı ve XIII. asır sonlarında “Mevlevîlik” diye adlandırılan hareket de, aslında dinî-siyasî (tasavvufî) bir harekettir. 1256 yılından itibaren uzun bir süre iktidar olmuştur. Moğolların ve Moğol yanlısı iktidarların himayesini kazanmıştır. Mevlânâ’nın mektupları ve sohbetleri incelendiği zaman, onun devrinin siyasîleri ile sıkı ilişkiler içinde bulunduğu ve belli bir siyasî kadronun fikrî tabanını oluşturmaya yönelik faaliyetler içinde olduğu, rahatlıkla fark edilebilmektedir.

Bu dini ve fikri akımların birçoğu dışarıdan Anadolu’ya gelmiştir. Yesevîlik, Kalenderlik, Kadirîlik, Kübrevîlik gibi. Fakat bu akımlardan bazıları Anadolu’dan neş’et etmiş ve belli bir merkezden yönetilmiştir. Meselâ Ekberiye hareketi; Muhyi’d-din İbnü’l-Arabî’nin üvey oğlu Sadrü’d-din Konevî’nin başlattığı bir fikri cereyan olup, merkezi Konya idi. Celâliye veya Mevlevîlik denilen dinî-tasavvufi hareket de, Mevlânâ ve hocalarının başlattığı bir fikrî akım olup, daha sonraları Mevlânâ’nın halifeleri (Post-nişînler) tarafından bir tarikat ocağı haline getirilmiştir. Bu hareketin merkezi de Konya olmuştur. Keza Bektaşilik hareketi de Anadolu orijinlidir. Kurucusu olan Hacı Bektaş-ı Veli, bugünkü adı Hacıbektaş olan Sulucakarahöyük’de yaşadığı ve meftun olduğu için, burası tarih boyunca Bektaşiliğin merkezi konumunda olmuştur.

Anadolu Selçukluları Devri’nin en ünlü şair-mutasavvıflarından olan, Türkmen asıllı Şeyh Evhadü’d-din Hâmid el-Kirmânî’nin başlattığı Evhadiyye hareketi de, XIII. asrın başında Kayseri’den neş’et etmiş, en güçlü siyasî-fikrî ve dinî (tasavvufî) bir mahiyette tezâhür etmiştir. Özellikle I. Giyasü’d-din Keyhüsrev ve oğlu I. Alâü’d-din Keykubad zamanında iktidarın destek ve himayesini kazanmıştır. Bu hareket aslında, 34. Abbasî halifesi en-Nâsır li-Dinillah’ın organize ettiği ve yönettiği “Fütüvvet Teşkilâtı”na bağlı olarak kurulmuştur. Şeyh Evhadü’d-din Kirmânî Abbasî Halifeliği tarafından, Anadolu’ya Şeyhu’ş-şuyûhi’r-Rum (Anadolu’daki şeylerin şeyhi) olarak gönderilmiştir. Bu bakımdan Evhadü’d-din Fütüvvet Teşkilâtı’nı Anadolu’da kadrolaştıran ve yöneten kişidir. Bu yönü ile O, Anadolu Ahi Teşkilâtı’nın (Ahiyân-ı Rum) ve bu teşkilâtın kadınlar kolu olan Anadolu Bacıları Teşkilâtı’nın (Bacıyân-ı Rum) teşekkülünde de büyük rol oynamıştır. Evhadü’d-din’in

Ahi Teşkilâtı’nın baş mimarı sayılan ve “Ahi Evren” diye bilinen Şeyh Nâsîrü’d-din Mahmud el-Hoyî’nin kayınpederi ve Bacılar Teşkilâtı’nın lideri Fatma Bacı’nın babası olduğunun hatırlanması, onun Anadolu’ya has olan bu iki tarihî kuruluş içindeki yeri ve önemini açıklamaya yeterlidir. Ahi Teşkilâtı ve bu teşkilatın kadınlar kolu olan Bacılar Teşki

lâtı (Baciyân-ı Rum) da, ilk olarak Kayseri’de kurulmuş ve buradan da Anadolu’ya yayılmıştır.

Evhadü’d-din-i Kirmânî Kayseri’de sur içinde bulunan Ahilere ait sanayi sitesinde, Dabbağlar (Dericiler) Çarşısı ile Külah-duzlar Çarşısı arasındaki mescide bitişik olan Hanikâhda ikamet ediyordu. Bu hanikâhın bir kapısı mescide, bir kapısı da kızı Fatma Hatun’un oturduğu eve açılıyordu.1 İşte bu hanikâhda irşad ve tedris ile meşgul idi. Çevresindekilerle Türkçe olarak konuştuğu için, Türkmenler arasında büyük bir şöhrete sahip olmuş ve geniş bir çevre edinmiştir. O dönemde Anadolu’daki Ahiler çoğunlukla ona mensup idiler. Bununla beraber o, İran kültür ve edebiyatına çok vakıf iyi bir şairdir. Evhadü’d-din-i Kirmânî Kayseri’de ikamet ettiği zamanlarda, sık sık Erciyes Dağı eteğindeki Battal Mescidi’ne gider burada itikafa çekilirdi.2 Bazı talebelerini burada çilleye sokardı. Burada onun gözetiminde çilleye giren Zahid Türk diye anılan zatın, Hacı Bektaş-ı Veli olduğu karinelerden anlaşılmaktadır.3

Anadolu Selçukluları Sultanı I. Gıyasü’d-din Keyhüsrev ikinci defa tahta geçince, (601/1204) hocası Malatyalı Şeyh Mecdü’d-din İshak’ı (618/1221) cülûsunu Abbasî Halifesine bildirmek üzere Bağdad’a göndermiştir.4 Mecdü’d-din İshak (Şeyh Sadru’d-din-i Konevî’nin babası) o yıl hacca gitmiş, Bağdad üzerinden Anadolu’ya dönerken beraberinde birçok mutasavvıf ve ilim adamlarını da Anadolu’ya celbetmiştir. Ünlü sofî Muhyi’d-din İbnü’l-Arabî, Evhadü’d-din-i Kirmânî, Ebu Ca’fer Muhammed el-Berzâî, Şeyh Nasîrü’d-din Mahmud (Ahi Evren) bunlardan birkaçıdır. Bu olay 601/1204 senesinde vuku bulmuştur. Nitekim Muhyi’d-din İbnü’l-Arabî’nin 602/1205 yılında Konya’da olduğu bilinmektedir.5 Ebu Ca’fer Muhammed el-Berzâî de “Ravzatü’l-müridîn” adlı eserinde,6 Konya’daki evinde Evhadü’d-din-i Kirmânî’nin kendilerine, Hace Yusuf-i Hemedanî’nin (540/1148) bir kerametini anlattığını bildirmekte ve bu kerameti ondan nakletmektedir. Aynı kerameti İbnü’l-Arabî de gene Evhadü’d-din’den naklen anlatmaktadır.7 Böylece I. Gıyasü’d-din Keyhusrev’in elçisi olarak Bağdad’a gönderilen Şeyh Mecdü’d-din İshak’ın, Anadolu’ya dönünce beraberindekilerle birlikte Konya’ya geldikleri anlaşılmaktadır.

Evhadü’d-din’in I. Gıyasü’d-din Keyhüsrev’in ikinci saltanatı devrinde (601-608/1204-1211), bu sultanla görüşmeleri olmuştur. Nitekim bu sultana hitaben bir rubaî de söylemiştir:

“Kayser’in ayağının altında yer eskimekteydi.

Köşkü gökyüzüne yükselmişti.

Ey Keyhüsrev, onun yerini almış durumdasın.

Söyle: O köşk nerde? Kayser ise sanki hiç yakışmadı.”

Evhadü’d-din’in ilk olarak, 1204 yılında Fütüvvet Teşkilâtı’nın bir şeyhi olarak Anadolu’ya geldiği görülmektedir. Bu tarihten itibaren zaman zaman başka ülkelere seyahatleri olmakla beraber, gene Anadolu’ya dönmektedir. Çünkü o, Fütüvvet Teşkilâtı’nın Anadolu’daki Şeyhlerin lideri (Şeyhü’ş-şuyûhi’r-Rum) olarak halife tarafından görevlendirilmişti. Uzun bir süre bu görevde bulunmuştur. Anadolu’da çoğunlukla Kayseri’de ikâmet etmekteydi. Burada bir evlilik de yapmış ve bu evlilikten kızı Fatma Hatun dünyaya gelmiştir.8 Fakat Malatya, Sivas ve Konya’ya da müteaddit defalar uğramıştır.

Evhadü’d-din Anadolu’da bulunduğu sürece, gerek devlet adamlarından, gerek halktan büyük itibar ve saygı görmüştür. Bununla beraber Anadolu’da ona muhalif olan bir çevre de vardı. O kendisine muhalif olan çevreden duyduğu rahatsızlığı, şu rubâisi ile ifade etmektedir:

“ Zamanın elinden nice zulümler gördüm.

Bu zulümler olmasaydı Diyar-ı Rum’a gelmeme ne gerek vardı.