Mała encyklopedia kultury antycznej

centesima łac. 1. jednoprocentowy podatek od sprzedaży w drodze licytacji, c. rerum venalium wprowadzony przez Augusta, przez Tyberiusza zmniejszony do pól procent, tzw. ducentesima, a później przywrócony do poprzedniej wyso

Centho

141

ceramika

kości. 2. jeden procent miesięcznie od pożyczo­nej sumy, czyli 12% rocznie.

Centho przydomek rodu Klaudiuszów (zob. Ciaudii).

centimanus łac. mit. olbrzym sturęki; zob. hekatonchejrowie.

cento 1. materiał zrobiony ae sfilcowanych wełnianych nitek, które otrzymywano z kawał­ków starych wełnianych ubrań. Używany był dla ochrony odzieży podczas pracy, jako dera do przykrywania zwierząt itp. Szczególnie ważne znaczenie miał podczas wojny, gdyż impregno­wanym c. okrywano drewniane części maszyn oblężniczych dla ochrony przed pożarem. 2. poe­mat skompilowany z poszczególnych wierszy wyjętych z różnych poematów. W Grecji po­pularne były Homerocentones, czyli poematy zbudowane z niektórych wierszy pieśni Homera. W Rzymie najczęściej układano c. z wierszy Wergiliusza.

Centumcellae dziś Civitavecchia; port w Etrurii, gdzie znajdują się ruiny willi Trajana.

centumyiri łac. 1. kolegium sędziowskie skła­dające się w czasach republikańskich ze 105 człon­ków, za cesarstwa ze 180, kompetentne w spo­rach spadkowych i dotyczących majątku o wyso­kiej wartości. Przestało istnieć w III w. n.e. 2. kolegia radnych (100 dekurionów) w municy-piach.

centuria łac. jednostka podziału znajdująca następujące zastosowania: 1. jednostka podziału ludności wprowadzona rzekomo przez Serwiusza Tulliusza. Każda z klas majątkowych dzieliła się na c., których było w sumie 193. Podział ten był szczególnie ważny przy głosowaniu, ponieważ każda c. miała jeden głos. Obywatele najbogatsi, stanowiący 98 c., mieli zapewnioną większość. Za cesarstwa podział na c. utrzymywał się jedynie w tribus miejskich, lecz utracił znaczenie poli­tyczne. 2. jednostka .miary ziemi wynosząca pierwotnie 200 jugerów, później zmniejszona do 50 jugerów. 3. oddział wojska rzymskiego, liczący pierwotnie 100 ludzi, z czasem znacznie zmniej­szony.

centurion (łac. centurio) 1. oficer rzymski sto­jący na czele jednostki wojskowej zwanej cen­turią, setnik. 2. naczelnik centurii (zob. cen­turia l.). Podczas głosowania na zgromadzeniach ludowych, comitla centuriata, zbierał głosy człon-_ ków swojej centurii.

Centuripae (Centuripinum) dziś Centorbi; mia­sto na Sycylii środkowej, w pobliżu Etny, nad

rzeką Symaithos, słynne z uprawy zboża i sza­franu. We wczesnym okresie cesarstwa otrzymało prawa miast latyńskich.

cenzor (łac. censor) nazwa wywodzi się od wyrazu censeo, szacuję. Urząd ten został utwo­rzony prawdopodobnie ok. r. 443 p.n.e. Comitia centuriata wybierały co pięć lat dwóch cenzorów, których zakres obowiązków obejmował: 1) spo­rządzenie listy obywateli wg klas, centurii i tri­bus z uwzględnieniem stanu majątkowego (cen-sus); 2) ogólny nadzór nad moralnością obywa­teli, przy czym c. stosowali następujące kary:

a) nota censoria (zob.), b) senatu movere, usu­nięcie z senatu, c) eguum publicwn adimere, usunięcie obywatela z centurii jazdy, d) tribu movere, przeniesienie z tribus wiejskiej do miej­skiej lub w ogóle pozbawienie prawa do głoso­wania na zgromadzeniach ludowych. C. wydawali również edykty zmierzające do poprawy oby­czajów i regulowali takie sprawy finansowe, jak:

wydzierżawianie dochodów państwowych, nad­zór nad budową i konserwacją gmachów pań­stwowych, dróg itd., brali udział w układaniu preliminarza' budżetowego. Lokalem urzędo­wym c. była Villa publica na Polu Marsowym. Okres urzędowania c. wynosił 18 miesięcy.

Cephallenia zob. Kefallenia.

cera łac. wosk, importowany do Rzymu z Attyki, Cypru i Sycylii. Używany był do za­prawiania drzewa przeznaczonego do budowy okrętów, do sporządzania form odlewniczych, posążków bogów, masek przodków, pokrywania zwłok, aby uchronić je od rozkładu, jak również do powlekania tabliczek, na których pisano.

ceramika ogólna nazwa dla garncarstwa, po­chodząca od nazwy przedmieścia ateńskiego Keramejkos, gdzie koncentrował się handel naczy­niami glinianymi. C. grecka stanowi niezwykle ważną i ciekawą gałąź artystycznego rzemiosła greckiego, jest bowiem niezastąpionym źródłem ikonograficznym dla badaczy historii kultury materialnej dzięki przedstawieniom z życia co­dziennego stanowiącym często tematykę deko­racji waz. Eksport, c. greckiej sięgał z jednej strony wybrzeży Morza Czarnego, z drugiej— Etrurii. Forma naczyń i ich cele użytkowe były różnorodne. Sporządzano kratery do mieszania wina, pitosy do przechowywania wina i oliwy, amfory, talerze, puszki i flakony na perfumy i wiele in. Pierwszym stylem, który się wytworzył po okresie mykeńskim i po przejściowym stylu protogeometrycznym, był tzw. styl geome

142

Ceroliniensis

tryczny, w którym daje się wyróżnić wiele lokalnych odmian. Najpiękniejsze naczynia to wazy dipylońskie, znalezione w znacznej ilości w okolicy bramy Dipylon w Atenach, pokryte na całej powierzchni ornamentyką, która ma nie tylko zdobić naczynie, ale i uwydatnić jego tek­tonikę. Pomiędzy pasami, wypełnionymi wzo­rami geometrycznymi, znajdujemy sceny z życia ludzi, ujęte również w stylu geometrycznym i przedstawiające epizody z życia bohaterów, morze i okręty, pogrzeby, zawody gimnastyczne, taneczne i muzyczne itd. W VII w. p.n.e. grec­ka c. uległa wpływom wschodnim, co się prze­jawia w bogatej ornamentyce, czerpiącej swą tematykę z fantastycznego świata gryfów, skrzy­dlatych chimer, palmet i lotosów. Z licznych okazów sztuki garncarskiej tego okresu zasłu­gują na uwagę naczynia protokorynckie, a wśród nich aryballosy i alabastrony. W VI w. cera­miczne malarstwo greckie wyzwala się spod wpływu wschodniego. Zwycięstwo odnosi nowy styl, tzw. czarnofigurowy, który najpełniej rozwinął się w Chalkis i Atenach ze względu na dobrą glinę; istniały także odmiany tego stylu, jak: pontyjska, kladzomeńska, erytrejska i inne. Styl czarnofigurowy wysuwa w motywach na pierwszy plan człowieka i mit. Do najpiękniej­szych wytworów ceramiki ateńskiej tego okresu należy słynna waza Francois, dzieło Klitiasa i Ergotimosa, oraz wspaniała amfora Eksekiasa, która wyobraża Achillesa i Ajasa grających w kości. W drugiej poł. VI w. wynaleziono technikę czerwonofigurową. Nowa tech­nika, przedstawiająca jasne figury na ciemnym tle, pozwalała na dokładniejsze odtworzenie muskulatury i pełniejsze studium draperii. Naj­piękniejszym okresem ceramiki czerwonofigu-rowej jest epoka stylu archaicznego albo surowego w latach 530-475 p.n.e. Do naj­wybitniejszych mistrzów malarstwa tego okresu należą Eutymides, Eufronios, Duris, Brygos i Hieron. Na wazach czerwonofigurowych obok scen mitologicznych bardzo często przedsta­wiane są sceny z życia współczesnego. Wazy tego okresu cechuje dążenie do realizmu i troska o harmonię między rodzajem dekoracji a ro­dzajem naczynia (zob. czerwonofigwowy styl). Wspaniałemu rozwojowi ceramiki ateńskiej po­łożył kres wybuch wojny peloponeskiej; Attyka traci zamiejscowe rynki zbytu, obniża się po­ziom twórczości, zerwany zostaje związek z wiel­kim malarstwem. W Italii ceramika artystycz­na rozwijała się przede wszystkim w Etrurii już w VII w. p.n.e. Na uwagę zasługują przede wszystkim vasi di bucchero, wazy o czarnym zabarwieniu wyrabiane prawdopodobnie metodą redukcji i reoksydacji i zdobione dekoracją plastyczną. Możni lukumonowie (zob. lucu-mones) posługiwali się również wazami czamo-figurowymi i czerwonofigurowymi importowa­nymi z Grecji. W końcu V w. p.n.e., w war­sztatach etruskich zaczęto produkować wazy tego typu na podstawie wzorów greckich, którym nie dorównywały jednak pod względem wartości ar­tystycznej. W Italii południowej powstał szereg warsztatów ceramicznych prowadzonych zarówno przez Greków, jak i Italczyków. Najsłynniejsze wyroby pochodzą z Apulii. Obok scen mitolo­gicznych przedstawiają również szereg epizodów z żyda codziennego, noszących wybitne piętno lokalne. Cechą szczególnie charakterystyczną wyrobów sztuki ceramicznej południowoitalskiej jest skłonność do karykaturalnego przedstawiania postaci bogów, herosów i zwykłych ludzi. Rzy­mianie przez szereg stuleci importowali cerami­kę grecką i etruską, lecz na początku w III p.n.e. wyroby rzymskie pomimo wyraźnych wpływów kampańskich i apulijskich zaczęły wykazywać cechy oryginalne. Nigdy jednak ceramika rzym­ska nie doszła do tego stopnia doskonałości, co ceramika grecka. Zob. wazowe malarstwo.

Cerber (gr. Kerberos, łac. Cerberuś) mit. pies o trzech głowach, z wężem zamiast ogona, strzegący bram Hadesu. Herakles wyprowadził go na ziemię, wypełniając w ten sposób jedną ze swoich dwunastu prac wykonywanych na roz­kaz Eurysteusza.

CereaHs (lub Cerialis) 1. Anicius C., konsul z r. 65 n.e.; po wykryciu spisku Pizona postawił wniosek, by Neronowi, jak bogu, postawić świą­tynię. 2. C. Petiiius, legat IX legionu rzymskiego w Brytanii za panowania Wespazjana.

Cerera (łac. Ceres) mit. rzymska bogini uro­dzajów, córka Saturna i bogini Ops, identyfi­kowana z grecką Demeter.

cereyisia łac. napój używany przez Galów i Germanów, przyrządzony z pszenicy lub jęcz­mienia, rodzaj piwa.

Cerialia (łac., także Cerealia, Cereales) ra­dosne święta ku czci bogini Ceres obchodzone w Rzymie 19 kwietnia na pamiątkę powrotu na ziemię Kory-Prozerpiny.

Cennaliis północno-zachodnia część Palatynu.

Ceroliniensis zob. Caelius mons.

cerussa

143

Gestii

cerussa łac. biel cynkowa używana przez ko­biety greckie i rzymskie do celów kosmetycz­nych.

Cervidius (Quintiis C. Scaevola) wybitny praw­nik z II w. n.e., nauczyciel słynnego Emiliusza Papiniana, autor dzieł prawniczych pt. Digesta (40 ksiąg), Responsa (6 ks.), Qiiaestiones (20 ks.).

cesarstwo rzymskie datuje się od r. 31 p.n.e., kiedy Oktawian (zwany później Augustem), adoptowany syn Juliusza Cezara, stał się jedy­nym panem .państwa rzymskiego dzięki zwycię­stwu pod Akcjum, odniesionemu nad Antoniu­szem i Kleopatrą. Zachował on pozornie ustrój republikański, lecz skupił w swym ręku kilka urzędów, które czyniły go władcą państwa, dając mu naczelną władzę wojskową i cywilną, a mianowicie: imperium maius proconsulare, prokonsularną władzę wyższego urzędu, która czy­niła go zwierzchnikiem całej armii; dożywotnią potestas tribunicia; najwyższy urząd kapłana (pontifex maximus) i in. Podstawę materialną dawały mu prowincje cesarskie i specjalny skarb princepsa, fiscus. Używał tytułu princeps i im­perator. August rozszerzył poważnie granice państwa, od jego czasów były nimi: Ren i Dunaj w Europie, Eufrates i pustynie arabskie w Azji, pustynia w Afryce i Ocean Atlantycki od za­chodu. Granice te rozszerzały się za następców Augusta z domu julijsko-klaudyjskiego i Fla-wiuszów. Największe terytorium obejmowało ce­sarstwo rzymskie za Trajana (urn. 117 r. n.e.);

po okresie spokoju za panowania Antoninów, w III w., następuje kryzys polityczny i gospo­darczy państwa, barbaryzacja wojska, chaos spowodowany walkami między różnymi preten­dentami do tronu cesarskiego, nawet odrywanie niektórych prowincji od Rzymu na dłuższy okres czasu. Konsolidacji imperium dokonał Klaudiusz (268 - 270), który pokonał Gotów, i Aurelian (270 - 275), który z powrotem przyłączył do Rzymu Galię i prowincję Syrię oraz Egipt. Reorganizacji cesarstwa dokonał Dioklecjan (284-305); stworzył on nową formę ustroju państwa, tzw. dominat, czyli monarchię' abso­lutną, wzorującą się w wielu dziedzinach na despocji orientalnej. Panowanie Dioklecjana roz­poczyna okres późnego cesarstwa. Przeprowadził on podział administracyjny państwa na część wschodnią i zachodnią. Nowy podział wprowa­dzał 108 prowincji, stanowiących najniższą ko­mórkę administracyjną i złączonych w 12 wyż­szych jednostek, tzw. diecezji lub wikariatów.

Dioklecjan dobrał sobie jako współrządcę Ma-ksymiana, któremu oddał część zachodnią im­perium, sobie zaś zachował wschodnią; obaj nosili tytuł Augustus i mieli do pomocy, dwu Cezarów. Ostateczny podział imperium na dwa oddzielne cesarstwa, zachodnie i wschodnie, dokonał się po śmierci Teodozjusza w r. 395. Ostatnim cesarzem zachodnim był Romulus Augustulus, którego w r. 476 zrzuciła z tronu armia, złożona głównie z Germanów, obwołując królem jednego z oficerów, Odoakra. Cesarstwo wschodnie, bizantyjskie, istniało jeszcze niemal przez 10 wieków; skończyło się w r. 1453, gdy Turcy zdobyli stolicę państwa, Konstantynopol, i gdy zginął ostatni cesarz, Konstantyn XII Paleolog.

cesarz, wyraz polski pochodzi od przydomka Gajusza Juliusza: Caesar. Oktawian adoptowany przez Gajusza Juliusza Cezara, przyjął nazwisko:

Caius lulius Caesar Octwianus, do którego dodano w r. 27 p.n.e. tytuł Augustus. Jego na­stępcy nosili także przydomek Caesar obok tytułu Augustus. Od czasów Hadriana tytuł Cezar August oznacza panującego c., tytuł Ce­zar — wyznaczonego następcę tronu. Dioklecjan, przeprowadziwszy podział władzy, zachował dla obu c. tytuł Augustus, obaj zaś współrządcy otrzymali tytuł Caesar. Ponadto c. przysługiwał tytuł imperatora,. jako naczelnemu dowódcy armii.

cessio bonorum łac. dobrowolne odstąpienie swego majątku przez niewypłacalnego dłużnika wierzycielom. Dzięki temu aktowi dłużnik unikał infamii. C. b. została wprowadzona w I w. p.n.e.

Cestii Cestiusze, ród rzymski pochodzenia plebejskiego. 1. Caius Cestius, ekwita, pretor w r. 44 p.n.e., przeciwnik Antoniusza, zginął na skutek proskrypcji w r. 43. Jest może tym, któ­remu rodzina wystawiła pomnik w okolicy Porta Ostiensis w postaci piramidy, znany pod nazwą Piramidy Cestiusza, włączony później w obręb Murów Aurelianskich. Piramida, zbudowana w ciągu 330 dni, nosi ślady malowideł na ścia­nach i suficie. 2. Lucius C. Pius, retor pocho­dzenia greckiego z czasów Augusta, rodem ze Smymy, autor głośnych deklamacji, których fragmenty przechował nam Seneka Starszy. 3. C. Gallus, namiestnik Syrii za Nerona, w r. 66 n.e. usiłował stłumić powstanie żydowskie w Pa­lestynie, nie zdołał jednak tego przeprowadzić do końca i musiał odstąpić od oblężenia Jero­zolimy.

cestrus

144

Cezar

cestrus (łac., także cestrum, z gr. kestron) rylec metalowy, za pomocą którego w tzw. tech­nice enkaustycznej rozprowadzano farby wosko­we na płycie kamiennej lub na desce.

ceterum censeo łac. ja zresztą jestem zdania. Początek wypowiedzi Katona Starszego, usiłu­jącego przekonać senat rzymski o konieczności wznowienia wojny z Kartaginą i ostatecznego jej pokonania; dlatego powtarzał ustawicznie ceterum censeo Carthagmem delendam esse, ja zresztą jestem zdania, że Kartaginę należy zburzyć;

Cethegus przydomek niektórych przedstawi­cieli rodu Korneliuszów: 1. Marcus Comelius C. pretor w r. 211, konsul w r. 204 p.n.e., pokonał w r. 203 brata Hannibala, Magona; był wybit­nym mówcą. 2. Caius Comelius C., konsul w r. 197 p.n.e., odniósł zwycięstwo nad Galami w północnej Italii. 3. Publius Cornelius C. ska­zany był w r. 88 p.n.e. przez Sullę na wygnanie, potem jednak przeszedł na stronę Sulli i wrócił do Rzymu, gdzie cieszył się wielką popularno­ścią. 4. Caius Cornelius C; przyjaciel Katyliny i uczestnik jego spisku; postawiono mu za za­danie zabicie kilku senatorów, przede wszystkim Cycerona. Przez wysłanie listu do AUobrogów ujawnił swój udział w spisku; został uwięziony wraz z Lentulusem i stracony 5 grudnia 63 r.-p.n.e.

Cezar (Caius lulius Caesar 100-44 r. p.n.e.) pochodził z gens Julia, którą wyprowadzano po mieczu od Eneasza, syna Wenery, ze strony matki zaś wywodził się od króla Ankusa Mar-cjusza. Mimo tych arystokratycznych związków, w pierwszym okresie swej kariery politycznej występował jako stronnik popularów. Młodość jego przypadła na burzliwy okres walki Mariu­sza i Sulli. Jako edyl kurulny zdobył sobie po­pularność i sympatię ludu kosztownymi igrzy­skami. Jednocześnie starał się o zbliżenie z Pom-pejuszem, najbardziej wpływowym z wodzów rzymskich, korzystając przy tym z każdej spo­sobności, aby go skłócić z senatem. W latach 61/60 p.n.e. jako propretor Hiszpanii zdobył środki materialne umożliwiające mu dalszą ka­rierę i zdołał uwolnić się od długów, w których się pogrążył w czasie swego edylatu. W r. 60 C. doprowadził do zbliżenia niechętnych sobie Pompejusza i Marka Licyniusza Krassusa, wiel­kiego finansisty, najbogatszego człowieka w Rzy­mie. Razem z nimi utworzył triumwirat stano­wiący ogromną potęgę w państwie, przed którą

musiały się ugiąć senat i inne czynniki władzy;

w ten sposób zdobył C. konsulat w r. 59. W roku następnym udał się w charakterze namiestnika do Galii, w ciągu lat dziewięciu (58 - 50 r.) cał­kowicie ją podbił i utrwalił w niej panowanie Rzymu wykazując niezwykły talent wodza i or­ganizatora. Po śmierci Krassusa, gdy na wi­downi politycznej zostali tylko C. i Pompejusz, doszło między nimi do konfliktu. Pompejusz sprzymierzył się z senatem i otrzymał od niego rozległe pełnomocnictwa. Wówczas nakazał C. powrót do Rzymu, bez wojska. C. rozkazu nie usłuchał, powrócił, ale z wojskiem, przekracza­jąc po pewnym wahaniu rzeczkę Rubikon, która stanowiła granicę pomiędzy prowincją Galią a właściwą Italią, gdzie imperator nie mógł wkraczać z wojskami. Było to sygnałem wojny domowej. Pompejusz nie dotrzymał mu placu i porzucił terytorium Italii, zamierzając zgro­madzić przeciw C. swoje legiony znajdujące się w prowincjach wschodnich. Liczył też na pomoc królów Wschodu, wśród których cieszył się dużą popularnością. Jednakże nadzieje te go zawio­dły; pobity przez C. pod Farsalos w Tesalii (w r. 48), uciekł do Egiptu, gdzie został podstę­pnie zabity przez króla Ptolemeusza, który mu udzielił schronienia. Po rozproszeniu resztek pompejańczyków w Azji Mn., Egipcie i Tunisie (prowincja Afryka), C. powrócił w triumfie do Rzymu i stał się panem wielkiego imperium. W r. 46 uzyskał władzę dyktatora na 10 lat i wprowadził szereg reform, które dobitnie świadczyły o jego talentach prawdziwego męża stanu. Reformy dotyczyły zarówno wojska jak finansów, kalendarza jak administracji państwo­wej. Przez cały czas swej kariery reprezentował taktykę zbliżenia zdobywców i podbitych. Jedną z ustaw wydaną za jego konsulatu była surowa ustawa przeciwko nadużyciom w prowincjach;

hojnie też udzielał obywatelstwa rzymskiego. Z imperium rzymskiego chciał stworzyć monar­chię typu hellenistycznego, te plany napotkały jednak na zdecydowaną opozycję w społeczeń­stwie rzymskim, przywiązanym do republikań­skiej formy rządu. W Idy Marcowe r. 44 p.n.e. dyktator padł zabity przez spiskowców — nie przez republikanów broniących wolności, ale przez Rzymian broniących swych przywilejów panów świata. C. był nie tylko genialnym mę­żem stanu, ale również utalentowanym mówcą i pisarzem, choć działalność literacka była dla niego oczywiście zajęciem ubocznym i drugo-

cezar

145

Chamajleon

rzędnym. Za miodu pisał okolicznościowe po­ezje, m.in. pochwalę Heraklesa, miał także na­pisać tragedię o Edypie. Podczas przejścia przez Alpy napisał dzieło gramatyczne o analogii, dedykowane Cyceronowi. Najważniejszymi jego dziełami są De helia Galileo oraz Commentarii de bello dviii. Mimo pozornego obiektywizmu (użycie trzeciej osoby), beznamiętnego tonu, braku wszelkiego patosu są to pisma o wyraźnej tendencji politycznej, zawierające ponadto szereg nieścisłości, których nie można wytłumaczyć pomyłkami pamięci. Mimo to dzieła te posia­dają wielką wartość literacką. Jako mówca i pi­sarz C. był zwolennikiem, attycyzmu i wielkim purystą językowym. Dobierał jak najstaranniej słów, układając je w proste, lecz właśnie dzięki temu tchnące dramatycznością zdania.

cezar zob. cesarz.

Cezareja (Caesarea) nazwa kilku miast we wschodnich prowincjach imperium rzymskiego.

1. miasto i port w Palestynie na pograniczu Galilei i Samaru, zwane dawniej Stratonis Turris.

2. miasto w Mauretanii, poprzednio zwane łoi, za cesarstwa stolica prowincji Mauretania Caesariensis. 3. stolica Kappadocji, pierwotnie Ma­zaka; dziś ruiny w pobliżu Kaysari w Turcji. 4. miasto w Fenicji, ojczyzna cesarza Aleksandra Sewera, pierwotnie zwane Arca lub Arcena urbs, skolonizowane przez Rzymian i nazwane przez .nich C.

Cezarion (Caesarion) zdrobniałe imię Ptolemeusza Cezara (47-30 p.n.e.), syna Kleopatry i — wg tradycji panującej u pisarzy starożyt­nych — Cezara. Po klęsce Kleopatry C. został zamordowany z rozkazu Oktawiana.

cezura (gr. tomt, tac. caeswa) termin metry­czny oznaczający przestanek w wierszu przy­padający wewnątrz stopy lub metrum.

Chabrias z Aiksone uczeń Platona, słynny do­wódca ateński, wielokrotny strateg w latach 389 -- 357 p.n.e., walczył w interesie Aten a także w służbie królów Cypru i Egiptu. Zginął na Chios.

Chaerea zob. Cassi 13.

Chajrefanes malarz grecki (ok. 300 r. p.n.e.), uczeń Nikofanssa; malował obrazy o swobodnej tematyce.

Chajrefont (Chajrefoli) ze Sfettoa gorący zwo­lennik Sokratesa; miał się -zwrócić do wyroczni w Delfach z zapytaniem, kto jest mądrzejszy od Sokratesa, na co otrzymał następującą od­powiedź: są fos SafokiSs sofóteros d'Euripldes, andrSn de ptintSn sofótatos SSkrates (mądry

Sofokles, mądrzejszy Eurypides, ze wszystkich ludzi najmądrzejszy jest Sokrates). CA. miał napisać tragedię pt. Heraklidzi.

Chajremon 1. ateński poeta tragiczny z IV w. p.n.e., pisał tragedie przeznaczone jedynie do czytania. 2. przedstawiciel filozofii stoickiej (I w. n.e.), dyrektor biblioteki w Aleksandrii, wychowawca Nerona, autor dzieł religijnych, historycznych, jak również dotyczących hieroglifów egipskich. Zachowało się nieco fragmentów. 3. poeta liryczny, którego trzy epigramy zacho­wały się w Antologii Palatyńskiej.

Chajrestratos syn Chąjredemosa, urodzony w Rhamnus, rzeźbiarz (niw. p.n.e.). Wykonał na zamówienie Megaklesa posąg Temidy znale­ziony w Rhamnus, w małej świątyni w świętym okręgu Nemezis. Obecnie znajduje się on w mu­zeum w Atenach.

Chajroneja zob. Cheroneja.

Chaldeja południowo-wschodnia część Babilo­nii, od Eufratu do Pustyni Arabskiej; kapłani chaldejscy słynęli ze znajomości astrologii i daru wróżbiarskiego.

Chaikedon (gr. ChalkŚdSn lub KachledSn) dziś Kadikóy; miasto w Bitymi nad Bosforem, na wprost Bizancjum, założone przez Megarejczyków w VII w. p.n.e., ważny punkt handlowy. Znajdowała się tam słynna wyrocznia i świąty­nia Apollina.

Chalkidike górzysta kraina w północnej Ma­cedonii, tworząca półwyspy: Pallene, Sithonia i Akte. Została skolonizowana przez mieszkań­ców Chalkis, słynęła z kopalni ołowiu i z oży­wionego handlu. W V w. p.n.e. wchodziła w skład związku morskiego Aten. W r. 348 p.n.e. została, podbita przez Filipa II Macedoń­skiego.

Chalkis dziś Negroponte; główne miasto na Eubei, słynne z kopalni miedzi i wyrobów z brą­zu. Mieszkańcy CA. założyli wiele kolonii za­równo na terytorium Półwyspu Bałkańskiego i wysp, jak w dalekiej Italii; są to m.in. Naksos, Torone, Katana, Leontinoj, Kyme i in. Ojczy­zna mówcy Izajosa oraz poetów: Likofrona i Euforiona.