Mała encyklopedia kultury antycznej

Chtonia (gr. Chthonia) zob. Erechteus l.

chtoaiczne bóstwa greccy bogowie w świecie podziemnym, uważani za sprawców życia i płod­ności ziemi, jak również za zsyłających śmierć. Należeli do nich: Hades, Hsrmss, Dsmster, Persefona, Erynie, Tanatos, Hypnos, Kery, Hekate, jak również trzej sędziowie: Minos, Ajakos i Radanuntys.

Chytroj (gr. dost. garnki) Święto garnków, trzeci dziea Antestsriów (zob. Dwnizje), poświę­cony pamięci zmarłych, dla których zastawiano stoły potrawami w garnkach. Po zachodzie słońca porządkowano dom i wypraszano dusze zmarłych stówami: Wyjdźcie, dusze, już po Antesteriach.

Cibalae (Cibalis) miasto w dolnej Pannonii;

w pobliżu C. Konstantyn W. odniósł zwycięstwo nad Licyniuszem w r. 314.

cibaria łac. żywność; miara zboża wydzielana dziennie żołnierzom; żywność w naturze wyzna­czona urzędnikom na prowincji lab pieniądze wypłacane na wyżywienie w czasie pełnienia funkcji urzędowych w prowincji.

Cibyra

151

Cicero

Cibyra zob. Kibyra.

cicer łac. groch; stanowił tanie pożywienie ludu rzymskiego, na ulicach sprzedawano c. go­towany lub przypiekany.

Cicereli nazwisko rodu rzymskiego pocho­dzenia plebejskiego: Caius Cicereius, sekretarz P. Korneliusza Scypiona, pretor w r. 173 p.n.e., namiestnik Sycylii, podbił Korsykę.

Cicero 1. Marcus Tullius C. (106-43 r. p.n.e.) najsławniejszy mówca rzymski. Urodzony w Ar-pinum, ojczyźnie Mariusza, kształcił się w Rzy­mie, ucząc się prawa u słynnych prawników Mucjuszów i filozofii pod kierunkiem Filona z Larissy (Nowa Akademia), Fedrusa (epiku-reizm) i Diodota (stoicyzm). Studia uzupełniał w latach 79 - 77 p.n.e. w Grecji i w Azji. Retoryki uczył się u Demetriosa Syrusa w Atenach i u słyn­nego Molona na Rodos, filozofii zaś u Antiocha z Askalonu (akademik) i Zenona (epikurejczyk). Po powrocie ze studiów, jako pierwszy ze swego rodu, homo novus, rozpoczyna w r. 75 karierę urzędniczą od urzędu kwestora. W r. 69 jest edylem kurulnym, w r. 66 pretorem, w r. 63 zostaje wybrany na konsula i tłumi sprzysiężenie Katyliny, wykonując uchwałę senatu o skazaniu na śmierć ujętych uczestników spisku. Postąpił niezgodnie z prawem, ponieważ do skazania na śmierć obywatela rzymskiego potrzeba było wy­roku sądowego. Toteż w kilka lat później, w r. 58, wskutek starań swego największego wroga, trybuna ludowego, Publiusza Klodiusza, C. zostaje skazany na wygnanie. Przebywa głównie w Tessalonice; w r. następnym dzięki staraniom przyjaciół powraca do Rzymu. W r. 53 sprawuje urząd augura, w latach 51 - 50 jest prokonsulem w prowincji Cylicji. W czasie wojny domowej Pompejusza z Cezarem po pewnych wahaniach staje po stronie Pompsjusza, potem jednak godzi się z Cezarem, który okazuje mu wielkie względy. Po zabójstwie Cezara występuje ostro przeciw Antoniuszowi i przez pewien czas popiera młodego Oktawiana. Po zawarciu dru­giego triumwiratu przez Oktawiana, Antoniusza i Lepidusa w roku 43, C. pada ofiarą proskrypsji i w dn. 7 grudnia tegoż roku zostaje zamordo­wany przez zbirów Antoniusza, w swaj willi w Formianum. Pisma C. zachowane do naszych czasów, można podzielić na 4 kategorie: mowy, pisma filozoficzne, dzieła teoretyczne z zakresu retoryki oraz listy. Posiadamy dziś 58 mów C. Do najsłynniejszych należą mowy oskarżycielskie przeciw Werresowi, 4 mowy przeciw Katylinie

oraz Filipiki, tzn. mowy polityczne wygłoszone przeciw Antoniuszowi w r. 44 i 43. Inne zacho­wane to przeważnie mowy obronne; najpiękniej­szą z nich jest tzw. Pro Archia poeta, wygłoszona w obronie poety greckiego Archiasza (zob.). Wśród dzieł filozoficznych wymienić należy De finibus bomrum et malorum (O granicach do­brego i złego); De officus (O obowiązkach);

Tusculanae disputattones (Rozprawy tuskulańskie);

Pmadoxa stoicorum (Paradoksy stoików); Aca-demlca (Rozprawy akademickie). De legibus (O prawach). De re publica (O rzeczypospolitej), De natura deorum (O istocie bogów). C. nie stworzył sam nowego systemu filozoficznego, na polu filozofii był eklektykiem; jednakże jego pisma filozoficzne mają dla nas wielką wartość, gdyż są cennym źródłem dla poznania filozofii po Arystotelesie, którą znamy przeważnie z frag­mentów. C. stworzył całą filozoficzną termino­logię w języku łacińskim, przed nim właściwie nie istniejącą. Zapoznał też społeczeństwo rzym­skie z szeregiem systemów filozoficznych, które umiał przedstawić w sposób przystępny i jasny, pięknym językiem i wykwintnym stylem. Tymi samymi zaletami odznaczają się jego pisma re­toryczne, jak: Brutus, Orator, De orator e i kilka mniejszych traktatów. Podobnie główną zaletą jego mów jest doskonała budowa, przejrzystość, jasność i bogactwo języka, zwłaszcza zastoso­wanie bogato rozczłonkowanego okresu, które­go C. jest twórcą, oraz klauzul rytmicznych na­dających jego prozie wdzięk i urok frazy mu­zycznej. Nieocenionym materiałem do poznania zarówno samsgo C., jak jego współczesnych, są listy, których zachowało się 864 (głównie wyszły one spod pióra C; stosunkowo niewiele jest listów skierowanych do niego); są to Epistulae ad Atticum, ad Qu!ntum fratrem, ad Mar cum Brutum oraz Epistulae ad Familiares. Najcie­kawsze są listy pisane do przyjaciela Tytusa Pomponiusza Attyka (zob. Atticus), odznaczające się bszwzględną szczerością, psłne wdzięku, swobody, pisane językiem potocznym, który daje nam doskonale wyobrażenie o mowie wykształ­conych i kulturalnych Rzymian. Listy C. są też najważniejszym źródłem historycznym dla tego okresu, zwłaszcza dla wojny domowej Cezara i Pompsjusza. Znaczenie Cycerona dla rozwoju kultury europsjskiej jest olbrzymie, zwłaszcza w okresie odrodzenia, kiedy dzieła'jego wpły­nęły na ukształtowanie się nowej prozy łacińskiej, a także w okresie oświecenia i rewolucji fran-

Cięglewicz Edmund

152

cippus

cuskiej, kiedy Cycero stał się wzorem mówcy politycznego i symbolem walczącego o wolność republikanina. 2. Quiiitus TuIHus C; młodszy brat mówcy, legat Cezara w czasie jego na­miestnictwa w Galii; również próbował sił na polu literackim, był nawet autorem tragedii. Zachowało się kilka jego listów oraz pisemko publicystyczne skierowane do brata, pt. Com-mentariolum petitionis, zawierające szereg prak­tycznych rad, jak należy postępować w czasie starania się o konsulat. 3. Quintus Tuliłaś C., syn poprzedniego, bratanek Cycerona, zwolen­nik Cezara w czasie wojny domowej, złożył nawet oskarżenie przeciw swemu stryjowi, co nie wywołało zresztą złych skutków dla znakomi-.tego mówcy. 4. Marcus Tullius C., syn mówcy, doszedł do wysokich stanowisk za Augusta i cieszył się jego względami. Według niektórych badaczy przygotował wraz z Tironem zbiór Listów swego ojca do wydania, usuwając z nich takie, które mogłyby zaszkodzić jemu lub żyją­cym jeszcze uczestnikom wypadków wspomnia­nych w Listach.

Cięglewicz Edmund (1862-1928) filolog kla­syczny, uczeń Kazimierza Morawskiego, tłu­macz kilku komedii Arystofanesa: Żaby, Chmury (1907 r.), Gromwoja (Lizystrata, 1910 r.). Babie Koło (Ekkiesiazusaj, 1922 r.).

Cflicia zob. Cylicja.

Ciinii arystokratyczny ród rzymski pocho­dzenia etruskiego; w r. 301 p.n.e. C. zostali wy­pędzeni z Arretium w wyniku wewnętrznych walk lukumonów; Rzymianie osadzili ich z po­wrotem w mieście. Najwybitniejszym przedstawi­cielem rodu był Caius CUnius Maecenas, przy­jaciel i doradca Augusta, opiekujący się grupą poetów z Wergiliuszem, Horacym i Propercju-szem na czele. Przydomek jego — Maecenas — stał się nazwą pospolitą protektorów sztuki i literatury.

Cimber (T. Annius C.) zob. Armii 4.

Cimbri zob. Cymbrowe.

Ciminius lacus jezioro w Etrurii w pobliżu Sutrium.

Ciminus mons dziś Monte Cimino; pasmo górskie w Etrurii.

Cimmerii zob. Kimmeryjczycy.

Cincii ród rzymski: l.-Lucius Cincius Alimen-tus, pretor na Sycylii w r. 210 p.n.e., propretor w r. 209, uczestniczył w drugiej wojnie punickiej i przy zdobywaniu miasta Locri przez Hannibala dostał się do niewoli kartagińskiej. Był wybit­nym annalistą (zob. amialisci), autorem Armales, kroniki napisanej w języku greckim, odznacza­jącej się tendencją patriotyczną i barwnością opowiadania. 2. Marcus C. AHmentus, trybun ludowy z r. 205 p.n.e., autor Lex Ctncia de donis et muneribus, zabraniającej adwokatom brać pieniądze za prowadzenie procesów. 3. Lu-cius C; agent i pełnomocnik Tytusa Pomponiu-sza Attyka.

Cincinnatus 1. Lucius Quinctius C. patrycjusz rzymski, otrzymał — wg tradycji — nominację na dyktatora z ramienia senatu w chwili, gdy sam orał pługiem swe pole. Objąwszy władzę w r. 458 p.n.e., odniósł wielkie zwycięstwo nad Ekwami, a po triumfie powrócił do swego wiej­skiego gospodarstwa. Stał się symbolem cnót dawnego obywatela rzymskiego: rolnika i żoł­nierza. 2. Lucius Quinctius C; konsul w r. 380 p.n.e., zwycięzca w wojnie Rzymu przeciwko Praeneste.

cinctus Gabinus łac. sposób zakładania togi stosowany przy niektórych ceremoniach reli­gijnych, różniący się od zwykłego głównie tym, że jeden koniec togi zarzucano na głowę. Zwyczaj ten przywędrował prawdopodobnie do Rzymu z miasta Gabii.

cmerarius łac. niewolnik układający i fryzu­jący włosy, fryzjer.

Cingetoris 1. wódz Trewirów w Galii za czasów Cezara. 2. wódz jednego z plemion brytyjskich za czasów Cezara.

Cingulum miasto i twierdza w Picenum na górze tej samej nazwy.

Clona zob. Cornelii; Helvii.

Ciołek 1. Erazm C. (YUelius, 1472-1522), biskup płocki i dyplomata. Ukończywszy studia w Akademii Krakowskiej wykłada w niej w la­tach 1491 -1493, od r. 1494 pracuje w kancelarii Wielkiego Księcia Litewskiego Aleksandra w Wil­nie, kilkakrotnie bierze udział w poselstwie, do Rzymu, gdzie umiera 9 stycznie r. 1522. Był mecenasem wielu pisarzy-humanistów, jak Mi­kołaj Hussowski, Bernard Wapowski, Stanisław z Łowicza i in. Zostawił również wspaniałą bi­bliotekę, która przeszła do zbiorów Biblioteki Kapituły Płockiej. 2. Stanislaw C. (1382 -1437) notariusz Władysława Jagiełły, poeta polsko--łaciński, autor pochwały Krakowa, nagrobka królowej Jadwigi, hymnów; ponadto prozą na­pisał pochwałę królowej Sonki i paszkwil na królowę Elżbietę.

cippus łac. 1. pień drzewa ze spiczasto zacio-

Circe

153

ciris

sanymi konarami, używany do robienia zasieków.

2. siup graniczny przy drogach, rzekach i świą­tyniach, czasem drewniany, częściej kamienny.

3. kamień graniczny przy grobowcu, z wyrytym nazwiskiem pochowanego i oznaczeniem wiel­kości grobu. Z czasem c. oznaczał również sam nagrobek.

Circe zob. Kirke.

CirceU dziś wieś Circello; miasto w Lacjum, na przylądku Circeium, nazwane tak — wg le­gendy—od czarodziejki Kirke, która tutaj się schroniła, uciekając z Kolchidy. Słynęło z do­skonałych ostryg i było ulubionym miejscem wy­poczynkowym zamożnych Rzymian.

drcenses lodi łac. igrzyska cyrkowe, polega* jące w Rzymie na wyścigach różnego rodzaju wozów. Rozpoczynały się od uroczystego po­chodu, na którego czele jechał urzędnik kieru­jący igrzyskami. Pochód ten, zw. pompa dr-censis, został zniesiony przez Konstantyna W. Orszak formował się na Kapitelu i przez Forum udawał się do cyrku, do którego wkraczał przez porta trtumphalis. Właściwe zawody trwały l lub 2 dni. Liczba wyścigów wynosiła za Augusta 10;

począwszy od Kaliguli—20 pierwszego dnia i 24 drugiego. Najczęściej ścigały się bigi lub kwadrygi, były jednak dopuszczane i inne typy wozów. Każdy bieg składał się z 7 okrążeń areny. Miejsca na torze woźnice losowali przed rozpo­częciem wyścigów. W każdym wyścigu brało udział tyle wozów, ile było partii, tzw. factiones (zob.), tj. najczęściej 4. Każda fakcja miała swoje wozy, konie, liczny personel pomocniczy, jak weterynarze, urzędnicy, lekarze itd. Woźnice rekrutowali się najczęściej spośród niewolników. W razie zwycięstwa byli obsypywani darami i stawali się ulubieńcami tłumów. Sławni woź­nice byli często wyzwalani. Publiczność dzieliła się na 4 partie odpowiadające poszczególnym fakcjom i uprawiała namiętnie hazardowe za­kłady. Fakcje te zdobywały z czasem znaczenie 'polityczne i wielkie wpływy na dworze cesarskim.

circus fac. budowla przeznaczona przede wszystkim do wyścigów wozów. Cyrk rzymski przypominał kształtem grecki hipodrom. Składał się z widowni i areny. Ta ostatnia była silnie wydłużona; jeden z dwu krótkich boków miał kształt półkola, drugi—łuku, którego cięciwa biegła ukośnie w stosunku do boków długich. Pośrodku tego łuku znajdowała się główna bra­ma wejściowa, a po dwu jej stronach wznosiło się po 6 pomieszczeń zw. carceres, na wozy

wyścigowe. Od strony areny były one zamknięte ozdobnymi kratami, które posiadały urządzenia pozwalające otworzyć je równocześnie za pociąg­nięciem sznura. Ponad wozownią wznosiła się loża dla urzędnika przewodniczącego wyścigom. Tę część budowli, noszącej nazwę oppidum, flan­kowały dwie wieże. Specjalne nachylenie oppidum w stosunku do długich boków miało na celu wyrównanie długości trasy wszystkich wozów. Naprzeciw bramy wejściowej, na drugim, krót­szym boku cyrku, znajdowała się brama trium­falna. Od tej bramy do wież oppidum ciągnęły się po obu stronach areny amfiteatralnie usta­wione rzędy siedzeń. Podobnie jak w teatrze. przedzielały je pionowe przejścia. Zewnętrzną ścianę cyrku stanowiły portyki arkadowe. Co trzecie interkolumnium stanowiło wejście do cyr­ku. W pozostałych mieściły się kramy, sklepiki lub też wnęki służące do odpoczynku. Pośrodku areny wysypanej warstwą piasku, równolegle do jej długich boków, wznosiło się podmurowanie zwane spina, wokół którego krążyły ścigające się wozy. Oba końce spiny, traktowane jako mety były ozdobione trzema stożkowatymi słu­pami. Metę znajdującą się bliżej bramy trium­falnej nazywano pierwszą, gdyż wozy najpierw ją mijały. Metę sąsiadującą z oppidum, przy której bieg się rozpoczynał, uważano za drugą. Na spinie wznosiły się różne ozdoby, jak: posągi, obeliski, kapliczki oraz dwa portyki. Jeden z nich przyozdobiony był u góry siedmioma jajami, drugi siedmioma delfinami. Po każdym okrąże­niu spiny przez wozy opuszczano jedno jajo i jednego delfina, aby ułatwić widzom orienta­cję. Najlepiej nam znany cyrk rzymski, Circus Maximus, na którym oparty jest powyższy opis, znajdował się w dolinie pomiędzy Palatynem a Awentynem. Założony w W w. p.n.e., został powiększony i przebudowany przez Cezara, a po­tem był powiększany i upiększany przez wielu cesarzy. W ostatecznej swej postaci miał ok. 600 m długości i 150 m szerokości, wg przeka­zów literackich mieściło się w nim 150000 wi­dzów. Drugi cyrk rzymski, Circus Flaminius, wznosił się na Polu Marsowym, trzeci Circus Neronianus, w ogrodach Agryppiny. Poza mu­rami miasta, przy via Appia, zbudowano jeszcze cyrk Maksencjusza. Budowle cyrkowe wzno­szono też w miastach prowincjonalnych.

ciris łac. nazwa ptaka (może białej czapli), w którego miała być zamieniona Skylla, córka Nisosa.

Ciris

154

Ciaiidii

Ciris tytuł krótkiego utworu epickiego przy­pisywanego Wergiliuszowi; bohaterką jego była Skylla, zamieniona w ptaka o nazwie C.

Cirta (gr. Kirta) dziś Constantine w Algerze;

miasto i forteca w Numidii, rezydencja Syfaksa, Masynissy i ich następców, później kolonia rzymska nazwana Constantina na cześć Kon-stantyna W.

Cispius jeden z dwu wierzchołków wzgórza Eskwilińskiego (zob. Esqullinus mons).

Ciłilis (lulius C.) z plemienia celtyckiego Ba-tawów wywołał w latach 69-70 n.e. powstanie w swoim kraju przeciwko uciskowi rzymskiemu, połączył się z plemionami germańskimi i po pomyślnych walkach z wojakami Wespazjana wywołał powstanie w Galii, do którego przy­łączyły się stacjonowane tam legiony rzymskie. Jednakże z powodu rozłamu wśród powstańców nie udało mu się całkowicie wyzwolić kraju, uzyskał jedynie zwolnienie od podatków.

civitas Romana łac. prawo obywatelstwa rzym­skiego. Obejmowało ono: a) w dziedzinie prawa publicznego: ius suffragii, prawo głosowania na zgromadzeniach ludowych (comitia); ius honorum, prawo ubiegania się o urzędy publiczne; ius• proyocationis, prawo odwoływania się do ludu od wyroku skazującego w procesie karnym; prawo piastowania godności kapłańskich; prawo zaj­mowania pod uprawę gruntów państwowych;

b) w dziedzinie prawa prywatnego: ius conubii, prawo zawierania małżeństwa uznanego przez rzymskie prawo cywilne; ius commercii, prawo zbywania i nabywania wg zasad rzymskiego pra­wa cywilnego. — C. R. nabywało się przez uro­dzenie z rodziców—obywateli rzymskich lub przez wyzwolenie, manumissio, a także gdy po­szczególnym jednostkom, miastu czy sprzymie­rzeńcom nadane zostało obywatelstwo, nieraz jednak z pewnymi ograniczeniami, np. c. sine suffragio. Obok pełnoprawnych obywateli rzym­skich byli niepelnoprawni, np. wyzwoleńcy, któ­rym nie przysługiwało ius honarum, zaś ius suffragii i ius conubii tylko w stopniu ograniczo­nym. Prawo nadawania c. przysługiwało począt­kowo ludowi rzymskiemu, później cesarzowi. Walka klasowa w Rzymie między patrycj uszami a plebejuszami toczyła się głównie o uzyskanie przez plebejuszy pełnej c. Karakalla w r. 212 n.e. nadał c. całej ludności państwa rzymskiego z wyjątkiem tzw. dediticii.

Cianis dziś Chiano; rzeka w Etrurii, dopływ Tybru.

Cianius rzeka w Kampanii, wypływała z oko­lic Noli, przepływała przez Campi Flegrei zale­wając nieraz okoliczne miasta, zwłaszcza Acerrę;

przy ujściu miała nazwę Litemus.

ciassiarii, ciassici łac. marynarze w wojsku rzymskim; byli rekrutowani spośród najniższej klasy majątkowej obywateli, mieszkańców pro­wincji, wyzwoleńców, nawet niekiedy spośród niewolników. Służba we flocie uchodziła za najcięższą.

ciassicum tac. pobudka, hasło wzywające do rozpoczęcia walki albo na zebranie wojskowe;

grali je trębacze na trąbie lub na rogu.

CIastidium dziś Casteggio; miasto w Gallia Cispadana, niedaleko rzeki Padus, silnie obwa­rowane, sławne ze zwycięstwa Marka Klaudiu­sza Marcellusa odniesionego nad Galami Insu-brami w r. 223 p.n.e. i upamiętnionego przez Newiusza w tragoedia praetextata pt. CIastidium.

CIatema dziś Ouaderna; warowne miasto w Gallia Cispadana w pobliżu Bononii.

Ciaudianus zob. Ciaudius Cloudianus.

Ciaudii Klaudiusze, nazwisko dwu odrębnych rodów rzymskich: patrycjuszowskiego z przy­domkiem Appii (zob. Appius) oraz plebejskiego z przydomkiem Marcelli (zob.). Ród patrycju-szowski był pochodzenia sabińskiego i za swego protoplastę uważał Sabińczyka imieniem Atta Ciausus, który wg legendy miał w VI w. p.n.e. przybyć do Rzymu wraz ze wszystkimi krew­nymi i klientami, w liczbie 5000; tu przyjął nazwisko Appius Ciaudius Sabinus Inregillensis (z Regillum). 1. Appius C. Crassus Inregillensis Sabinus, syn poprzedniego, konsul w r. 471 i 451 p.n.e., następnie jeden z decemwirów wybranych dla skodyfikowania praw (decemviri legibus scri-bundls), wśród których zajmował pierwsze miej­sce. Reprezentował stanowisko przychylne inte­resom plebsjuszy, jakkolwiek jego polityka bu­dziła niekiedy ich sprzeciw. Fakt zamieszek wewnętrznych w r. 499 spowodował powstanie (zapswne w II w. p.n.e.) legendy o rzekomej wrogości Appiusa C. w stosunku do ludu rzym­skiego. W legendzie tej Appius stylizowany jest na tyrana-demagoga o typie znanym z historii greckiej, który przy poparciu niższych warstw ludności dochodzi do władzy i potem nadużywa jej dla zaspokojenia osobistych ambicji i za­chcianek (opowiadanie o usitowanym zhańbieniu Wirginii, zob.). Legendarne jest też opowiadanie o niesławnej śmierci Appiusa z ręki wiasnej lub z wyroku ludu. 2. Caius C. Sabinus, może brat

CIaudii

155

CIaudii

poprzedniego, konsul w r. 460 p.n.e., odparł Sabińczyka Appiusza Herdoniusza, który w cza­sie napadu na Rzym o mało nic zdobył Ka-pitolu. 3. Appius C. Crassus, wnuk decemwira (por. l), trybun wojskowy w r. 403 p.n.e., zwy­cięzca .Hemików w r. 362, w r. 349 konsul, w tym samym roku umarł. 4. Appius C. Caecus, cenzor w r. 312 p.n.e.; zbudował sławną via Appia, łączącą Rzym z Kapuą, oraz wodociąg tzw. Aqua Appia, który sprowadzał rurami wodę do Rzymu z oddalonego o 11 km Praeneste. Dopuścił do udziału w rządach przedstawicieli warstw niższych, wprowadzając do senatu wielu plebejuszów oraz potomków wyzwoleńców. Po­nadto zezwolił wyzwoleńcom wpisywać się do dowolnych tribus, miejskich lub wiejskich, dając im w ten sposób możność wywierania wpływu na uchwały zgromadzeń ludowych. Nie chciał natomiast dopuścić plebejuszów do pełnienia godności kapłańskich. Przyczynił się jednak do wydarcia pontyfikom ich zawodowych tajemnic, nakłonił bowiem Gneusza Flawiusza (syna wy­zwoleńca) do opublikowania pierwszego kalen­darza rzymskiego (w r. 304). Odtąd każdy oby­watel mógł wiedzieć, w jakich dniach i w jaki sposób należy wnosić skargę i prowadzić proces. Konsulem był w r. 307, po raz drugi w r. 296, zwyciężył wówczas Samnitów i Etrusków. Dyk­tatura jego przypada na lata 292-285. Utra­ciwszy wzrok odsunął się na starość od życia politycznego, ale w r. 280, gdy Pyrrus po bitwie pod Herakleją zaproponował Rzymianom pokój i senat skłaniał się do jego przyjęcia, Appius kazał się przynieść do senatu i wygłosił pło­mienną mowę, w której zachęcał do dalszego prowadzenia wojny. Mowa ta była czytana jesz­cze za Cycerona. Ponadto opublikował zbiór maksym, Sententiae, z których powszechną po­pularność zyskała maksyma głosząca, że każdy jest kowalem swego losu. 5. Appius C. Caudex, brat poprzedniego, konsul w r. 264 p.n.e., po­konał pod Messaną Kartagińczyków pod wodzą Hannona, który został później za tę klęskę ska­zany na śmierć przez senat kartagiński. 6. Publius C. Pulcher, syn Caecusa, konsul w r. 249 p.n.e., dowódca w niepomyślnych dla Rzymu walkach morskich w okresie I wojny punickiej. 7. Appius C. Pulcher, syn poprzedniego, trybun w r. 216 p.n.e., brał udział w bitwie pod Kannanai i w ob­lężeniu Syrakuz pod wodzą Marcellusa w r. 215;

w r. 212 p.n.e. został konsulem wraz z Kwin-tusem Fulwiuszem Flakkusem, razem z nim

oblegał Kapuę i zadał Hannonowi ciężką klęskę pod Beneventum. Umarł w r. 211. 8. Appius C. Pulcher, syn poprzedniego, walczył w Grecji w latach 195 -191 p.n.e., pretor w r. 188, konsul w r. 185, walczył z Antiochem i ze Związkiem Etolskim. 9. Caius C. Pulcher, młodszy brat poprzedniego, konsul w r. 177 p.n.e., pokonał Ligurów, odebrał im Mutinę i zmusił ich do cofnięcia się do lasów apenińskich. W r. 171 brał udział w wojnie z Perseuszem, w r. 169 był cenzorem, umarł jako augur w r. 167. 10. Appius C. Pulcher, prawdopodobnie syn poprzedniego, konsul w r. 143 p.n.e., cenzor w r. 136, teść Tyberiusza Grakchusa, wybitny mówca; zmarł w r. 133. 11. Caius Appius C. Pulcher, syn poprzedniego, edyl w r. 99, pierwszy wprowadził słonie do igrzysk i w teatrze kazał malować pejzaże jako tło sceniczne. W r. 95 był namiestnikiem Sycylii, a w r. 92 konsulem. 12. Appius C. Pulcher, prawdopodobnie brat poprzedniego, brał udział w wojnie domowej po stronie Sulli, w r. 79 osiągnął konsulat. Jako namiestnik Macedonii walczył zwycięsko z ple­mionami trackimi. Umarł w r. 76. 13. Appius C. Pulcher, syn poprzedniego, konsul w r. 54, poprzednik Cycerona jako namiestnik Cylicji (w latach 53 - 51), cenzor w r. 50. Zajmował się praktykami spirytystycznymi i wywoływaniem duchów oraz dał się wtajemniczyć w misteria eleuzyńskie; zbudował w Eleusis propyleje. Zmarł na Eubei w r. 48. 14. Caius Appius C. Pulcher, brat poprzedniego, pretor w r. 56, propretor w Azji w r. 55. 15. Publius Appius C. Pulcher, brat obu poprzednich, przeszedł do plebejuszów, aby móc zostać trybunem ludowym, i zmienił swe nazwisko na Clodius, tak jak brzmiało ono w wymowie ludowej. W r. 61 miał proces o bezbożność, ponieważ w przebraniu kobiecym wkradł się do domu Cezara, gdzie święcono uroczystości ku czci bogini Bona Dea, dostępne wyłącznie dla kobiet. Wg krążących pogłosek, był kochankiem młodej Pompei, żony Cezara, który po tym skandalu rozwiódł się z nią. Od tego procesu datuje się nieprzyjażń C. dla Cyce­rona, który złożył zeznania obciążające C. Zo­stawszy trybunem ludowym w r. 58, doprowa­dził do skazania Cycerona na wygnanie. Przez szereg lat miał w Rzymie ogromne wpływy;

popierany przez triumwirów, wywierając nacisk na wielu polityków i rozporządzając wielką bandą najemną, mógł wpływać na wynik wybo­rów i zebrań ludowych: Zginął w r. 52 p.n.e.