Өзбекстан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги

6. Asan Qayǵı (XV ásir) 
XV ásirde jasaǵan jıraw-shayır. Xalıq táǵdirin uwayımlap, xalıq mápi dep 
kúyip-janǵanı ushın xalıq arasında Asan Qayǵı dep atalıp ketken. Tómendegi 
úzindi bunıń guwası boladı. 
Quyrıǵı joq, jalı joq, 
Qulan qáytip kún kórer? 
Ayaǵı joq, qolı joq, 
Jılan qáytip kún kórer? 
Xan menen biyler qısqanda, 
Xalıq qáytip kún kórer? 
Asannıń ómiri tuwralı anıq dárekler joq. Xalıq awzındaǵı áńgimelerge 
qaraǵanda onıń atası Sayatshı (ańshı) Sábit degen kisi bolǵan. Asannıń balalarınıń
biri Abat batır degen itibarlı adam bolǵan. Asan Qayǵı Berdaqtıń «Shejire» 
dástanında keltiriletuǵın ataqlı Mayqı biydiń urpaqlarınan dep sanaladı, 100 jasqa 
jaqın ómir kórgen dep shama qılınadı. Asan Qayǵı Edil boyında tuwılıp, Altın 
Ordadan Noǵaylılardıń úlken bir bólegin ayırıp alıp, keleshektegi qazaq xanlıǵına 
tiykar salǵan Jánibek xannıń (XV á.) tusında jasaǵan, dóretiwshilik etken. Ol 
Jánibek xannıń sarayında úlken tásirge iye bolıp, onıń aqılgóylerinen bolǵan. 

---

149 
Xanǵa bolǵan isti, haqıyqatlıqtı tuwra ayta alatuǵın, hátteki, ayırım máseleler 
boyınsha óz pikirin tartınbay bildire alatuǵın abıraylı kátquda adam bolǵan. Onıń 
kóplegen jırları «biymálel násiyat» emes, al anıq adreslerine qaratılǵan, mazmunı 
tereń, tili ótkir bolıp keledi. 
Qımız iship qızınıp, Xalqıń qáytip shıdaydı, 
Qızarańlap terleyseń, Jaǵdaysız kelgen bul iske. 
Ózińnen basqa xan joqtay, Orınsız kelgen salıqtan, 
Elerip nege sóyleyseń. Ǵáziyneńdi toltırdıń, 
Altın menen gumiske. 
Bul kishigirim ámeldarlarǵa emes, al tikkeley Jánibek xannıń ózine qaratılǵan 
sózler.Ol zamanlarda (XIV-XVI á.á.) xan ordasında jıraw ayttırıw úrdis bolǵan. 
Kóplegen jırawlar xandı hám onıń tutımın kózsiz maqtap, xannan sıy – inamlar 
alıp turǵan. Asan Qayǵı da xan zıyapatlarında talay mártebe jırlaǵan. Ańızlarǵa 
qaraǵanda, hátteki, Jánibek xannıń aqılgóyi bolǵan, saray adamı bolǵan. Biraq 
Asan Qayǵı saray mápi menen xalıq mápin shatastırmaǵan, xalıq tárepinde bolǵan, 
sebebi, xannıń kúni xalıq penen ekenin jaqsı túsingen. Joqarıdaǵı tolǵawda Asan 
Qayǵı qattı qollılıǵı hám miyrimsizligi menen atı shıqqan Jánibek xan aldında 
taysalmay sın sózler aytadı, xalıqqa jaysız salıq siyasatın áshkaralaydı. Xalıq penen 
xan arasındaǵı qatnaslardıń durıs jolǵa qoyılmaǵanın qatal eskertedi. 
Sonday-aq, Asan Qayǵı tolǵawlarında hám termelerinde tereń mazmunǵa iye 
xalıqlıq násiyat aytıladı, ótkir sociallıq máseleler kóteriledi. Tómende mısalǵa 
keltirilgen termede itibarǵa ilinip, el basına shıqqan jigitlerge júris-turıs, el menen 
qarım-qatnas máseleleri boyınsha aqıl-násiyat, keńes, máslahát beredi. 
Arǵımaqqa mindim dep, 
Artqı toptan adaspa. 
Bolsam ózim boldım dep, 
Keń peyilge talaspa. 
Artıq maldı aytısıp. 
Dostıń menen sanaspa. 
Ilimim jurttan astı dep, 

---

150 
Keńessiz sóz baslama. 
Jeńemen dep birewdi, 
Ótirik sózdi xoshlama. 
Alǵanıńdı jılatıp, 
Kewil qoyma basqaǵa. 
Birinshi qatardaǵı «arǵımaq» sózi obrazlı aytılǵan bolıp, biyik mánsap, ámel 
manisin anlatadı. Demek, elge biy bolǵan azamat elinen (artqı toptan) ayırılmay, 
onıń menen birge bolıwı tiyis. Menmenlikke berilip ózin xalıqtan artıq sanamawı 
kerek, onıń menen keńesip, oylasıp is qılıwı kerek. Qalay bolmasın óz niyetińdi 
iske asırıw ushın ótirikshilerdi, jalaxorlardı, jalataylardı qollap-quwatlap, olardıń 
haram xızmetinen paydalanbaǵan maqul. Elge bas bolǵan azamat joqarı ámelden 
bası aynalıp, nekalısınıń ústine hayal alıp, óz shańaraǵınıń bereketin qashırmawı 
lazım. El basshısınıń húrmeti, abırayı, óz nekasına sadıqlıǵı, ul-qızlarına 
súyispenshiligi, ǵamxorlıǵı menen ólshenedi. Juwmaqlap aytqanda, Asan Qayǵı 
jırlarında óz dáwiriniń aldınǵı oy-pikirleri, demokratiyalıq ideyaları sáwlelengen.