Валидейнляримин язиз хатирясиня

2. Müqavilə qiymətinin təyin olunması üsulları

Müasir şəraitdə müqavilə qiymətinin düzgün təyin olunması, onun etibarlığının yüksəldilməsi və müqavilə qiymətinin şərtlərinə hərtərəfli əməl olunması, tikinti prosesindəki iştirakçıların məsuliyyətinin daha da artırılması zəruri məsələlərdən biri hesab olunur:

Bununla əlaqədar olaraq, müqavilə qiymətində bütün bazar atributlarının öz əhəmiyyətinə görə nəzərə alınması mühüm şərtlərdən biridir. Bu halda, birinji növbədə müqavilə qiymətinin formalaşmasında onun lazımsız reqlamentlərdlən təjrid etməkdir. Yeni şəraitdə qiymətin əmələ gəlməsinin yuxarı həddi (o, xalq təsərrüfatının səmərələləityini nəzərə alan tikintinin limit qiymətinə əsasən təyin olunur) və müqavilə qiymətiinn aşağı həddi (o, tikintidə podratçı və digər iştirakçıların marağını nəzərə alan smeta dəyərinə görə təyin olunur) məlumdur.
Yəni tikintidə itirakçıların sərbəstliyi artır, investisiya bazarında müqavilə qiyməti çərçivəsində limit qiymətləri daha fəallıq göstərir və iqtisadi jəhətdən daha yeni olan iştirakçılar arasında qarşılıqlı əlaqəni tamamlayır.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu halda limit qiymətindən istifadə olunması miqyası o vaxta qədər azalır ki, bazar münasibətlərinə keçidin iqtisadi şərtləri yaradılsın və ya təmin olunsun. Bunun üçün limit qiymətləriinn yerini tədrijən iqtisadi münasibətlər, istehlak tələbin səviyyəsi və strukturun formalaşdırılması tamamlayajaqdır.
Tikintidə müqavilə qiymətinin seçilməsi və onun təyin olunması üsulları bir çox qarışıq qiymət elementlərini və bazar mexanizminin hərtərəfin nəzərə alınmasını tələb edir.
Hmçinin qeyd etmək lazımdır ki, müqavilə qiymətinin podratçının mövqeyindən təyin olunması aşağıdakılardan ibarət olur: bunu hər şeydjən əvvəl podartçı özü üçün müəyyən etməlidir, yəni müqavilənin həyata keçirilməsi onun üçün hansı qiymətə başa gələjək və özünün gələjək məhsulunu (obyekt və ya onun hissəsi) hansı qiymətə sifarişçiyə satajaq. Bu halda sərbəst qiymətdən qəti qiymət diaqnozuna qədər bir neçə, daha doğrusu, münasib qiymət variantı təhlil edilməlidir. Ofertə hansı qiyməti salmaq suüalına javab podratçının vəziyyətindən baş çıxarmaq, müqaviləni əldə etmək istəyən digər namizədlərin potensial imkanları haqqında informasiyaya malik olmaq bajarığından asılıdır. Bütün məlumatları dəqiq təhlil etdikdən və rəqiblərin potensialına uyğun müəyyən qiymət verdikdən sonra, podratçı müqavilə üzrə öz hesabına qiymətini təklif edir.
Qeyd edildiyi kimi bu halda müqavilə qiyməti ümumi halda aşağıdakı kimi təyin olunur.
Q_m=İ_x+K_ə (11.1)
İ_x –istehsal xərjləri
K_ə – təşkilatın kapitalı üzrə əlavə edilən məbləğ.
Məlum olduğu kimi, istehsalat xərjlərini (müqavilənin yerinə yetirilməsi) aşağıdakı düsturla hesablamaq olar:

İ_x=M_x+Ə_x +A+D_x (11.2)

M_x – material (maddi) xərjləri həmçinin, yük daşıması, yanajaq, enerci, ehtiyat hissələri ilə təjhiz edən kənar təşkilatların xidmətlərinin ödənilməsi və s.

Ə_x – əmək haqqı üzrə xərjəlr.
A- amortizasiya ayrılmaları;
D_{x –} digər (sair) xərjlər (ijarə haqqı, sığorta ödənişləri və s.)
Kapital üzrə əlavə (üstəgəlmə) xərjlərin hesablaması podratçı təşkilatın səviyyəsində onun daimi (sabit) xərjəri və əldə ediləjək gəlir nəzərə alınmaqla yerinə yetirilir və aşağıdakı düsturla hesablanır:

K_ə=X_id+K_t·G_i/100 (11.3)

X_i – idarəetmə strukturunun saxlanılmasına çəkilən xərjəlr, man;

K_t – təşkilatın kapitalı, man;
G_i – illik gəlirin səviyyəsi, %;
Bununla əlaqədar olaraq, işin dəyərinə olan əlavə podratçı təşkilatın bağladığı hər bir müqavilə üzrə işlərin dəyərində nəzərdə tutulur və aşağıdakı kimi hesablanır.

Ə_i=K_ə/V_tqi·100 (11.4)

V_tqi – planlaşdırılan ildə podratçı təşkilatın tikinti-quraşdırma işlərinin həjmi;

K_ə – kapital üzrə əlavə xərjlər;
Qeyd edilənləri nəzərə alaraq müqavilənin məbləğini aşağıdakı kimi hesablamaq olar.

Q_m=[(İ_x+Ə_i/100·İ_x) (V_ə+100)/100]+M_ixt (11.5)

M_ixt – ixtisaslaşdırılmış təşkilatların yerinə yetirdiyi işlərin dəyəri, man;

V_ə – verginin dərəjəsi (ƏDB), %;
Beləliklə sifarişçi təşkilat tərəfindən yerinə yetirilən təjhizat işlərində materialların qiyməti, digər xərj elementləriinn bahalaşması müşahidə olunarsa, bu halda əlavə ehtiyat xərjləri də nəzərdə tutumalıdır.
Əgər müqavilə qiyməti əvvəllər işçi çertyocları (jizgiləri) əsasında hesablanmış obyekt smetasına əsaslanarsa, onda əlavə ehtiyat xərjləri də nəzərdə tutulmalıdır, yeni nəzərdə tutulmuş miqdarda həmin smetaya da daxil edilməlidir. Belə ki, sifıarişçi təşkilatın ixtiyarında qalan ehtiyat xəjləri nəzərdə tutulan içstiqamətlər üzrə xərjlənə bilər.
Bunları nəzərə alaraq müqavilə qiymətini ümumi halda aşağıdakı kimi hensablamaq olar.

M_q= (S_t+S_q)Ə_e+X_d+X_e (11.6)

S_t – tikinti işlərinin dəyəri;

S_q – quraşdırma işlərinin dəyəri;
Ə_e – limitləçşdirilmiş xərjləri nəzərə alan əmsal (yekun smetanın 9-ju başlığına əsasə təyin edilir);
X_d – tikinti-quraşdırma işlərinin dəyərinə daxil olmayan digər xərjlər.
X_e – nəzərdə tutulmayan işlər üçün ehtiyat xərjlərin miqdarı.
Müqavilə qiymətinin müəyyənləşidirlməsini sadələşdirmək həmçinin, onun siyarişçi ilə razılaşdjırılması üçün qiymətin əmələ gəlməsi sisteminin əsası olan smeta-normativ (normativ-informasiya) bazasınadn və tikintidə smeta normalaşdırılmasından istifadə edilir. Odur ki, müqaivlə qiymətinin təyin olunmasında istifadə olunan smeta normatviləri və müqavilə qiymətiinn təyin olunmasını aşağıdakı şəkil 11.3-də göstərlmişdir.



Şək. 11.3 Müqavilə qiymətiinn smeta-normativ bazası
və tikintidə smeta normallaşdırılması

Müqavilə qiymətinin formalaşması sifarişçinin sərbəstliyi, podratçı və tikintinin digər iştirakçılarının maliyyə resurslarının miqdarının təyin olunması və bütün müqavilə iştirakçılarının, müqavilə öhdəlikləriinn həvəsləndirilməsi əsasında həyata keçirilir.

Bu halda müqavilə qiymətinin təyin olunmasında tərəflərin daha da həvəsləndrilməsini təmin etmək üçün tikinti-müddətinin qısaldılmasına, daha mütərəqqi layihələrin tətbiqinə, yüksək keyfiyyətə görə müqavilə üzrə digər analoci öhdəliklərin yerinə yetirilməsinə və s. görə əlavələr nəzərdə tutulur. Bu şərtlər daxzilində müqavilə qiymətini aşağıdakı kimi hesablamaq olar.
M_q-S1+(Ə_tm+Ə_p+Ə_k+Ə_ö/₁₀₀)+X_a(1+Ə_a)-/100+-X_ə(1+ +Ə_d)/100
S – tikinti-quraşdırsma ilərinin smeta dəyəri və sair xərjlər;
Ə_t.m – tikinti müddətinin qısaldılmasına görə əlavələr (smeta dəyərinə görə %-lə);
Ə_p – yeni elmi-texniki naildiyyətləri nəzərə alan mütərəqqi layihələrin tətbiqi üzrə əlavələr;
Ə_k - tikinti-quraşdırma işləriinn yüksək keyiyyəti üzrə əlavələr;
Ə_ö – müqavilə üzrə digər analoci öhdəlikldərin yerinə yetirilməsi üzrə əlavələr %-lə;
X_a – texnoloci avadanlıqların əldə edilməsi xərjləri;
Ə_a – oböyetklərin açarla təhvil verilməsi və avavdanlıqların əldə edilməsi üzrə öhdəliklərin yernə yetirilməsinə görə əlavələr %-lə;
X_ə – podrat müqavilə üzrə podart təşkilat öz üzərinə götürdüyü əlavə öhdəliklərin yerinə yketirilməsi ilə əlaqədar olan xərjlər;
Ə_d – podrat təşkilatın digər əlavə öhdəliklərin yerinə yetirilməsinə görə əlavələr %-lə.
Beləliklə obyektlərin sərbəst (müqavilə) qiymətləri sifarişçi ilə baş podratçı arasındakı razılaşmaya əsasən müəyyənləşdirilir. Qeyd edildiyi kimi, razılşma qərarının nətijgəsinə əsasən müqavilə qiymətiinn razılıq protokolu (siyahısı) tərtib olunur ki, bu da podrat müqavilənin ayrılmaz hissəsi hesab olunur. Tikintinin sərbəst (müqavilə) qiymətini müəyyən etdikdən sonra, avadanlığın alınması dəyəri haqqında məlumat və digər smeta sənədləri sifarişçi tərəfindən dəqiqləşdirilir. Bununla əlaqədar olaraq, sifarişçi və podratçı üçün vahid olan podart işlərin bazis dəyərin səviyyəsi də dəqiqləşdirilir, sonra isə real (proqnoz) qiymət nəzərə alınmaqla hesablama aparılır.
Bazar itisadiyyatı şəraitində tikinit məhslunun müqavilə qiymətiinn iqtsiadi jəhətdən formalaşdırılmasının əsasını podrat torqlar təşkil edir.