MühaziRƏ – 10 relyefin su eroziya və su akkumulyasiya formalari

meandrın oxu deyilir. Meandrın oxu bir qayda olaraq yatağın batıq sahilinə sığınır. 

Hər bir axar suyun axını turbulent xarakter daşıyır. Su, yatağın meyli ilə açağı axdığı 

kimi köndələn sirkulyasiyaya da məruz qalır. Köndələn axının nəticəsində yatağın 

batıq  tərəfi  yuyulur,  qabarıq  tərəfi  isə  yuyulmuş  məhsulların  akkumulyasiyası 

nəticəsində genişlənir. Nəticədə qabarıq sahildə sahilyanı dayazlıq  və allüviumdan 

təşkil olunmuş yataqkənarı qum tirələri əmələ gəlir. Bu akkumulyativ sahə getdikcə 

genişlənir, çayın səviyyəsindən yuxarı qalxır və nəhayət subasara çevrilir. 

 

M.A.Velikanovun  fikrincə,  meandr  əvvəlcə  düz  axan  sularda  mövcud  olan 

köndələninə sirkulyasiyanın təsiri nəticəsində də əmələ gələ bilər. 

 

Müşahidələr  göstərir  ki,  düzənliyin  az  sulu  və  sakit  axan  çaylarında  meandr 

ilgəkləri  böyük  çaylara  nisbətən  böyük,  meandr  qurşağı  isə  (hər  iki  tərəfdəki 

meandrların zirvələrindən keçən düz xətlər arasındakı sahə) kiçik olacaqdır. 

 

             Subasarlı dərənin formalaşması və bu prosesdə meandrların rolu 

 

 

Dərələrin inkişafının birinci mərhələsində dərə ilə yataq morfoloji cəhətdən bir-

birinə çox uyğun gəlir. Inkişaf etmiş dərələrdə isə yataq dərənin tərkibinə daxil olur 

və onun bir elementini  təşkil edir. Dərə  müəyyən  bir  xətt boyunca  uzanmış  mənfi 

erozion formadan ibarət olduğu halda, yataq onun allüvial dibinə kəsilmiş daha kiçik 

erozion formanı təşkil edir. 

 

Ərazinin  səth  quruluşu  ilə  əlaqədar  olan  ilk  meandrın  əyrilik  radiusu  çay 

suyunun hidrodinamik təsiri altında getdikcə böyüməyə məruz qalır və buna uyğun 

olaraq meandr qurşağının eni  də artır. Qabarıq  sahillərdəki  sahilyanı dayazlıq ge- 

 nişlənir, allüvium yığını getdikcə artır, subasar və subasmayan terraslar əmələ gəlir. 

Meandr  mahmızı  böyüyür,  onun  yamacları  denudasiya  proseslərinin  təsiri  ilə 

meyilləşir, mahmızboyu get-gedə daralır. Bunun nəticəsində batıq sahillərin intensiv 

yuyulan sahələri bir-birinə yaxınlaşır və daşqın zamanı mahmızın boynu qırılır, çay 

---

burada yeni yataq salır. Mahmızın ön hissəsi adaya çevrilir, köhnə yatağın yerində 

isə  axmazlar  və  gölməçələr  əmələ  gəlir.  Əgər    ərazi    tektonik    cəhətdən    stabil  

sahədirsə və ya çökməyə məruz qalırsa, meandrın əyriləri tədricən yanları yuyaraq 

genişlənir və hər iki yandan geniş allüvial subasar əmələ gəlir. 

 

Ərazi qalxmağa başlarsa və eroziya bazisi aşağı düşərsə, çay dərinlik eroziyası 

fəaliyyətində olacaq və yastı dərənin dibinə kəsilmiş meandrlar əmələ gələcəkdir. 

 

Çayın  yan eroziyasının  fəaliyyəti nəticəsində  meandrın batıq sahilləri hündür 

olarsa, sahillər gec, alçaq olarsa daha tez yuyulub geri çəkilir. Yan eroziyanın təsiri 

altında olan sahillərin yuyulması və geri çəkilməsi bir sıra amillərlə (geoloji struktur, 

süxurların litoloji tərkibi, süxurların çatlılığı, qrunt və yeraltı suların sahilə çıxması 

və s.) əlaqədardır. 

Meandrların  inkişafı  dövründə  axın  daima  aşağı  miqrasiya  edir.  Ber-Babine 

qanununa görə, yer kürəsinin öz oxu ətrafında fırlanması ilə əlaqədar olaraq çaylar 

Şimal yarımkürəsində sağ, cənub yarımkürəsində isə sol sahillərini daha çox yuyur. 

Nəticədə meandrlar və meandr qurşağı bütünlüklə müvafiq sahilə doğru miqrasiya 

edir. 

 

M.S.Ceffersonun fikrincə, inkişaf etmiş çay dərələrində meandr qurşağı eninin 

yatağın eninə olan münasibəti 18:1-ə bərabərdir. İ.S.Şukin “inkişaf etmiş” dərənin  

qeyri-müəyyən anlayış olmasını  və onun çay dərəsinin  hansı  inkişaf  mərhələsində 

müşahidə edilməsinin məlum olmadığını nəzərə alıb Ceffersonun fikrinin əleyhinə 

çıxaraq göstərir ki, çayın axımının miqdarından asılı olaraq bu münasibət ayrı-ayrı 

çaylarda müxtəlifdir.