Mühazirə 1 Ədəbiyyatşünaslığın ədəbi-nəzəri fikrinin ilk mərhələsi

ƏDƏBİYYATŞÜNASLIQ ELMİNİN YARANMASI

Nə qədim yunan, nə Roma ədəbi-estetik fikri, nə də söz sənəti erkən orta əsrlər və İntibah mərhələsində müstəqil sahəni - ədəbiyyatşünaslığı yarada bilmədi. Sadəcə müxtəlif dövrlərin elmi və ədəbi şəxsiyyətləri ədəbiyyatşünaslığın müəyyən məqamları, müəyyən istiqamətləri haqqında söz demiş, bu elmin təşəkkülünə özül hazırlamışlar. Çin mütəfəkkiri Konfutsinin nəzəri-estetik irsində gözəlliyə və faciəyə, bunların incəsənətdə təzahür müxləlifliyinə geniş yer verilmişdir. Hind alimləri - Vamayana risalələrində elmi şüurla bədii idrakın vəhdətini əsaslandırmağa, poeziyanın səciyyəvi xüsusiyyətlərini açmağa, şərh etməyə çalışmışlar. Hindlilərin "Naşyaşastra" risaləsi isə bədii-estetik dərk, duyum və canlandırma əsas elmi şərh problemi olmuşdur. Əbü-Nəsr Məhəmməd Fərabi "Şeir sənətinin qanunnu haqqında risalə", "Böyük musiqi kitabı" və "Poetikaya şərhlər" əsərində poeziyanın və incəsənət növlərinin, xüsusən musiqinin müəyyən nəzəri prinsiplərini müəyyənləşdirmək istəmiş, şeirin ölçü və janrlarından, musiqi yaradıcılığının forma və üsullarından danışmış, musiqi haqqında nəzəri elmi şöbələrə ayırmışdır. Yusif Xoylu şeirin məzmunla formanın birliyindən yarandığını söyləmişdir. Xaqani insan haqqında düşünmüş, sənətkarları dünyaya - "bu aləmə", "Eyvah Mədainə ibrətlə baxmağa", yəni əsrin ziddiyyətlərindən yazmağa çağırmışdır. Nizami bədii yaradıcılığı həyata çəkmək istəmiş, "çalış ki xalqının işinə yara" - demişdir. Dünyanın özünəməxsusluğunu, xalqın milli-spesifik varlığını real ifadə etmək üçün Füzuli "ömrünü zamanla "əqli və nəqli, həkimi və həndəsi" elmlərini dərindən öyrənməyə səy etmişdir". Xətib Təbrizi ədəbiyyatın ictimai-siyasi həyatda rolunu təsirinin genişliyini duymuş, onun bu və ya digər xalqın tarixi yaddaşı, fikri-mənəvi varlığı olduğunu dərk etmişdir; incəsənətin bütün şaxələrini bu yöndən dəyərləndirmişdir. "Ərəblər şeiri özlərinin salnaməsi edərək, onunla ləyaqət və mənsubiyyətlərini qoruyur, günlərini və tərifəlayiq məziyyətlərini hifz edir, şan-şövkətli dövrlə birləşdirir, olub-keçmiş zamanlarını xatirələrdə yaşadır, düşmənlərlə apardığı müharibələrin yaddaşlarda saxlanılmasına nail olur, etiqadlarını nəsildən-nəslə ötürürlər". Ədəbi-nəzəri fikrin inkişafında, poetik qanunların müəyyənləşməsində bir fasiləsizlik, mükəmməl bir qanunauyğunluq olmuşdur. İbn-v₃idun "Əl-müqəddimə" risaləsində bədii əsərin məzmun özünəməx-._üSjviğunu, sənətkarın xalq həyatını vo real varlığı necə ifadə edə bil-_9Sjni osas almış, bə'zi vəznli və qafiyəli şs'rlərdə fəlsəfi, əxlaqi-Hidaktik Fıkir axarı tapmışdır. Xətib Təbrizi şe'ri gercəkliyin aynası, _real bodii ifadəsi adlandırılmış, sənət adamlarmı hoyatda və yaradıcı-jjqda hiss olunmaz gözəllikləri dərindən duyan şəxsiyyətlər kimi qiy-jfl^tlondirmişdir." Bütün bunlarla yanaşı, odobiyyatşünaslığın elrni _oSası kec, XVIII əsrdə qoyulmuşdur. XVIII əsrdə filosofların və bodii yaradıcılığın ideya-estetik mahiyyətini öyrənən ədiblərin bir qismi, xüsusən İohan Herder (1744-1803) ilk dəfə ədəbiyyatın özünəməxsus-luğunu və qanunauyğun tarixi inkişafmı xalqın milli spesifik varlığm-dan, onun Fıkri-mə'nəvi aləminin genişliyindən, iqtisadi-siyasi və mə-dəni həyatından ayırmırdı. Herderə görə, bu və ya digər ölkənin tobii şəraiti, xalqm varlığı və adət-ən'onəsi, mə'nəviyyatı, psixologiyası və dilinin xüsusiyyətləri milli-bədii ehtiyacdan, bədii istək və zövqdən, milli ruhdan ayn deyildir. Çox tez, iyirmi beş yaşı tamam olanda Her-der ("Tənqid ormanı") yetkin və kamil zövqdon danışmış, yaradıcılı-qda gözəlliyin təzahürünü axtarmışdır. Müşahidə və təəssürat, incəsə-nətin inkişafı onda belə bir fikir oyatmışdır ki, yaradıcılıqda estetikliy-in və ideya dərinliyinin, zövqün tələbini oxşayan gözəlliyin olması va-cib şərt, qanunauyğunluqdur. Lakin ayrı-ayrı xalqlarda bədii tə'sir və gözəllik anlayışı, kamil estetik zövq eyni vaxtda, eyni dövrdə yaran-mannşdır. Tarixin bütün parçalarında xalqlar, siniflər və ictimai qrup-'ar, ədəbi şəxsiyyotlər bir-birlərindən zövq və istək, bədii qiymətlondirə bilnıək müxtolifliyinə göro fərqlənmişdir. Təsadüfi deyildir ki, bir xalq klassisizm, romantizm, realizm, tənqidi realizm və sentimentalizmdən tez, digəri isə gec istifadə etmişdir. Antik, qotik, barokko və başqa üslublar me'marlıq və heykəltəraşlığa, poeziya, nəsr və dramaturgiy-ya evni dorwv-t^ t-Azorbaycanda klassisizm dramaturgiyası yayılmamış, burada sentfl mentalizm və naturalizm də bədii-tarixi həqiqot səviyyəsinə qalxma- I mış, özünün ən'əno və təcrübəsini yarada bilməmişdir. Çünki belə bj_r mürəkkəb prosesdə tarixi-milli şərait, milli zövq və adət-ən'ənə mə'nəviyyat, xarakter və düşüncə milli ədəbi prosesin fərdi qanuna-1 uyğunluqlarınm həllində əhəmiyyətli rol oynayır. Ümumiyyətlə, Şərq j xalqları ədəbiyyatlarının tədqiqi zamanı bu cəhot genişliyi vo dərinliyi ilə nəzərə alınmahdır.

"Qədim incəsənət tarixi" kitabının müəllifi İohan Vingelman söz | sənətindən, yaradıcılıqda fikrin və gözəlliyin təzahüründən müli-tarixi ı və spesifik yaradıcılıq kimi danışırdı. Vingelman fəlsəfəsini, bədiJ estetik görüşləri və konsepsiyasını bəşəriyyətin ədəbiyyat tarixini öy-J rənməyə, ümumi ədəbiyyat tarixi yaratmağa yönəldirdi. O, yaradıcılı- j qda gercəkliyin rəngbərəngliyini axtarır və bildirirdi ki, incəsənətl dünyagörüşə, fikir, düşüncə, mə'nəviyyat və psixologiyaya tə'sir gö- j stərməli, insanda arzu və inam oyatmalı, onu gözəlliyə, həyatı hərtə-I rəfli duymağa istiqamətlondirməlidir. Bədii tə'sir və gözəllik Herderləj Helvetsinin əsərlərində də qanunauyğunluqdur, təsvirdə duyulan, hiss ! olunan, təzə meyl, həvəs və arzu oyadan amildir. "Qədim incosənət tarixi" kitabında İohan Vinkelman antik incə-| sənətin inkişaf müxtəliflik və zəngiliyin, tarixi-ictimai səboblərini aç-J mağa, xalqlara mükəmməl yunan bədii modelini - ədəbi ən'ənə və təc-j rübəsini ümumiləşmiş şəkildə göstərməyə çahşırdı. Vingelman qodimj Yunanıstanda incəsənətin inkişafını dövrlə, ictimai-siyasi şəraitlo, I ədəbi şəxsiyyətlərin yaradıcılıq fəaliyyəti və xalqın ədəbiyyatı duyması və qiymətləndirilməsi ilo əlaqələndirirdi. Görünür, antik ədəbiyyatı "nümunə hesab edənlər" ədəbi inkişafın şumer mərhələsindən xəborsiz olmuşlar. Bu səbəbdən də onlar miladdan öncə bə'zi poetik qanun və| odəbi meyllərin, sənətin xalq həyatına bağlılığının ilk təzahürünü antik yunan ədəbiyyatmda axtarmışlar; nəzərə almamışlar ki, Şumer modə-niyyəti təkcə yunan ədəbiyyatma yox, həm də dini süjet, rəvayət və sə-rgüzəştlərə, bütövlükdə "Bibliya"ya tə'sir göstərmişdir. Şumerlərin epik söyləmələrində - dastan və poemalarında, ürik mənzumə, himn və ağılarında bədii boyalar həyatdan ahnmış, Urukun "divarlarını ucal"danların xalqla əlaqəsi göstərilmiş, Engüdü insanların əhatosində formalaşmışdır"Döyüşlərdə silahının tayı-bərabəri" olmayan tarixi şəxsiyyətin -ojjqamısın "təbili səslənəndə" Uruk ərənləri sof-səf düzülmüş, onlar güclorini və milli torpağa sədaqətlorini yağılara qarşı vuruşlarda gö-stormişlər; şumerlər, xüsusən dastan və poemalarında kainat, yaranış, _ailə-nıoişət, sevgi, əxlaq və mə'nəviyyat haqqmda mülahizələr yiirütmüş, flkirlər söylomişlər. "Slavyan ölkələrində sənətkarların bir qisnıi yaradıcılıqda "həyat-həqiqot" axtarır, dialektikanı yeniliyin -"jnqilabm cəbr elmi" adlandırır. "Rus ədəbiyyatı xalq həyatının gü-_Zaüsü olmahdır" - fikrini amala çevirir, əsil iste'dadların "yaratdıqları j,_əqiqətdir, canlıdır, insanidir, gözəldir; onun bədii görüşü təbiətin özü kimi aydm və düzgündür" (I.S.Turgenev) - deyir və "sənət sənət üçündür" anlayışına qarşı mübarizə aparırdılar. Onlar sənətkarın za-nıanın ideya-estetik tələbləri səviyyəsində daynamasını, fərdi iste'dadm conıiyyotin əhəmiyyəlli hadisolərinə istiqamətlonməsini yaradıcıhğın vacib problemi hesab edirdilər. İ.S.Turgencv bildirdi ki, osərə məzmun - ideya verən həyatdır, sənətkarın iste'dadı, bədii düşüncosinin geniş-liyi, estetik qayəsinin müasirliyi vo rənglərinin aydınhğıdır. Dobrolyu-bov bildirdi ki, sənətkar "cəmiyyətin canlı sirlərini duymalı, müasirliy-in tozahürlərini görməli vo bunları həyati ideyaya və fasiləsiz horəkət edən obrazlara çevirməyi bacarmalıdır. V.Q.BcIinski ədobiyyatda cə-miyyotin bütün tobəqələrinin, onlann ictimai-siyasi və iqtisadi müba-rizələrinin, düşüncə və monafe ayrıhqlarının "nalural tosvirini" görmok istəyirdi: "bizim osr şüur əsridir, mühakimələr və refleksiya əsridir. Ona göro refleksiya (düşünco, mühakimo) zəmanəmizin şe'rinin qanu-ni ünsürüdür." N.Q.Çernışevski idraki-tərbiyəvi əhəmiyyəti əsas almış, "sənətin vəzifəsi həqiqəti əks etdirməkdir" - demişdir. Nekrasov isə "xalq mə'nəviyyatı, xalq həyatı haqqında və xalq üçün yazılan əsərlori" daha çox qiymətləndirmişdir. D.Didro bədii ədəbiyyatın predmetinə, onun oyadacağı tə'sirə özünün fərdi ədəbi təcrübəsindən çıxış edib qiymət vermişdir; demişdir ki, sənotdo gözəlin, fəlsəfədə həqiqətin nıənbəi hoyatdır. Həqiqətlə gözəi arasında ülvi bir əlaqə vardır. Sənət-kar bu əlaqəni təbiətdə tapmalı, real həqiqəti iste'dadla bədii həqiqətə Çevirməlidir.

V.Q.Belinskinin, onun sələf və xələflorinin estetikasında həqiqət ^sadəcə Aristotelin "Poetika"smda əsaslandırılan "kerçəkliyi təqlid" deyildir, burada həqiqət xalqm fikir və arzusunun, onun bu gününün, keemişinin və gələcoyinin tosviridir.

On doqquzuncu yüzilliyin ortalarından yazıçı-fil₀ M.F.Axundov ədəbiyyata obyektiv qanunauyğunluq, xalq həyatnı real, aydın ifadəsi kimi yanaşmış, onun tərbiyəvi rolunu düzgün nj_v mətləndirmiş, estetikanı və ədəbi tənqidi aynca elm sahəsi kimi $t rənmişdir.

M.F.Axundovun lə'limində ədəbiyyat cəmiyyətin həyatı, tarixi i« kişafı, xalqın özünəməxsusluğu ilə bağlıdır. Ədəbiyyatda xalqın zövqfi və ruhu, istək və arzusu, milli xüsusiyyət və psixologiyası, dövrün ka-loriti yaşayır. "Qoribəlıyi və yeniliyi" olanda söz sənəti "zehnə cila verjr və ağlı cövhərləndirir, insanın "əxlaqını yaxşılaşdı"rır, cəmiyyətjjj mə'nəvi, iqtisadi-siyasi əsasına, sinif və təbəqələrə tə'sir göstərir.

M.F.Axundovun estetikasında əsas bədii ölçü "məzmun səhihliyi" və "ifadə gözəlliyidir", bunlarm bir-birini tamamlanmasıdır, ideyanın ictimai marağı ödəməsi, dövrün tələblərinə cavab verə bilməsidir.

Mükəmməl fəlsəfı sistem yaradan, mütləq idealizmin foralaşması-nı başa çatdıran HegeJ incəsənətdə tarixilliyi, bədii yaradıcılığm bütün komponentlərini vəhdətdə və inkişafda öyrənmək prinsipini dorinləş-dirmiş, əsərin hissi-fikri bütövlüyünü, obrazın reallığmı, yazıçının fər-di üslub olması anlayışlarını əsaslandırılmış, həyatı hərtərəfli, dinamik bədii dərkin mümkünlüyünə inam oyatmışdır. Bu alimin estetik tə'limində simvolik, klassik və romantik sənətlər bir-birini əvəz edə bi-lən, bir-biri ilə daxili rabitədə inkişaf tapan tarixi silsilələrdir. Simvolik sənət, bu alimin inammda Şərq xalqlarmın həyatı və yaşayışı, Şərqin təbii gözəlliyinin təkrarsızhğı, şərqlilərin dünyaya baxışları, gerçəkliyi duyumları və bədii təfəkkürləri üçün daha səciyyəvidir. Buna görə də Hegel "Avesta"da Zərdüştün əqidə-dini inamında ruhi "tozahürloı'b" təbiət hadisələri arasında eyniyyət tapır və zərdüştlüyü tobiot dini, dualist səciyyəli, etik tə'limli naturalist din adlandırır.

Bütün sonətlərə, xüsusən Şərq simvolik sonətinə Hegelin münasi-bəti ziddiyyətlidir: bir tərəfdon o, simvolik sənətdə dərin məzmun tapmır, digər tərəfdən isə bu sənəti sirli-sehirli, müəmmalı, müoyyən mə'nada qapalı məzmunlu, forması məzmununu tamamlayan son^ adlandınr; sufi-panteist bədii dərk tipinin sənətə məhduduluq gətif' diyini, çox hallarda Şərq şe'rində real gerçokliyə dini-fantastik isliq³' motdən yanaşıldığını söyloyir. "Şərq təfəkkür üslubu Avropa tofokküf üslubundan daha şairanədir." Şərqlilərin şe'rinə "insani hisslorin azad. xoşbəxt intimliyi və səmimiliyi xasdır" - deyir.

Hegelin əsərlərində ("Tarixin fəlsəfəsi", "Fəlsəfənin tarixi", "Fəlsə-_el_nılərinin ensiklopediyası", "Ruhun fenomonologiyası", "Estetika mühazirələr") Şərq fəlsəfəsinə və Şərq bəclii mədoniyyətinə baxış, başqa-başqa istiqamətlərdəndir. "Əgər birinci halda filoso-fuıi ir^ən sürdüyü fikirlər başlıca olaraq onun "ruhun öz inkişafı" barə-j₃ to'limi və ümumi konsepsiyası ilə şərtlənirsə. ikinci halda dərin po-_tjk fohmi, mükəmməl analitik qabiliyyəti, sənəti bütün gözəlliyi və incoliyi ilə anlaması bu və ya başqa şəkildə fılosofun sərt, rasionalist _sxenıinin çərçivəsini genişbndirir və bə'zən naqafil, heç də dünyag-Örüşündən bilavasitə doğmayan realist nəticələrə gətirib çıxarır". püzdür, mütləq idealizm, "mütləq ideya" və "dünya ruhu" Hegelin fəlsəfəsi - estetik konsepsiyasının mahiyyoti, mə'na-məzmunu idi. Buna görə də sonralar tələbəsi, radikal burjuaziyamn ideoloqu Feyerbax "Hegel fəlsəfəsinin tənqidinə dair" və "Xristiamığın mahiyyəti" əsərlə-rini yazmış və özünün materialist görüşlərini ifadə etmişdir. Lakin bunlar ədəbiyyatşünashğın yaranmasında və ədəbi-nəzəri fıkrin inki-şafmda Hegelin rolunu azaltmamışdır. Onun yaradıcılığının mütəroq-qi istiqaməti ədəbi-estetik vo fəlsəfi fikrin inkişafmda böyük hadisə idi. Hegel bədii yaradıcıhqda mə'na-mündəricəni, məzmunla formanın həmişə zənginləşməsini, söz sənətində ən'ənənin, yaradıcılıq axtarışla-rınm, düşüncə və mə'nəviyyatın, vərdiş və münasibətin ifadəsini tap-masını xalqdan və xalqın tarixi inkaşafmdan ayrımamışdır. Ancaq nə Hegel, nə də Vinkelmanla Helvetsi cəmiyyətin qanunauyğun tarixi in-kişafına görə, onu aydm dərk edə bilmirdilər. Ədəbi-tarixi proses haq-qında da onların görüş və anlayışları ziddiyyətli idi. Belə çətin pro-Memlərin realist dərkinə müəyyən qədər Herder yaxınlaşırdı. Herder ^xalq nəğmələrini, şifahi şe'r nümunələrini, əsatiı və ofsanələri toplayır, sistemloşdirir, çap etdirir, ədəbiyyatın yaranma və inkişaf tarixinə °hyektiv yanaşırdı. O, xalq mahnılarına xalqın bədii-fəlsəfı təfəkkürü, ^Xalqın fıkir vo düşüncəsinin, mədəni və iqtisadi-siyasi həyatının tosviri ^mi baxırdı. Xalq həyatını, xalqın milli-mə'nəvi bütövlüyünün forma-'^a§nıasını yazılı və şifahi ədobiyyatsız təsəvvür edə bilmirdi. Oxucula-^r'ⁿı inandırırdı ki, Homerin yaradıcılığı təkcə ümumbəşəri bədii qa-^nun və nümunə deyildir, həm do antik yunanların özlərinə məxsus ar-^arı, fikir və düşüncələri, həyat və gözəllik anlayışları, mahnılarda və canlı epik təsvirlərdə ifadə olunan hiss və duyğulandır. Herder ona dal inanırdı ki, xalqların ədəbiyyat tarixini yaratmaq, sistemləşdirmək vgl ümumiləşdirmək istəyən şəxs cəmiyyətin həyatını, onun qanunauyğu_n inkişafını bilməlidir, "bəşər tarixinin filosofu" olmahdır.

Herderin məntiqində incəsənətin ideya-bədii xüsusiyyətlərini, mjj li-estetik təbiətini duymaq, onun mahiyyətini dərk etmək, antik yunan | bədii zövqünü roma bədii təfəkküründən, bunları da İntibah və ortj əsrlərin bədii üsullarından ayrımaq, fərqləndirmək azdır, başlıca şərjj və vəzifə onu ictimai-siyasi mühitlə, xalqın varlığı ilə vəhdətdə, qanu-j nauyğun milli-bədii, tarixi-inkişaf kimi öyrənməkdir. Bu mə'nada,] Herder dünya mədəniyyəti, dünya bədii fikri tarixində ilk ədəbiyyatä şünasdır, bədii yaradıcıhğm ilk tarixçisidir, filosofların söz sənətiniJ əsas problemləri ilə məşğul olmaq ən'ənələrinə son qoyan, bədii yara-1 dıcılığın öyrənilməsini yeni mərhələyə - elmi filoloji mərhələyə salan qüdrətli şəxsiyyətdir.

Bcləliklə də, XVIII əsrin sonu - Fransa burjua inqilabı, ingilis iqtiM sadi çevriliş və ingilis burjuaziyasınm hakimiyyətə gəlməsi AvropaiM hərəkətə gətirdi. Elmi fəlsəfi yaradıcılığın, ədəbi-estetik fikrin inkişan gurlaşdı, söz sənətinin həyata müdaxiləsindo realist sistem, ardıcılhql və çoxcəhətlilik yarandı. Ədəbiyyat tarixində və bədii yaradıcılıqda yeni dövr - sosial dərk dövrü başlandı. Bu da sənətşünaslığın və ədsll biyyatşünaslığm yaranması ilə nəticələndi. İncəsonətin obyektiv ide«| list dərk nəzəriyyəsi özünün formalaşma dövrünü başa çatdırdı." İngilis igtimai-siyasi quruluşu klassisizmə qarşı təzə ədəbi məktəb sentimentalizmi yaratdı və Avropada klassisizmin ən'ənə və tə'siri xeylj zəifiədi.
Mühazirə 4

XIX VƏ XX ƏSRLƏRDƏ ƏDƏBİYYATŞÜNASLIQDA CƏRƏYANLAR

XIX əsrin əvvələrindən ədəbiyyat qarışılıqlı əlaqə, qarışılıqlı təsir və zənginləşmə prosesində inkişaf edirdi. Bir xalq digər xalqın həyatı, məişəti və incəsənəti ilə maraqlanır, biri digərinin mədəni və iqtisadi nailiyyətlərindən öyrənməyə ehtiyac duyurdu. Çünki Avropada, eləcə də Azərbaycanda və Şərqin bəzi ölkələrində bədii nəsr, poeziya, dramaturgiya və publisistika reaiist-naturalist, romantik-sentimental axarda hərtərəfli inkişaf tapır, tərcümə yaradıcıhğın spesifik sahəsinə çevrilirdi. Ədəbi-nəzəri fikirlə yalnız tənqidçi-ədəbiyyatşünaslar yox, həm də ayrı-ayrı sənət adamları məşğul olurdular. V.Hüqo, V.Q.Belinski, O.Balzak, A.S.Puşkin, Valter Skot, N.Q.Çernışevski, M.F.Axundov, N.A.Dobrolyubov və başqaları ədəbi-tənqidi, elmi-nəzəri əsərlər yazır, poetik qanunların və ədəbiyyatşünaslığın müəyyən tərəf və istiqamətlərinin müəyyənləşməsində ciddi rol oynayırdılar. Eyni zamanda, mürtəce ədəbi-estetik fikirdə böhran, birtərəflilik güclənir; milli-azadlıq hərəkatlarının ənənə və təcrübəsi, dünya realistlərinin yaradıcılığı təhrif olunurdu. Bəzi nəzəriyyəçilər elə bilirdilər ki, ədəbiyyat öz fərdi daxili immanent qanunları ilə, sosial-tarixi şəraitdən asılı olmayaraq inkişaf tapır; onun əsasında ən ibtidai hind miflərinin ünsür və əlamətləri axtarılırdı. Miflərin məzmun-mahiyyəti isə dinlərsiz təsəvvür olunmurdu. İncəsənəti varlıqdan ayıran konsepsiyalar, yeni burjua ədəbiyyatşünaslıq istiqamət və cərəyanları yaranır, pozivitizm fəlsəfəsi və onun çərçivəsi daxilində yaranan praqmatizm təlimi bədii yaradıcılığı təsiri altında saxlamağa çalışırdı. Mürtəce fəlsəfə bunları - kapitalizmin ümumi böhranı, insanın, elmin və dövrün özünün böhranı hesab edirdi.

Pozivitizm XIX əsrin ortalarından Fransada təşəkkül tapmış, Avropa ölkələrində geniş yayılmışdır. Bu cərəyan bədii dərk və düşüncəni həyatdan, ictimai-siyasi mübarizədən ayırır, idrakın təhlil və qiymətləndirmək imkanlarını təsvirçiliklə əvəz edirdi. Pozivitizmin estetik prinsiplərini ümumiləşdirən, sistemə salan "Fəlsəfi pozivitizm kursu" əsərinin müəllifi Oqusta Kont (1798-1857) olmuşdur. Elə cərəyanın adı da buradan - Oqusta Kontun kitabından götürülmüşdür.

Antifəlsəfi təlim, "ideya cərəyanı" - pozivitizm fəlsəfəni fəlsəfəyə qarşı qoymuş, onu elmlərin içində əritmək, həzm etmək istəmişdir. Buna görə də pozitivistlər elmlə fəlsəfə delemasında üstünlüyü elmə vermişlər. Onlar müasirlərini inandırmaq istəmişlər ki: "Elmin özü fəlsəfədir, onun nə fəlsəfəyə, nə də fəlsəfənin şaxələrinə ehtiyacı yoxdur".

Öz inkişafmda kantizm, maxizm və neopozitivizm mərhələləıinj keçirən fəlsəfi bir sistem - pozivitizm müsbət, dəyərli və qiymətli anlamlarından götürülmıış və həmişə emperik mə'lumatlara əsaslanmışdır.

Fəlsəfədə, ədəbiyyatşünashq və bədii yaradıcılıqda pozivitizmj xalqııı, ya da xalqların mə'nəvi aləmi ilə bağlı olan sahələrin izahınaf daha çox meyl göstərirdi. Qrim qardaşları - Yakob (1785-1863) və Vil-helm (1786-1859) ağız ədəbiyyatınm toplanmasına və nəşrinə peşəkafl filoloji münasibət bəsləyir, xüsusən Yakob Qrim Alman dilinin xüsu-j siyyətlərini tarixən müqayisədə öyrənirdi. Onun "Uşaq və ailə nağılla-J rı" toplusu geniş yayılmış, Avropada xalq ədəbiyyatma maraq oyatj mışdır.

"Alman mifologiyası" Idtabının müəllirı Yakob Qıim HerderinJ Vinkelman və Helvetsmin yaradıcılığı ilə tanış idi. Ancaq o, ədəbi-j nəzəri fikri birtərəfli, dünyagörünüşün məhdudluğuna uyğun mənim-j sənilmişdi. Bu da Yakob Qrimi folkloru qanunauyğun tarixi inkişafj) xalq həyatının ifadəsi kimi öyrənməyə qoymurdu.

Qrim qardaşiarı təhlildə müqayisəyə, estetik görüşdə romantL konsepsiyaya əsaslanırdılar: elə bilirdilər ki, yaradıcılığın əsası mifdir,; süjet keçici və kəzəridir; xalqlar bir-birinə oxşayııiar, bir-birlərinə qo-hunıdular, bir-birlərindən hazır süjet və motiv götürürlər. Onlar müqayisəni janrlarm hamısına aid edir, süjet və məzmunda əsatir vä törəməlik xüsusiyyətləri axtarırdılar; qardaşlar deyirdilər ki, yayılqanj bir formanı - nağılı müqəddəs e'tiqad - Allaha inam yaratmışdır vj nağıl təşəkkülü dövründə allah haqqmda süjet - əsatir idi. Bunlar XIX əsrin ikinci yarısmda Almaniyada mifoloji nəzəriyyəsinin yaranmasına səbəb oldu.

Mifoloji nəzəriyyə ədəbiyyatm müqayisəli, folklorla vəhdətdə öy-rənilməsinə maraq oyatdı. Lakin bu nəzəriyyə yaradıcılığm rolunu, janrların tarixi inkişafmı, bədii idrakın həyatı ifadə imkanlarınm ge-^l nişliyini əsaslandıra bilmirdi, ədəbiyyatı varlıqdan, xalqm ən'ənə və' düşüncəsindən ayınrdı.

Ədəbiyyatşünaslar mifoloji nəzəriyyənin formaya maraq oyat-ı,ğ_inı qeyd edirdilər. Çernışevski və Dobrolyubov isə bu məktəbin po-_zj_t{v əsası ilə barışmırdılar. Bunlara baxmayaraq, mifoloji nəzəriyyə yayıl»^r' A.Kun, V.Şvars (Almaniya), M.Müller (İngiltərə), M.Breal (Fransa), A.Afanasyev, O.Müller, F.Buslayev və A.Potebnya (Rusiya) Qrim qardaşlarımn davamçıları kimi fəaliyyət göstərirdilər. Amma bu nozəriyyəçilər mifoloji məktəbi yeni fikirlərlə, yaradıcılığa münasibət orijanallığı ilə zənginləşdirə bilmədilər, sadəcə A.Afanasyev "Slavyan-larin təbiətə poetik baxışları" və O.Müller "İlya Muromes və Kiyev Bahadırları" kitablarında şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrini sistem-bşdirdilər, onun zənginliyi və forma müxtəlifliyi haqqmda təsəvvürü genişləndirdilər. Lakin O.F.Müller "İlya Muromes və Kiyev Bahadır-ları" əsərində tarixi şəxsiyyətləri mifik boyalarla səciyyələndirmiş, on-larda Allah - qəhrəman əlamətləri axtarmışdır. İnsanlarm haqsızlığa qarşı mübarizələrini Günəşin hiyləyə, qaranlıq və məkrə üsyanı, ba-nşmamazhğı kimi ümumiləşdirmişdir; həlta, İlya Muromesin içdiyi pivə rəmzi mə'na almış, göydən torpağa səpələnmiş yağış, nur, yaşayı-şm əlaməti kimi mə'nalandırılmışdır.

İsveç psixoloqu K.Q.Yunqun (1875-1961) mifoloji nəzəriyyəyə yanaşmaq üsulu orijinal, psixoloji axarda idi. /Vncaq onun anlayışın-da, ədəbi əlaqə, qarşıhqlı tə'sir və məzmun-süjet oxşarlığı, xalqlann iq-tisadi-siyasi və mədəni münasibətləri vacib deyildir. Yunq ədəbiyyatda oxşar ədəbi proseslərdən danışanda bir cəhəti - psixoloji təsəvvürdə erkən proobrazların yaranmasını nəzərdə tuturdu. Onun fikrincə, belə obrazlar arxaik tiplərdir, ədəbiyyatın sonrakı inkişaf mərhələləri bu tiplərə daha ciddi yanaşır, onları reallaşdınr və yeni məzmunla ta-mamlayır. Yunq pozivitizmə əsaslanır və folklorun şəkillərini insan iradəsindən, fərdi yaradıcılıqdan kənarda düşünürdü.

Mədəni-tarixi istiqamət mifoloji nəzəriyyə ilə bir dövrdə, XIX əs-rin ortalarında, Fransada yaranmışdır. İlk dəfə onun prinsiplərini İp-polit Ten (1828-1893) hazırlamışdır. Cavan yaşlarından Hegelin "Este-^tika"sını öyrənən Ten tarixçi və sənətşünas, fransız pozivitisti idi. "İngilis ədəbiyyatı tarixi" və "Sənət fəlsəfosı" kitabları göstərir ki, tenin yaradıcılığa münasibəti ziddiyyəlli olınuşdur. Bir tərəfdən, Tenin inanıında ədəbi şəxsiyyət həyatı natural, eyni ilə göstərmir, səciyy_ƏVj hadisəni təsadüfı əhvalatlardan ayınr, onu müəyyən məqsədə - ideal_a yönəldir; əsərdə obraz müəyyənliyi ilə fərqlənir və aydın hərəkət yol_u seçir. Ona görə ki, sənət həyatı, xalqın tarixini dərk və müəyyən üsuj.J larla ifadə vasitəsidir. Ten onu da təsdiq edirdi ki, sənətin varlığı, inki-şafı və zənginləşməsi şəraitdən, cəmiyyətin həyatından asılıdır və filo-! sof-estet bunları nəzərə almalı, ədəbiyyatı real bədii faktlarla, varlıql_a vəhdətdə, "ürəyin və əsrin psixologiyası ilə bərabər duymalı, mənim-J səməli və ümumiləşdirməlidir. Təbii elmlərin üsul və metodlarını ədobi hadisələrə tətbiq edən, estetika və ədəbiyyatsünaslıq elmi hələ təzodir, lakin özünün tarixi doqmatik xarakterindən fərqlidir - deyən Ten, o biri tərofdən, ədəbiyyatm predmctini müəyyənləşdirmək istəyəndj Hegeldən tə'sirlənir, Hegeli tamamlayırdı: bildirirdi ki, sənətkar həyatJ ümumiləşdirmə yolu ilə təsvir edir, amma müəyyən bir məqsədj müəyyən bir estetik amal uğrunda mübarizə aparmır. çünki ədəbiyya-3 tın predmeti həyat yox, insanın xarakteri, mə'nəvi-psixoloji aləmidirJ Ten həyat və cəmiyyəl hadisələrində müxtəliflik və bənzərsizlik axtal rır, hadisə və əhvalatlarm hamısmın eyni mə'na və əhəmiyyətə, eyni esl tetikliyə malik olmadığını söyləyir və ədəbiyyatşünashqda subyektivä konsepsiya ilə barışmırdı. Eyni zamanda, bu nəzəriyyəçinin yaradıcıl hğında müəyyən bir vəziyyətin dəyişməsi mə'nəvi-psixoloji aləmin dj dəyişməsinə səbəb olur və insanlarm mövqeyini onların psixologiyası! müəyyən edir. Tenin incəsənətin tarixini, sənətkarın fərdi üsullarını öyrənənlərdən tələbi dəqiqlik, konkretlik və sərrastlıq idi. Ancaq Ten ədəbiyyatşünasm imkanlarını məhdudlaşdırır, diqqəti ideya-estetik vəziyyətdən yaymdırırdı: qeyd edirdi ki, ədəbiyyatşünas ədəbiyyatın mə'nasını, sənətkarın qüsurlarını duymalı və mənimsəməlidir. Tarixil bədii faktları, onları doğuran səbəbləri, hadisələrin əlaqə və münasibə-J tini araşdırmalıdır. Amma bədii-cstetik keyfiyyət, ideyanm kamilliyi və tərbiyəvi əhəmiyyəti onun funksiyasına aid olmamahdır.

İppolit Ten bə'zən yaradıcıhğın ictimai-siyasi, bəşəri motivlərin-dən danışırdı. Ancaq alim həmişə bu mövqedə dayana bilmirdi. O, bə-şəriliyə bioloji istiqamətdən yanaşır, tarixi inkişafın səbəbini bədii' ideya və ictimai psixologiya ilə əlaqoləndirirdi.

Dünya ədəbiyyatmda ədəbi cərəyan və istiqamət çoxluğu Tendə e'tiraz doğurmurdu. Onun inamında cərəyanı milli bədii ehtiyac yara-dır. Teni çaşdıran ədəbiyyatşünaslann cərəyanların imkanlarını nəzər və onlan bir-birilərindən fərqləndirmələri idi. Ten cərəyanlar vahid ölçü ilə yanaşır, yaradıcıhğın inkişafmda cərəyanların və istiqamətlərin fərqli rolunu və tarixi əhəmiyyətini nəzərə almırdı. Tenin ədəbi-nəzəri fıkrə təsiri böyük idi. Təkcə Rusiyada jgni-tarixi cərəyanın N.S.Tixonravov, A.NQ.Pıpin, S.A.Vengerov, V.Şaxov və başqa nümayəndələri fəaliyyət göstərirdi. Bu ədəbiyyatşünaslar həm yazılı ədəbiyyatın mənşəyini, inkişaf və qarşılıqlı zənginləşməsini, həm də folkloru və tarixi abidələri öyrənir, elmi-tarixi dərkə ıaraq oyadır, incəsənəti, onun rənglərini, ifadə və təsvir üsullarını ugyata çəkir, "sənət sənət üçündür" nəzəriyyəsini qəbul etmirdilər. Antiq nıədəni-tarixi metodun nümayəndələri sənətin tərbiyəvi əhəmiyyətini nəzərə almır, incəsənəti mədəni dərk forması kimi təbliğ edirdilər:

pelə qərara gəlirdilər ki, ədəbiyyat bədii salnamədir, xalqın mənəvi^əişət tarixidir.

Rus mədəni-tarixi məktəbinin nümayəndələri yaxın müasirlərini, xüsusən rus inqilabçı-demokratlan - Belinski, Çernışevski, Dobrolyu-bov və Gertseni tənqid edirdilər. Onların estetikliyi, idraki-tərbiyəvi əhəmiyyəti əsas almalannı, bədii yaradıcıhqda tarixilik prinsipini unutmalarını bəyənmirdilər. Bildirirdilər ki, rus tənqidçiləri klassiklə-rin nsərlərindən danışır, fərdi yaradıcılığı təhlil edirlər, lakin şifahi odobiyyat, onun xüsusiyyət və tə'siri, tarixi abidələr, onların nəsillərdə oyatdığı maraq unudulur, qiymətləndirilmir.

XIX əsrin ikinci yarısında yaranan müqayisəli-tarixi metod az-çox mifoloji nəzəriyyəyə bənzəyirdi. Elmi-nəzəri ədəbiyyatda müqayisəli-tarixi metod iqtibas nəzəriyyəsi, ya da komparativizm adlanır. Kom-parativizmin üsullarını və estetik prinsiplərini alman sanskritoloqu Teodor Benfey (1809-1881) müəyyənləşdirmişdir. O, qədim hind dillə-ri mütəxəssisi idi və Hind-Avropa mədəniyyətini yaradıcı mənimsə-mişdi. Bu alim hind abidəsi "Pançantra"nı əsas almış, onun strukturu-ⁿu bir sıra əsərlərin, o sıradan "Stefanit və İxnilat", "Kəlilə və Dimnə" 'lə müqayisə etmişdir; qərara gəlmişdir ki, qədim Hind və digər Şərq ^xalqlarınm əsatir, əfsanə, rəvayət və nağıllarının süjeti "Gəzəri", keçici ^Və tə'sirli olmuş, zaman-zaman Avropa bədii mədəniyyətinə keçmişdir. Kəlib və Dimnə"nin alman dilinə tərcüməsinin müqəddiməsini də 'eodor Benfey yazmış və abidənin tez-tez dəyişdirilməsinin və yayıl-^^asınm səbəblərini izah etməyə çalışmışdır