Mühazirə 1 Ədəbiyyatşünaslığın ədəbi-nəzəri fikrinin ilk mərhələsi

Mühazirə 9

ƏDƏBİYYAT ELMİNİN METODİK ƏSASLARI VƏ ƏDƏBİ CƏRƏYANLAR (Romantizm)

Fransa burjua inqilabı, ictimai-siyasi mübarizələrin kəskinləşməsi, varlığın qeyri-kamilliyinə qarşı mütərəqqi qüvvələrin qəzəb və etirazlarının artması səbəb oldu: xüsusən feodlizmin dağılması əsrin məzmununu, istiqamət və xarakterini dəyişdi" insan təzə mühitə-kapitalizm cəmiyyətinə düşdü, sərbəst şəxsiyyət kimi formalaşma prosesi keçirməyə başladı. Lakin insan yeni cəmiyyətdə sıxılır, şübhə və tərəddüd keçirir, sanki inamsız yaşayırdı. Bununla bərəbər, incəsənətin məzmunu, estetik prinsip və ölçüləri dəyişirdi. Yeni cəmiyyətə tam daxil ola bilməyən insan ədəbiyyata məzrnun-ideya verirdi. Zamana biryönlü münasibət erkən romantizmin əsas əlaməti idi. Amma belə bir məziyyəti doğuran reallıq, kapitalizm ziddiyyətləri sənətkarları vahimələndirir, yenilik onlarda qəzəb və hiddət hissi doğururdu. Buna görə də romantiklər cəmiyyətlə barışmır, onu dəyişmək, yeniləşdirmək haqqında düşünür, mütərəqqi adamların arzuladıqları içtimai-mənəvi idealı axtarırdılar. Bayron gah təmkin, gah da çılğınlıqla «gələcəyə nəzər salır»dı, ancaq «qızaran üfüqun o biri üzünü», «həsrəti çəkilən gələcək ölkəni» görə bilmirdi. (Belinski).

Romantik sənətkarların düşüncələri, istək və arzuları inkişafı qabaqlayırdı. Onlar arzularyırdılar, istəklərini isə real aləmdə yox xəyali gələcəkdə tapırdılar. Çünki romantiklər cəmiyyətin sürətlə dəyişcəyinə və inkişaf edəcəyinə, insanın kamilləşəcəyinə inanırdılar. Romantiklərdən biri deyirdi: «Real şəraitin cansıxıcılığından yaxa qurtarmaq üçün xəyal səltənətində sığınacaq axtarmaq lazımdır». Jorj Sandın sənət anlayışı belə idi: «İncəsənət real həyatı təsvir etmək deyil, ideal həqiqətlər axtarmaq deməkdir». V. Hüqonun inamında «insan qəlbinin ideal həyata real həyatdan daha çox ehtiyacı vardır».

İnkişafın obyektiv dərk olunmaması, idealla həyat, şəxsiyyət cəmiyyət, mövcud olanla olunması arzu edilən arasında ziddiyyətin dərinliyi romantikləri küskünləşdirir, onların arasında gerçəkliyə münasibət ayrılığı və müxtəlifliyi yaradırdı. Ona görə də etiraz, bədbinlik, ümidsizlik və keçmişə üz tutmaq pafosu hər yazıçının yaradıdıcılığında bir forma da, bir istiqamətdə təzahür edirdi. Niyyət romantiklərin bəzisinin yaradıcılığında mücərrədləşir, keçmişin bərpası, inkişafı dayandırmaq, onu geriyə döndərmək ideala çevrilirdi. Novalis Höte yaradıcılığındakı həyatiliyi, maarifçiliyin yeni istiqamətdə təzahürünü bəyənmirdi. «Köl məktəbi» sənətkarları elə bilirdilər ki, əsatirlər, əfsanə və nağıllar insanlara qorxu və şübhə, ruhu mənəviyyata yaxınlaşdırmaq öyrətmişdir. Onlar fərdi hiss və düşüncələrini yaşayır, dinin, etiqadın, adiliyin ağıldan üstün tutulduğu dövrü ideallaşdırdılar.

Estetik ideal romantiklərdə mürəkkob və ziddiyyətli idi. pövrün ədalətsizliyin romantik qəhrəmanı hərəkətə gətirir, onu cəmiyyətə qarşı üsyankarlaşdırırdı. Ümumiyyətlə, romantizm «mürok-knb hadisədir, həmişə kcçid dövründə cəmiyyəti bürüyən hissələrin ^hvali-ruhiyyənin bütün müxtəlif cəhətlərini tutqun bir şəkildə az-çoz jfadə etmişdir. Lakin onun əsas məsələsi-yeni bir şey gözləməkdir, ye-nilik qarşısında duyduğu təşvişdir, bu yeniliyi dərk etmək üçün tez-tələsik, əsəbi halda göstərdiyi meyldir»(M. Qorki).

Romantizmin təşokkülündən və formalaşmasmdan söhbət açanların bo'zisi belə bir mühakimə yürüdürlər: realizm-tipik xarakter-lərin tipik şəraitdə təsvirdir. Romantizm- qeyri-adi xarakterlorin qey-ri-adi voziyyətlərdə ifadəsidir. Və iki konkrct tarixi metod realizm və romantizm-sənət tarixidir. Bunlardan biri tipikləşdirir, digəri ideallaş-dırır. Bədii odəbiyyatda şərt detal, mənzərə və lövhələrin dəqiqliyi dey-ildir, həyatın montiqinin vo həyəcanların, ehtirasların, düşüncələrin açılmasıdır: təhlilin hərtərəfliliyi, surətin yeni şəraitdə inkişafı və xa-rakterlərin müəyyənloşdirilməsidir.

Ədobi mctod, istər realizm və romantizm, istərso sentimenta-lizm, naturalizm və simvolizm ümumodəbi hadisədir. Hər hansı yara-dıcılıq tipini- metodu müəyyon bir ictimai şəraitlə, müəyyən bir xalqm ədəbiyyatı ilə məhdudlaşdırmaq mümkün deyildir. Avropa xalqlarının ədəbiyyatında romantizm klassizmdən əvvol təşokkül tapmışdır. Este-tik prinsipləri müəyyənləşməsə də, romantizm Şərqdə həyatı erkən ifa-də üsulu olmuş və realizmin formalaşmasına əsaslı təsir göstərmişdir.

Azərbaycanda romantizm gec, XX əsrin əvvəllərindo əsaslan-dırılmış, müstəqil ədəbi-tarixi fakt, ideya-estetik hadisə olmuşdur. Bu nielod ayrı-ayrı fərdi üsluba tə'sir göstərmiş, təzo janrlar yaranmış, in-^sənətin məzmun-ideyası genişlonmişdir.

Ülvilik, gözəllik, bərabərlik və kamillik romantiklərdə fantastik xəyali və əlçatmaz bir aləm idi. Belə bir aləm ya insanın ruhunda' mənliyində, ya da sehrli, füsunkar və cazibəli keçmişdə göstərilirdi.

«Adilik sənəti öldürür» (V.Hüqo) - fıkiri romatiklərin inamı idi Onlar varhğı adi məcrasından, konkretliyindən çıxarır, fikri rəmzbrb açmağa, əhvalatları rəmzlərdə göstərməyə üstünlük verirdibr. Müstəsnahq və qeyri-adilik, əhvalatları qabartmaq, süjetdə gurluq _Vo dinamiklik, fantastik sərgüzəştlər, təzadlar silsiləsindən istifadə ro-mantizmin əsas əlamətlərindən idi. Buna görə də onların yaradıcılığ_lm güclü xarakterlər səciyyələndirirdi. Həyatı, meyl və münasibətbri rəmzlərlə göstərsələr də, romantiklər xəlqi, milli və orijinal sənət yara-dırdılar.

Romantizmin ilk nəzəri əsasları ifadəsini «Uen dərnəyi»ndə və dərnəyin XIX əsrin 90-cı illərindo çap etdiyi «Atensum» məcmuəsində tapmışdır. Dərnəyə və jumahn fəaliyyətinə Lyudviq Tik, Novalis, Şleyermaxer, Şellinq və Şlegel qardaşlan istiqamət verirdilər. «Aten-sum» da cəmiyyətin həyatı təhlil olunur, dövrün əxlaqına, etik-estetik problemlərinə toxunulur, romantizm əsaslandırılır, onun mahiyyoti haqqmda fikirlər verilirdi. Əsərləri «Antensum»da çap olunan sənət-karları, daha çox isə Novalisi elmi-texniki tərəqi, demokratik hərəkət vahimələndirirdi. Onun düşüncələrində dünya təmiz hiss, təmiz duyğudur, kamil mə'nəviyyatdır. Və dünyanı yalnız əsatir, əfsanə, rə-vayət və nağılların poetik imkanları çərçivəsində rəmzbrlə göstərmək, ifadə etmək mümkündür. Çünki incəsənət «sonsuzluğun rəmzi təsviridir».

«Uen dəməyi» sənətkarlarında üzünəməxsusluq güclü idi. On-lar azadlıq müharibələrində göstərilən kütləvi vətənpərvərliyi tərənnüm edir, orta osrbrə qayıtmağın arzulayırdılar. Ancaq 1808-cı u-də yaranan «Heydelberq dərnəyi» əvvəlki «Uen dərnəyinə bənzmi«'dj-İ.Arnum, K. Brentano və İ. Herres topladıqları xalq ədəbiyya^x nümunələrinə şəxsi istəkləri, şəxsi zövqləri baxımmdan yanaşır, onların strukturunda dəyişiklik aparır, şerlərin qafiyələrini yenidən qurur və şivələri, hikmətli sözləri atırdılar. Romantik obrazlar təzahürü istəklərini təbiətə sığınmaqda tapırdılar.

Hansı janrda yazılmasından asılı olmayaraq romantik ədəbiyyatla tənhalıq adi haldır, təbiət emosionaldır, insandan ucadır. Hofmanda və ona bənzər sənətkarlarda həyat mə'nəvi aləmi gö-^tərmək, ifadə etmək üçün vasitədir. Eyni zamanda, romantik yazıçı jlə ictimai-siyasi mühit arasmda bir sədd, bir ayrıhq vardır. O, gerçək-liyi ancaq seyr edir, özünün fıkir, düşüncə, hiss və xəyal aləmini ya-şayır. Bu spesifik bədii dərk formasında müşahidə ilə xəyal, fərdiliklə ümumilik, varhqla istək, həyatla fikiri-mə'nəvi aləm arasmda təzad və ayrıhq yaranır. Brentano, Herres, Arnum, Hofman və Novalisin təsvi-rində təbiət sehrlidir, qeyri-adidir, düşüncəyə, xəyal və arzu aləminə qarşıdır. Buna görə romantiklərin bəzisinin, öncə Hofmanın əsərlərin-də tənha, xəyalpərvər insanın - obrazm mühiti digər canhlar - heyvan-lar aləmino bənzədilir.

İngilis ədəbiyyatında romantizm güclü olrnuş, həm də 90-cı illər-dən mütərəqqi və mürtəce şaxələr arasında Zıddiyyət dərinləşmişdir. Həyatı təhlil üsullarının müxtəlifliyinə yön verən, bir tərəfdən «Göl məktəbi» şairlən-leykistlər -Souti, Kolric və Vordsvort, digər torəfdən də romantizmi yeni inkişaf axarına salan sənotkarlar- Bayron, Şelli, Kits və V.Skott olmuşlar. Leykistlərin ədəbi «estetik prinsipləri klassi-sizmə qarşı idi. Onlar ədəbi ən'ənələrə söykənir, cari həyatı göstərir, insanların vətəndaşlıq qayğılarmı, daxili böhranı, əxlaqi-mənəvi zid-diyyətləri ifadə edir: orta əsrlər moişətini, düşüncə və yaşayışını ideal-Uışdırır, bunları müasir kerçəkliyə qarşı qoyur, kilsə - xristian mütiliy-ini yayırdılar. Vordsvort insanları «bakir təbiətdə Allahla birləşməyə»-oxaliqi-mənəvi kamilliyə çağınrdı. Maarifçilik, demokratiya, kapita-üzmin inkişafı, Kolricin estetik ideallarmı tamamlayırdı. Onun ina-nunda şərt itaotdir, kainatı idarə edən sehrli qüvvəlorə müqavimət gö-stərməməkdir. Bayronun «Şərq poemaları»nın qəhrəmanı mühitindən üsyankarhqla ayrılan, dövrünün əxlaq normalarını və qanunlarını fədd edən tipik romantik şair-vətənpərvərdir. Onun ağır taleyi, faciəvi sevgisi, sonsuz nifrəti, fərdi və anarxist idcah vardır. «Manfred» kə-dərlə, iztirabla dolu rəmzlər dramıdır. Əsərin əsas obrazı schrbazdır, ^ənıiyyətdən qaçan, bütün kainata, təbiətə və insana üsyan qaldıran, «dünya kədərini» daşıyan romantik şəxsiyyətdir.

Fransız romantikləri maarifçilərin etiqad va vicdan azadhğı ideal-'arını bəyənmir, ağılı fəlakətlərin, sosial bəlaların özülü sayırdılar. f)oğrudur, Jorj Sand xalqın milli tarixindən yazır, cari hadisoləri roməyın bir üsulunun dıgərınə qarışmasına, təbıət mənzərolərinin v din özünəməxsusluğunun təsvirinə geniş yer vcrilmişdir. Ceym_s p " sonun "İlin fəsilbri" poemasında kədər təbiotə, təbiət də kədorn h muş, hər fəslin obrazı yaranmışdır.

Həm C.Tomson, həm də E.Yunq klassisizm ruhunda t_Ərk olunmuş, klassisizm ədəbiyyatının yaxşı nümunəbrini yaratnnsi ^Ə Yaradıcılıqlarının yetkin dövrlərində bu cərəyanın məhdud çorçivosi¹ sığmamış, sentimentalizmin görkəmli nümayəndəbri kimi tanınnıisla Eduard Yunq pafosu hüzrılə aşılanan şc'rlər - "qəbiristanlıq şe'rləıi" (Voltcr) yazmışdır. Orıun lirik qəhrəmanı zülmətb, qəbiristanlıqla axirətlə qarşılaşır, yux jlardan sərsəm oyanır, qorxu və həyəcan keçi-rir, təsəllini ruhun ölməzliyində tapır.

Sentimentalizmin əsası S.Riçardsonun "Ser Çarlz Qradisonun əh-valatı" romanı ib qoyulmuşdur. Cərəyanm görkəmli nümayondəsi Oliver Qoldcmit beb S. Riçardsonun yaradıcılığından to'sirbnmi.şdir. Çünki S.Riçardson əhvalatları sadə, canh danışıq dilində söyləmiş, hoyatı dinamik göstərmiş, mənəviyyatı, duyğu və həyəcanı obrazların öz daxili aləmbri ilə rıübarizəbrində açmıs, tə'sirli surətbr və tobiot mənzərəbri yaratmışdır. O.Qoldemit "An" jurnalında emosional. dövrün hakim sinfinir - burjuaziyanın zövqünə və marağına uyğun əsərlər çap ctdirmişdir. "Soyyah", "Dağılan kənd" komcdiyalarının. "Vekfıld" romanının, "Xeyirxah insan" və o, qalib gəlmək üçün sakit-ləşir" poemalannın məzmunu idillik kənd həyatından alınmış, feodal hərc-mərcliyini tənqid ctmis, kral üsuli - idarəsini və mütbqiyyoti bəy-ənmişdir. Tomas Qreyn əsərbrindən birini "Kənd qəbiristanlığında yazılmış elegiyalar" adlandırmışdır. "Elcgiyalar" insan, zaman, obo-diyyat və ruh, ölüm və təbıət haqqında vahiməli bir aləmdə - qobın-stanhqda düşüncəbrdir; tarixi, boşəri dəyorlərin - təbiiliyin. təfliız hissbrin və münasibətlərin duyulması və ümumibşdirilmosidir. "Ycnı Elioza" və "Emil" romanlannda Jan Jak Russo didaktik söhbotlordon. ric'ot, haşiyə, mühakin.o vo əhatəli təbiət təsvirlərindon istifadə etfflJŞ" dir. Çünki onun niyyoti insanların hisiyyatına tə'sir göstərm⁹* dünyabaxışı və mə'nəviyyatı formalaşdırmaq, burjua oxlaq norma'¹¹¹¹ nı tonqid etmək idi. Sentimentalizmin estetik prinsipbrini hazırlay³ sənotkarlardan biri - L.Stern isə "Fransa və İtaliyaya səyahot". ' ... timcntal səyahət" və çoxcildli "Tristan Şcndinin həyatı və fi^f-gi romanında dolaşıq sujct və kompozisiyalar qurmuş, hissbrin vo tə Həm klassisistbr, həm də sentimentalistbr "milbtbrə düşünməyi öyrədirdibr". Ancaq düşünməyin üsulları fərqbnirdi. Çünki kllassist-lorin məntiqində bədii gözollik insana zövq verən ideallaşdırılmış ho-qiqətdir. Və söz sənəti fikri-xəyali abmdə ideallaşdırılan gözəlliyi vo gözolbşdiribn tobiəti əks etdirməlidir. Sentirıentalistbr isə obrazlar ıiozərə alınmazsa, kimi və nəyisə ideallaşdırmırdılar. Onların təsvirin-də təbiət təbiətə, məişət məişətə, insan insana bənzəyirdi.

Təbiət və ölüm-sentimentalizmin əsas mövzusu olmuşdur; xüsusən ingilis ədəbiyyatında ölüm pafosu lıəmişə təbiətin təsvirib vohdətbşmiş, inkişaf, şəhər ziddiyyətbri sənətkarları ümidsizbşdir-nıişdir. Onlar dövrü, ziddiyyətbri doğuran scbəbbri dərk edə bilmə-mişlər: eb zənn etmişbr ki, ziddiyyotbr şohorbrdə yaranmış, şəhorbr-dən yayılmış, münasibətbri gərginbşdirmiş, iıısanı insandan ayrılmış, tocridbşdirmişdir. Buna görə də sentimental ədəbyyatda tobiot-obədi vo ozəli gözəllik inkişafa qarşı qoyulmuş, insinın dünyadan-kədər və foryad dolu bir aləmdən ayrılmasında səadət axtarılmışdır. Bununla yanaşı, ayrı-ayrı yaradıcılıqda cari reallıq real göstərilmiş, cəmiyyətin hoyatı insanların hissbri ib bağlı tohlil olunmuş, fərdi duyğular, düşüncə və arzular inkişafda açılmışdır. CJənc Şillerin, Russonun, Hö-tenin, Karamzinin, Radişşcvin və başqalarınm əsərbrində kənddən, kondlibrdən ehtiram və məhəbbətb danışılmışdır. Obrazlar seçibndə, istokbr, meyl və münasibətbr təhlil olananda sinfı-irqi fərqlər nəzərə alınmışdır. Fərq mühitə, yaşayışa, məişətə, verdişbro, kəndbrə vo şo-hərlərə münasibətdə özünü göstərmişdir.

Romantizm Dünyanı sərbəst dərk vc təhlib imkan verən bir metodun-romantizmin ilk ünsürbri şifahi xalq ^dobiyyatında -antik mifoloji bədii yaradıcılıqda yaranmı.şdır. Əsatir ^v'o əfsanəbrdə, lirik mənzumbrdo, xalq dastarılarında romantik pafos Vaşamış, fikir romantik təsvirbrb ifadə olurmuşdur. Buna görə də •"onıantizm antik, orta əsrbr və yeni dövr mərlobbrinə ayrılmışdır.