MühaziRƏ 9: “VİtamiNLƏr və Vİtam

Yağda həllolan vitaminlərin alınması. 
Yağda həllolan vitaminlər və ya 
terpenlərə A, D, E, və K vitaminləri aiddir. A və D vitaminlərindən başqa qalan 
vitaminlər mikroorqanizmlər tərəfindən sintez olunurlar. Bu iki vitamin insan və 
ali heyvan orqanizmindən sintez olunub xüsusi funksiya daşıyır, onlar hormonlara 
daha yaxındırlar. Müstəsna olaraq Golobacterium cinsli bakteriyalar A (retinal) 
vitamini sintez edə bilirlər. 
Karotinlər. Karotinlər A, sterinlər, D qrupu vitaminləri biosintez yollarının 
başlanğıc mərhələlərinin oxşarlığına görə terpenlər adı altında birləşdirilmişdir. 
Karotinlər təbiətdə geniş yayılmış piqmentlər qrupuna məxsusdurlar. 
Hazırda 200 təbii karotinoid məlumdur. Yarpaqlara müxtəlif rəng verən məhz bu 
piqmentlətdir. Kök bitkisində olan əsas piqment karotindir (“carota” latın sözündən 
götürülüb kök deməkdir). Bitkilər və heyvanlar aləmində geniş yayılmaqlarına 
baxmayaraq onların biosintezi bitki və mikroorqanizmlər tərəfindən aparılır. 
Karotinlər kimyəvi tərkibcə sulukarbonlar və onların oksidli törəmələrindən 
ibarət mürəkkəb üzvi birləşmələrdir. 
Kimyəvi tərkibinə görə karotinlər 2 qrupa bölünürlər: 
1.tərkibində ancaq C və H olanlar (karbohidrogenli karotinoidlər); 
2.tərkibində C, H və O olanlar (ksantofillər). Yüksəkmolekullu karotinoidlərin 
tərkibində 40 C atomu olur. 
Karotinlərin hüceyrədaxili sintezi üçün tərkibində 5-20 C atomu olan 
birləşmələr istifadə edilir və C atomu miqdarının 40-a qədər artması aşağıdakı 
şə
kildə gedir: 
C
5
+ C
5
→ C
10
+ C
5
→ C
15
+ C
5
→
C
20
+ C
20
→ C
40 

---

Karotinlər, ilk növbədə β-karotin, orqanizmdə A vitaminin sintezində ilkin 
maddə kimi istifadə edilir. Ona görə də β-karotinə A vitaminin provitamini deyilir. 
Β
-karotin uclarında tsikloheksan həlqəsi (və ya ionun nüvəsi) olan uzun 
karbohidrogen zəncirindən təşkil olunub və sintezi 4 mərhələdə gedir: 
1.C40 karbohidrogenlərinin sintezi; 
2.Doymamış asiklik karbohidrogenlərin alınması ilə gedən dehidratlaşma prosesi; 
3.Aromatik və asiklik karotinlərin sintezi; 
4.Karotinlərin oksidləşib β-karotinə çevrilməsi. 
Mikroorqanizmlər arasında bütün fototrof və bəzi bakteriyalar, maya və kif 
göbələkləri karotinlər sintez edirlər. 
Göbələk hüceyrəsində karotinlərin funksiyası hüceyrəni fotodinamik 
təsirdən müdafiə etməkdir. Ona görə də göbələk, məsələn, Neurospora crassa, 
qaranlıqda işığa nisbətən çox cüzi miqdarda karotin sintez edir. 
Halobacterium halobium bakteriyasının karotinoidləri fotoresseptor 
funksiyasını daşıyırlar. Bakteriya membranında yerləşən bakteriorodopsin 
fototaksis prosesinə səbəb olur. 
Ksantofillərin əksəriyyəti tənəffüs prosesində elektronların daşınmasında 
iştirak edirlər. 
Karotinlər mukor cinsli göbələklərdə dimorfizm (“+” və “-” ştammlar) 
törədirlər. 
Sənayedə β-karotin almaq üçün 1954-cü ildə kimyəvi sintez prosesi həyata 
keçirilmişdir. Bununla bərabər onu kök və balqabaqdan da alırlar. 
Mikrobiologiyada sənayesində isə β-karotin Phycomyces blakesleanus və 
Blaceslea trispora kimi heteroatillik mukor göbələklərindən alırlar. Göbələklər 
buğda, düyü, çovdar dənələrində, çiyiddə becərilir, mühitə cüzi miqdarda yağ 

---

turşuları və ya bitki yağı əlavə edilir. Yağın əlavə edilməsi karotinlərin sintezini 
sürətləndirir. B. trispora 1l mühitdə 3,2 q karotin əmələ gətirir. 1 kq kökdən isə 60 
mq β-karotin alınır. Göbələklərdən alınan karotinin qiyməti 6-12 dəfə ucuz olur. 
Digər 
tərəfdən, mikroorqanizmlərdən 
alınan β-karotin 
kök və 
balqabaqdakından daha böyük bioloji aktivliyə malikdir. 
Avstraliyada β-karotin almaq üçün Dunaliella yosunundan istifadə edirlər. 
Yosunlardan 
Spongiococcus 
excentricum, 
Chlorella 
perenoidosa, 
Coccomuxa elongata, bakteriyalarından Actinomyces chrestomycetes və 
mikrobakterlər, maya göbələklərindən Rhodotorula, kif göbələklərindən 
Neurospora crassa və Penicillium sclerotiorum çoxlu miqdarda ksantofil əmələ 
gətirir və onların sənayedə ksantofillərin alınmasında geniş istifadə edilir. Heyvan 
və quşların yeminə əlavə etmək üçün Blakeclea trispora göbələyindən alınan yem 
konsentratından istifadə edilir. Konsentratın tərkibində karotindən başqa lipid, 
amin turşuları və s. maddələr olur. 
Karotinlər havada asanlıqla oksidləşən maddələrdir. Ona görə də 
biotexnoloji prosesdə β-karotini sabitləşdirmək üçün etoksixin, diludin kimi 
antioksidantlardan (antioksidləşdirici) istifadə edilir. 
Karotinlərdən yeyinti sənayesində (yağ, marqarin, dondurma və şirniyyatı 
rəngləmədə) rəngləyici kimi, təbabətdə müxtəlif dəri xəstəliklərinin müalicəsində 
geniş istifadə olunur. Tərkibində β-karotin olan yem konsentratı quşlar və 
heyvanların yeminə əlavə edildikdə onların A vitamininə olan tələbatı tam ödənilir. 
Ksantofillər quşların tüklərinin rəngini yaxşılaşdırmaq məqsədilə yem rasionuna 
ə
lavə edilir.