Mühazirə Fənn: Nəqliyyat hüququ Müəllim Sərvərov Bəxtiyar

Daşıma öhdəliyi.
Daşıma öhdəliyi nəqliyyat öhdəliklərinin əsasını təşkil edir. Bu onunla

əlaqədardır ki, daşıma dövriyyə prosesi çərçivəsində və dövriyyə prosesi üçün

istehsal prosesinin davamıdır.6 Məhz daşıma nəticəsində nəqliyyat öz əsas

təyinatını yerinə yetirir. Belə ki, nəqliyyat yük və sərnişinlərin daşınma

vasitəsidir.

Daşıma öhdəliyi daşyıcı ilə müştəri arasında əmələ gələn daşıma

münasibətinin hüquqi formasıdır. Bu münasibətlər daşıma prosesini həyata

keçirmək üçün nəqliyyat vasitəsindən istifadə edilməsi üzrə xidmət göstərilməsi

nəticəsində yaranır. Həmin münasibətlər nəqliyyat hüququ ilə nizama salınaraq

daşıma öhdəliyi kimi hüquqi forma alır.

Daşıma elə bir fəaliyyətdir ki, bunun sayəsində yük, sərnişin və ya baqaj

ərazi cəhətdən öz yerlərini dəyişir. Nəqliyyatın da məhsulu bu cür fəaliyyətdən

ibarətdir. Həmin fəaliyyətin həyata keçirilməsi üçün daşıyıcının nəqliyyat

vasitəsinə malik olması gərəkdir. Belə ki, daşıyıcı nəqliyyat vasitəsinin

mülkiyyətçisi ola bilər, onu icarəyə götürə bilər və s. Ümumiyyətlə, o, istənilən

halda nəqliyyat vasitəsinin qanuni sahibi (titul sahibi) olmalıdır. Daşıyıcının

qanuni sahibliyində olan bu vasitələrin köməyi ilə yüklər və ya sərnişinlər ərazi

baxımından öz yerlərini dəyişirlər, yəni bir yerdən digər yerə daşınırlar. Bu isə

daşıma öhdəliyinin yaranmasına gətirib çıxarır. Yük sahibi və ya sərnişin isə

ona göstərilən xidmətə görə müvafiq məbləğdə haqq ödəyir.

Daşıma öhdəliyi nəqliyyat hüquq münasibətidir. Bu münasibət mülki

hüquq münasibətinin bir növü kimi müəyyən elementlərdən ibarətdir:

-daşıma öhdəliyinin subyekt tərkibi;

-daşıma öhdəliyinin obyekti;

-daşıma öhdəliyinin məzmunu.
Daşıma öhdəliyinin subyekt tərkibi daşıyıcı və müştəridən ibarətdir.

Daşıyıcı müştəriyə xidmət göstərən şəxsdir. Müştəri rolunda isə yük sahibi və ya

sərnişin çıxış edir. Mülki hüququn istənilən subyekti (fiziki və hüquqi şəxslər)

yük göndərə bilər. Fiziki şəxslər isə yaşından, cinsindən, sağlamlıq vəziyyətindən

və digər amillədrən asılı olmayaraq sərnişin qismində çıxış edə bilirlər.

Daşıyıcıya gəldikdə isə, qeyd etmək lazımdır ki, yalnız qanuni əsaslarla

daşıma fəaliyyəti ilə məşğul olmaq hüququ olan şəxslər daşıyıcı ola bilərlər.

Söhbət kommersiya təşkilatlarından və ya fərdi-sahibkarlardan (hüquqi şəxs

yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki şəxslərdən) gedir.

Nəqliyyat fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün lisenziyası olmayan, lakin öz

şəxsi ehtiyacları üçün yük daşıyan şəxs daşıyıcı hesab edilmir.

Daşıma öhdəliyinin obyekti daşıyıcının hərəkətindən ibarətdir. Bu hərəkət

daşıma xidməti formasında olub, yükün və ya sərnişinlərin təyinat yerinə

çatdırılmasına yönəlir. Həmin hərəkət (xidmət) qeyri-maddi xarakterə malik

olub, daşıyıcının özündən ayrılmazdır. Xidmətin göstərilməsi prosesində,

daşıyıcının özünün fəaliyyəti prosesində həmin xidmət müştəri tərəfindən

istehlak olunur.

Daşıma öhdəliyinin məzmunu bu öhdəlikdə iştirak edən tərəflərin malik

olduqları hüquqlardan və vəzifələrdən ibarətdir. Bu öhdəlik qarşılıqlı (ikitərəfli)

öhdəlik kateqoriyasına aid edilir. Ona görə də həm daşıyıcı, həm də müştəri

hüquq və vəzifələrə malikdir. Özü də onlardan hər birinin hüququ qarşı tərəfin

daşıdığı vəzifəyə uyğun gəlir. Məsələn, daşıyıcının əsas vəzifəsi yükü və ya

sərnişinləri təyinat yerinə çatdırmaqdan ibarətdir. Onun daşıdığı bu vəzifəyə

müştərinin yükü və ya özünü təyinat yerinə çatdırılmasını tələb etmək hüququ

uyğun gəlir. Müştərinin isə əsas vəzifəsi daşıma haqqını ödəməkdən ibarətdir.

Onun bu vəzifəsinə daşıyıcının daşıma haqqının ödənilməsini tələb etmək

hüququ uyğun gəlir.

Daşıma öhdəliyinin obyekti anlayışını daşımanın özünün obyektindən

fərqləndirmək lazımdır. Daşımanın obyekti rolunda yük, sərnişin və ya baqaj

çıxış edir. Bu əsasa görə daşıma öhdəliyinin üç növü fərqləndirilir:

-yük daşıma öhdəliyi;

-sərnişin daşıma öhdəliyi;

-baqaj daşıma öhdəliyi.

Yük daşıma öhdəliyi yükün daşınması ilə, sərnişin daşıma öhdəliyi

sərnişin daşınması ilə, baqaj daşıma öhdəliyi isə baqaj daşınması ilə bağlı olaraq

yaranır.

Yük dedikdə maddi qiyməti olan əşya başa düşülür. Müxtəlif tikinti

materialları, neft məhsulları, avadanlıq və dəzgahlar, ərzaq və sənaye malları və

s. yük qismində çıxış edə bilər.

Beləliklə, daşıma öhdəliyi dedikdə elə bir hüquq münasibəti başa düşülür

ki, bu münasibətə görə daşıyıcı yükü, sərnişini və ya baqajı təyinat yerinə

çatdırır, müştəri isə bunun müqabilində ona daşıma haqqı ödəyir.

Daşıma öhdəliyi bir sıra əlamətlərlə xarakterizə edilir. Bu öhdəliyin birinci

əlaməti ondan ibarətdir ki, həmin öhdəlikdə tərəf qismində çıxış edən

subyektlər – daşıyıcı və müştəri hüquq bərabərliyinə malikdir. Dövlət

inhisarında olan bəzi nəqliyyat növü ilə (dəmir yolu nəqliyyatı ilə) daşıma

həyata keçirildiyi hallarda da, əmələ gələn münasibətlər hakimiyyət - tabeçilik

xarakterli olmur. Daşıma öhdəliyi subordinasiya prinsipini istisna edir.

Daşıma öhdəliyinin ikinci əlaməti ondan ibarətdir ki, bu öhdəlik

əmlak - dəyər münasibətidir. Daha dəqiq desək, həmin öhdəlik əmlak-dəyər

münasibətlərinin əmtəə-pul münasibəti kimi hissəsinə aiddir. Belə ki, daşıyıcı

xidmət kimi əmtəəni müştərinin ödədiyi pula dəyişir, mübadilə edir. Bu

əlamətdən məhrum olan hər hansı daşıma öhdəlik münasibəti yaratmır. Məsələn,

sürücü istehsal olunan malları nəqliyyat vasitəsi ilə sexdən anbara daşıyır və

yaxud bir sexdən o biri sexə aparır.

Daşıma öhdəliyinin üçüncü xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, bu öhdəlik

əvəzli- ekvivalentli münasibətdir. Belə ki, daşıyıcı göstərdiyi daşıma xidmətinin

müqabilində müştəridən haqq alır. Əgər daşıma bu cür əlamətə malik olmazsa,

onda daşıma öhdəliyinin yaranmasından söhbət gedə bilməz.
Daşıma öhdəliyi nəqliyyatın növündən asılı olaraq, altı əsas qrupa

bölünür:

-avtomobil nəqliyyatı üzrə daşıma öhdəliyi;

-hava nəqliyyatı üzrə daşıma öhdəliyi;

-dəniz nəqliyyatı üzrə daşıma öhdəliyi;

-dəmir yolu nəqliyyatı üzrə daşıma öhdəliyi;

-daxili su (çay) nəqliyyatı üzrə daşıma öhdəliyi;

-boru kəmər nəqliyyatı üzrə nəqletmə öhdəliyi.

Daşıma öhdəliyi yerli, birbaşa və ya birbaşa qarışıq daşımalarla bağlı

olaraq yaranır.

Əgər daşımalar bir nəqliyyat vasitəsi ilə həyata keçirilirsə, bunlara yerli

daşımalar deyilir. Məsələn, yük Bakıdan Gəncəyə Bakı dəmir yolu vasitəsilə

çatdırılır. Yerli daşımaların bütün nəqliyyat növləri vasitəsi ilə həyata

keçirilməsi mümkündür.

Birbaşa daşımalar dedikdə bir nəqliyyat sənədi əsasında eyni növlü bir

neçə nəqliyyat müəssisəsi tərəfindən həyata keçirilən daşımalar başa düşülür.

Məsələn, yük iki müstəqil nəqliyyat müəssisəsi olan Bakı və Gəncə dəmir yolu

vasitəsi ilə təyinat yerinə çatdırılır. Dəniz daşımaları istisna olmaqla, bütün

nəqliyyat növləri üzrə bü cür daşımalar həyata keçirilə bilər.

Birbaşa qarışıq daşımalar dedikdə vahid və eyni nəqliyyat sənədi üzrə

yük və sərnişinlərin müxtəlif nəqliyyat növləri ilə daşınması başa düşülür.

Məsələn, yük üç nəqliyyat növü – dəniz, avtomobil və hava nəqliyyatı vasitəsilə

təyinat məntəqəsinə çatdırılır. Bu cür daşımaların bütün nəqliyyat növləri üzrə

həyata keçirilməsi mümkündür.