Mühazirələr Mühazirə Suların təbiətdə dövriyyəsi


Mühazirə 7. Suların kimyəvi təsnifatı



Yüklə 332,07 Kb.
səhifə2/3
tarix14.01.2017
ölçüsü332,07 Kb.
#238
növüMühazirə
1   2   3
Mühazirə 7. Suların kimyəvi təsnifatı
Kimyəvi tərkiblərinə görə suların çox təsnifatları mövcuddur. Neft-qaz yataqlarının suları üçün isə əsasən Palmer, Sulin və Alyokin təsnifatlarını tətbiq etmək daha məqsədəuyğundur.

Palmer təsnifatının əsasını ++CI-, 42- ionlarının mq/ekv qiymətlərinin bir-birinə olan nisbətinə görə siniflərə bölünməsi qaydası təşkil edir. Bu və ya digər ionların suda olmasına əsasən Palmer bütün suları sinfə bölür. Əgər (Nа++)-а ilə, (CI-+SО42-)-ü b ilə, (Nа2++Мg2+)-u c ilə işarə etsək, aşağıdakı sinifləri təyin edə bilərik.

I sinif - b<а; bu halda su S1, А1, А2 sinfinə, yəni I sinifə aid olur;

II sinif – b=а; bu halda su S1, А2 sinfinə aid olur;

III sinif - а<b<а+c; bu halda su S1, S2, А2 sinfinə aid olur;

IV sinif – b=а+c; bu halda su S1, А2, А3 sinfinə aid olur;

V sinif - b>а+c; bu halda su S1, S2, S3 sinfinə aid olur;

Burada S1, S2, S3 - birinci, ikinci və üçüncü duzluluqları, А1, А2, А3 isə birinci, ikinci və üçüncü qələvilikləri göstərir. Sxematik olaraq, bu təsnifatı aşağıdakı kimi göstərmək olar:



V.A.Sulinin təsnifatı mənşə təsnifatı da adlanır. O, təbiət sularını dörd mənşə tipinə bölür: natrium-sulfat suları, natrium-hidrokarbonat suları (hər iki tip kontinental mənşəlidir), maqnezium-xlor suları (dəniz mənşəlidir) və kalsium-xlor suları (dərində yerləşmiş metamorfizləşmiş sulardır). Anionların bir-birindən çoxluq fərqinə görə hər tip öz növbəsində 3 qrupa (CI-, SО42-, HCО3-), hər qrup isə kationların miqdarına görə 3 yarımqrupa (+, Cа2+, Мg2+) bölünür.

V.A.Sulin suların tiplərini təyin etmək üçün üç mənşə əmsalını təklif edir:





Bu əmsallara görə suların tiplərinin müəyyən edilməsi aşağıdakı cədvəldə göstərilmişdir.

Cədvəl


V.A.Sulinə görə suyun tipi

Əmsallar







Natrium-sulfat suları (NS)

>1

<1




Natrium-hidrokarbonat suları (NHK)

>1

>1




Kalsium-xlor suları (КХ)

<1




>1

Maqnezium-xlor suları (МХ)

<1




<1

Qeyd etmək lazımdır ki, = 0,99 olarsa, bu iki tip sular arasında keçid forması olacaqdır; məsələn, maqnezium-xlor suları ilə natrium-sulfat suları arasında olan keçid forma.

Bəzən neft yataqlarının suları üçün Alyokin təsnifatını da tətbiq edirlər, çünki, bu təsnifat da bir növ suların mənşəyini əks etdirir. Bu təsnifatda anionlara görə üç sinif qeyd olunur: hidrokarbonatlı sular, sulfatlı sular və xlorlu sular. Hər sinif isə öz növbəsində tərkiblərindəki kationlara görə Cа2+, Мg2+, Nа++К+ qruplarına, hər qrup isə ionların öz aralarında təşkil etdikləri nisbətə görə üç tipə bölünür:

I tip sularda HCО3-+CО32->Cа2++Мg2+ (az minerallaşmış sular);

II tip sularda HCО3-+CО32-<Cа2++Мg2+<HCО3-+CО32-+SО42- (çökmə süxurlarda);

III tip sularda HCО3-+CО32-+SО42-<Cа2++Мg2+ (metamorfizləşmiş sular, yəni CI->Nа+).

IV tip sular turş sulardır, bu sularda HCО3-+CО32-=0 olur. Neft-qaz yatağı sularında belə tip sular demək olar ki, rast gəlinmir.

Alyokin təsnifatı belə təsvir edilir: CIICa, yəni C – hidrokarbonat sinfi – kalsium qrupu, II – ikinci tip. Bəzən buraya codluq (məsələn 5) və minerallaşma dərəcəsi də (0,6 q/l) yazılır, yəni CII0,6Ca5.



Mühazirə 8. Hidrogeoloji zonallıqlar
Məlum olduğu kimi təbii şəraitdə sular ən çox hərəkət edən komponentlərdən biridir. Onların dağ süxurlarında hərəkətetmə sürətindən asılı olaraq üç zona qeyd olunur: sərbəst mübadilə, çətin mübadilə və çox çətin mübadilə zonası.

Suların dağ süxurlarında hərəkəti oraya daxil olan suların miqdarı, süxurların keçiriciliyi, qida mənbəyi ilə intişar nöqtəsi arasında olan hidravlik mailiyyətlə müəyyən edilir.

Ən çox su atmosfer çöküntüsü şəklində sərbəst mübadilə zonasına daxil olur (qrunt və artezian sularının kiçik ölçüdə yayıldığı sahələr). Çətin mübadilə zonasına mənsub olan laylar nisbətən dərində yatıb çox kiçik sahələrdə yer üzərinə çıxırlar. Bu laylara süzülən atmosfer çöküntülərinin miqdarı çox az olur: hudravliki mailiyyətin az olması səbəbindən sular çox yavaş hərəkət edirlər.

Daha dərində yatan horizontlar çox çətin mübadilə zonasına aid edilirlər. Bunlar ya tamamilə yer üzərinə çıxmırlar, ya da onların çıxışları arasındakı məsafə minlərlə kilometr təşkil edir. Bu səbəbdən həmin zonaya atmosfer çöküntülərinin daxil olması çox çətinləşir.

Yuxarıda deyilənlərə əsasən yer qabığında şaquli hidrogeoloji zonallıq ayrılır ki, bu da quruda olan artezian hövzələrinin çoxu üçün səciyyəvidir.

Yüksək dağ silsilələri ilə əhatə olunmuş artezian hövzələrinin şaquli zonallığı qurşaq şəkilli zonallıq ilə mürəkkəbləşir.

Bəzən hidravliki mailiyyətin çox olması səbəbindən şaquli hidrogeoloji zonallıq pozulur. Məsələn, çox çətin mübadilə zonası daha dərində az mübadilə zonası ilə əvəz olunur.

Məlum olduğu kimi suların kimyəvi tərkiblərinin formalaşması onların süxurlarla, atmosferlə, üzvi maddələrlə qarşılıqlı münasibəti şəraitində və həm də özlərinin daxilində gedən fiziki-kimyəvi proseslərin təsiri nəticəsində baş verir. Suların duz tərkiblərinin formalaşması hidrokimyəvi zonallığı əmələ gətirir. Hidrokimyəvi zonallıq yeraltı suların geokimyəvi tarixi ilə sıx vəhdət təşkil edir. Bununla belə suların hərəkət sürəti də onların kimyəvi tərkiblərinin dəyişməsində mühüm rol oynayır, bundan asılı olaraq süxurların da kimyəvi tərkibi dəyişir, yəni hidrogeoloji zonallıq hidrokimyəvi zonallıqla əvəz olunur.

Kontinental və dəniz mühitinin suların kimyəvi tərkiblərinin formalaşması üçün V.A.Sulinin təklif etdiyi sərbəst mübadilə mühitinə, yeraltı mühitin isə çətin və çox çətin mübadilə mühitinə uyğun gəldiyini hesab etmək olar.

Kontinental şəraitdə buxarlanmanın miqdarı atmosfer çöküntülərinin miqdarından azdır. Burada yeraltı minerallaşma dərəcəsinin azalması prosesi üstünlük təşkil edir. Dəniz mühitində isə buxarlanma miqdarının çox olması səbəbindən belə şəraitdə suların duzlarla qatılaşması prosesi gedir.

Suların kimyəvi tərkiblərinin formalaşmasında su və süxur arasında gedən kation mübadiləsi mühüm rol oynayır:

suda süxurda suda süxurda

Suların minerallaşma dərəcəsi azaldıqca bu bərabərlik sağa doğru yerini dəyişir və süxurlardan natriumun tamamilə çıxarılması ilə nəticələnir.

Minerallaşma dərəcəsinin azalması zamanı isə bu bərabərlik sola doğru dəyişir. Bu zaman kalsium və maqnezium tamamilə süxurlardan sıxışdırılıb çıxarılır və natrium gilləri əmələ gəlir.

Yuxarıda göstərilən prosesin bu və ya digər istiqamətdə getməsi çox zaman natriumun xlora olan nisbəti ilə xarakterizə oluna bilər. Minerallaşma dərəcəsi azaldıqca bu nisbət böyüyür və bəzi şəraitdə vahiddən böyük olur. Təcrübi olaraq bu əmsala suların əmələgəlmə göstəricisi kimi baxırlar. >1 olması suyun kontinental şəraitdə, <1 isə dəniz şəraitində əmələ gəlməsini göstərir. Əlbəttə, bu göstərici nisbi xarakter daşıyır.

Çökmə süxurların sularla aşınması üç mərhələdə gedir. Birinci mərhələdə süxurlardan asan həll olunan qələvi və qələvi torpaq metallarının xlorlu birləşmələri və həmçinin natrium-sulfat duzu yuyulur. Adətən yuyulmaya qədər gilli süxurlar natrium ilə zəngin olur. Odur ki, süxurlarda suyun minerallaşma dərəcəsi az olduqda suyun tərkibindəki kalsium və maqnezium süxurlara keçir. Yuyulma prosesini keçmiş sularda nisbi codluq əvvəlkinə nisbətən az olur (çox vaxt bu sularda vahidə yaxın olur).

Ikinci mərhələdə çətin həll olunan hipsin yuyulma prosesi gedir. Bu zaman suda olan natriumun süxurlarda qalan kalium və maqneziumla əvəzolunma prosesi davam edir və vahiddən böyük olur.

Sonuncu mərhələdə karbon qazının təsiri nəticəsində çöl şpatları və başqa alümosilikatların həll olma prosesi gedir. Bu mərhələdə süxurlarda olan natrium tamamilə sıxışdırılır, beləliklə də, tərkibində kalsium-hidrokarbonat olan sular əmələ gəlir.

Lakin süxurlarda natriumlu çöl şpatları olduqda suların tərkibində natrium-bikarbonat da iştirak edir. Axırıncının sularda mövcud olması isə kalsium-biokarbonatın həllolma qabiliyyətini azaldır.

Sərbəst mübadilə zonasının səciyyəvi cəhətlərindən biri süxurlarda olan natriumun kalium və maqneziumla əvəz olunmasından ibarətdir. Odur ki, bu zonada >1 nisbətli sular iştirak edir.

V.A.Sulinin təsnifatına görə bu sular əksərən natrium-hidrokarbonat və natrium-sulfat tipinə aid olub, kontinental mühiti xarakterizə edir.

Gec və ya tez, sərbəst mübadilə zonasının suları okean və dənizlərə tökülür. Bu zaman həmin sularda süxurlardan aşınmış xırda və iri diskers suspenziyalar və kolloidlər dəniz suyu ilə qatışır, onun minerallaşma dərəcəsini artırır. Gətirilmiş hissəciklərdə olan kalium və maqnezium natrium ilə əvəz olunur. Kalium həll olmayan kalium karbonat və pis həll olan kalsium-sulfat duzunu (hips) əmələ gətirir. Beləliklə, dəniz suyunda ion şəklində xlor, sulfat, natrium və maqnezium qalır, nisbətinin qiyməti azalır və maqnezium-xlor tipli su əmələ gəlir.

Kontinental tipli sularla gətirilən süxur hissəcicikləri, kalsium-karbonat və kalsium-sulfatın hidrokimyəvi çöküntüləri, həmçinin üzvi qalıqlar dəniz dibinə çökür və gələcək çökmə süxurların əsasını təşkil edir. Bu çöküntülərlə birlikdə dəniz suyu da məsamələrdə qalır (basdırılmış su).

Çöküntülərin litofikasiyası zamanı suların tərkibini dəyişə bilən başqa bir hidrokimyəvi şərait əmələ gəlir.

Suların yeraltı mühitdə formalaşmasının əsas cəhətlərindən biri sedimentasiya mənşəli lay sularının minerallaşma dərəcəsinin artması və oksidləşmə şəraitinin bərpaolma şəraiti ilə əvəz olunmasından ibarətdir.

Çökmə süxurların formalaşmasının birinci mərhələsində suların minerallaşması sedimentasiya sularının gilli süxurlardan sıxışdırılması nəticəsində baş verir. Gillər həll olmuş duzları özündə saxladığından oradan sıxışdırılan suyun minerallaşma dərəcəsi özündə qalan suyun minerallaşma dərəcəsindən az olur. Suların minerallaşma dərəcəsi artdıqda süxurlara əlavə olaraq natrium daxil olur, sular isə kalsium və maqnezium ilə zənginləşir. Çökmə süxurların yatım dərinliyinin və temperaturun artması nəticəsində yeraltında gedən buxarlanma prosesi suların minerallaşma dərəcəsini artırır. Minerallaşmanın artması nisbi codluğun artmasına təsir edir və nisbətinin qiyməti azalır. Bu zaman süxurlarda olan qələvi torpaq metallar tamamilə natrium ilə əvəz olunur.

Sedimentasiya sularının minerallaşma dərəcəsinin dəyişməsinə mühitin müxtəlifliyi də mühüm təsir göstərir (oksidləşmə şəraitinin bərpaolma şəraiti ilə əvəz olunması). Bərpaolma şəraitində süxurlarda olan üzvi maddələrlə sularda olan sulfatlar arasında axırıncıların mikrobioloji bərpaolma prosesi baş verir. İlk növbədə natrium-sulfat duzunun parçalanma reaksiyası gedir.

Əmələ gəlmiş natrium-bikarbonat kalsium və maqnezium ionları ilə qarşılıqlı münasibətə girir:





Bunun nəticəsində suyun nisbi codluğu azalır. Əgər bu proses çökmə süxurların basdırılmasının ilk vaxtlarında baş verirsə maqnezium-xlor tipli dəniz suyu natrium-hidrokarbonat tipinə keçə bilər. Lakin suyun minerallaşma dərəcəsinin artması və sulara əlavə olaraq kalsium və maqneziumun gəlməsi şəraitində natrium-hidrokarbonat tipi davamlı ola bilməz. Həll olmuş sulfatın bərpasından sonra hipsin bərpa prosesi gedir:





yəni hipsin bərpası zamanı sularda olan maqnezium kənar olur, onun yerini isə kalsium ionu tutur.

Beləliklə, dəniz suyunun minerallaşma dərəcəsinin artması (bərpaolma şəraitində) V.A.Sulin tərəfindən verilmiş və yeraltı şəraiti xarakterizə edən kalsium-xlor tipli suyun əmələ gəlməsinə şərait yaradır.

Adətən bu tip suyun yatım dərinliyi artdıqca nisbətinin qiyməti də artır ki, bu da Ca2+ ionunun gillərlə sıx əlaqəsini göstərir; yəni natrium əvvəlcə gillərdən maqneziumu, sonra isə kalsiumu çıxarır, sulfatların bərpası zamanı isə maqnezium dolomiti təşkil edir. Bundan əlavə, karbonatlı süxurlarda maqnezium kalsiumu da əvəz edə bilər:





Maqnezium hətta gillərin kristallik şəbəkəsinə də daxil ola bilər.

Sedimentasiya mərhələsindən sonra infiltrasiya dövrü başlayır. Sərbəst mübadilə zonasının suları qismən, ya da tamamilə sedimentasiya sularını laydan sıxışdırıb çıxarır. Çökmə süxurlarda infiltrasiya sularının minerallaşma dərəcəsinin getdikcə artması isə sonrakı fiziki-kimyəvi proseslərlə əlaqədardır. İnfiltrasiya suları laya daxil olduqda sedimentasiya suları ilə qarışırlar. Gillərdə və kollektor süxurlarda olan suların osmotik təzyiqlərinin müxtəlifliyi nəticəsində suyun bir qismi gillərə keçir. İnfiltrasiya zamanı lay sularının minerallaşma dərəcəsi azalır və gillərdə olan natrium ionu sulara keçir. Bu, sularda olan oksigen isə kükürdlü birləşmələri oksidləşdirir və sular sulfatlarla zənginləşirlər. Oksidləşmənin ilk vaxtında (yəni intensivliyi zamanı) natrium-sulfat suları əmələ gəlir. Lakin bu suların sərbəst mübadilə zonasının eyni adlı sularından fərqli birincilərdə natrium-xlorun daha da çox olmasından ibarətdir.

İnfiltrasiya suları layda hərəkət etdikcə onda olan oksigen müxtəlif oksidləşmə proseslərinə sərf olunur, onun miqdarı azalır və nəhayət, oksidləşmə şəraiti bərpaolma şəraiti ilə əvəz olunur. Sulfatlar sularda bərpa olunur və bikarbonatlarla əvəz edilirlər, kalsium və maqneziumun miqdarı daha da azalır, beləliklə də natrium-hidrokarbonatlı sular əmələ gəlir. Bu suların minerallaşma dərəcəsi lay şəraitində 500 mq.ekv/l-dən çox olmur, bikarbonatların miqdarı kalsium və maqneziumun cəmindən çox, >1 olur. Natrium-hidrokarbonat tipli sular yalnız bərpaolma şəraitində infiltrasiya sularından əmələ gəlmir. Məsələn, suların son mərhələdə (?) gillərdən sıxışdırılması zamanı (çox minerallaşmış su ilk stadiyada sıxışdırılır) az minerallaşmış bağlı sular qravitasiya sularına qarışır və gillərdə olan natrium suya keçərək natrium-hidrokarbonat tipini əmələ gətirir. Buna misal olaraq sedimentasiya hissələrinin daha dərin zonalarında yerləşən natrium-hidrokarbonat sularını göstərmək olar. Lay sularına ekzogen sularının qarışması zamanı da (süxurlarda olan natrium lay sularına keçir) natrium-hidrokarbonat tipli su əmələ gələ bilər.

Yuxarıda göstərilən bütün hallarda sularda karbon qazının olması vacibdir. Minerallaşma dərəcəsinin azalması və kalsiumla maqneziumun süxurlara keçməsi zamanı karbon qazı süxurlardakı karbonatları aşağıdakı reaksiya üzrə həll edir:

H2O+CO2+CaCO3 2HCO3-+Ca2+
Sularda əmələ gələn kalsium kation mübadiləsi nəticəsində süxurdakı natrium ilə əvəz olunur.

İnfiltrasiya mərhələsindən sonra bir hidrogeoloji sikl tamamlanır, sedimentasiya mərhələsi ilə yeni hidrogeoloji sikl başlanır. Bu zaman suların minerallaşma dərəcəsi getdikcə artır və metamorfizləşirlər, natrium-hidrokarbonat və nartium-sulfat tipli sular əvvəlcə maqnezium-xlor, sonra isə kalsium-xlor tipinə çevrilirlər (sularda olan natrium süxurdakı maqnezium və kalsium ilə kation mübadiləsinə girirlər).

Yeraltı suların kimyəvi tərkiblərinin formalaşmasını nəzərdən keçirdikdə aydın olur ki, kalsium-xlor və natrium-hidrokarbonat tipli sular bərpaolma mühiti hökm sürən çox çətin mübadilə zonasını xarakterixə edir. Natrium-sulfat və maqnezium-xlor tipli sular isə oksidləşmə mühitinə aiddir. Birinci tip kontinental, ikinci tip dəniz şəraitini xarakterizə edir.

Bu sular metamorfizləşir, kalsium-xlor tipli sular isə natrium-hidrokarbonat tipinə çevrilirlər.

Neftin və onun yığımlarının əmələ gəlməsi üçün bərpaolma şəraitinin olması labüddür. Odur ki, kalsium-xlor və natrium-hidrokarbonat tipli suların olması neft və qaz yığımlarının əmələ gəlməsi üçün əlverişli şəraitin mövcudluğunu təsdiq edir. Bu fikri ilk dəfə olaraq V.A.Sulin söyləmişdir. Lakin onu da qeyd etmək lazımsdır ki, həmişə yeraltı suların tiplərinə görə orada bu və ya digər mühitin olduğunu söyləmək olmaz. Belə ki, kalsium-xlor və natrium-hidrokarbonat tipli suların kontaktında, yaxud bu suların qarşılıqlı olaraq göstərilən tiplərə keçdiyi sahədə aralıq tip olan maqnezium-xlor tipli sular yerləşir ki, bunun da dəniz suyu ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Bu sular dəniz suyundan sulfatların miqdarının az və ya heç olmaması, minerallşma dərəcəsinin və mikroelementlərin çox olması ilə fərqlənirlər. Deməli, maqnezium-xlor tipli suyun mövcud olması orada heç də oksidləşmə mühitinin hökm sürməsi demək deyildir.

Laylarda gips-anhidrit təbəqəcikləri olduqda aşağıdakı reaksiya üzrə natrium-hidrokarbonat tipli sular natrium-sulfat tipinə keçə bilər:





Belə sular çox vaxt neftlə kontaktda olur (Qroznı, Çələkən) və oksidləşmə mühitinin olduğunu mütləq hesab etməyə ixtiyar vermir.

Bütün yuxarıdadeyilənlərdən məlum olur ki, suların ekvivalent kimyəvi tərkibi müxtəlif yollarla əmələ gəlir və müxtəlif geokimyəvi şəraiti xarakterizə edir. Odur ki, bu və ya digər geokimyəvi şəraiti müəyyən etmək üçün suların kimyəvi tərkibinə istinad etmək olmaz. Bunun üçün su yerləşən süxurların geokimyəvi xüsusiyyətlərini və rayonun paleohidrogeologiyasını bilmək lazımdır.

Mühazirə 9. Yeraltı suların hərəkət növləri

Yeraltı sular bu və ya digər dərəcədə hərəkət edirlər. Ümumiyyətlə, mayenin və yaxud qazın məsaməli, məsaməli-çatlı mühitdə hərəkəti süzülmə adlanır.



Yeraltı suların hərəkətinə fiziki-kimyəvi hidrodinamika və hidromexanika nöqteyi-nəzərindən baxmaq lazımdır.

Fiziki-kimyəvi nöqteyi-nəzərindən aşağıdakı hərəkət növləri qeyd edilir:



  1. məcburi konveksiya – süzülmə təzyiq qradiyentinin fərqi nəticəsində baş verir.

  2. təbii konveksiya – süzülmə maye tərkibində sıxlıqların fərq qradiyentləri nəticəsində baş verir;

  3. molekulyar diffuziya - maye tərkibində müxtəlif qatılıq qradiyenti olduqda yaranır.

Bütün bunlar hidromexaniki hərəkətdə nisbətən çox cüzidir. Hidromexanika nöqteyi-nəzərindən hərəkətin aşağıdakı növləri mövcuddur:

  1. turbulent (qarışıq) hərəkət; buna yeraltı şəraitdə karst sularında rast gəlinir;

  2. laminar (düz xətli) hərəkət. Bu hərəkət yeraltı süzülmə üçün səciyyəvidir və Darsi qanununa tabedir.


Mühazirə 10. Yeraltı suların genezisi

Yeraltı sular bir çox amillər nəticəsində müxtəlif şəraitlərdə yaranırlar.



Sedimentogen sular – çökmə süxurların əmələ gəlməsi dövründə saxladıqları sulara deyilir. Çökmə süxurlarda ilk diagenez dövründə gələrək sedimentogen sular «lilli su» halında olurlar. Çöküntü çökmə prosesi gedən hövzənin suyunun bir hissəsi həmin «lilli su» halında yeni çöküntü kompleksi altında qalir. Belə lillər özlərində 80-90 %-ə qədər su saxlaya bilərlər ki. Bunlar da öz növbəsində sedimentasiya suları adlanırlar. Bu lillər üzərində yenidən çöküntü toplanarsa, həmin çöküntünün ağırlıq qüvvəsi nəticəsində lillərdə olan su yenidən hövzəyə keçir. Əgər lillər üzərində koolektor süxurlar yatırsa, suyun bir qismi həmin süxurlara keçir və orada saxlanılır. Bu süxurlar hövzə ilə əlaqədar olmazsa (yəni keçirməyən süxurlarda hüdudlanarsa), onlardakı təzyiq hidrostatik təzyiqdən qat-qat çox olar (geostatik təzyiqə bərabər olacaqdır). Lillər sıxılma nəticəsində gillərə keçir. Dərinlik artdıqca gillərin daha çox sıxılması zamanı məsaməlik azalır. Məsələn, Qafqazqarşısı sahədə gilli layların yatma dərinliyindən asılı olaraq məsaməliyinin dəyişməsi aşağıdakı düsturla ifadə edilir:

BL = Boe-CL

burada BL L dərinlikdə məsaməlik; Bo – ilk məsaməlik (38 %); C – təxminən 10-4-ə bərabər olan əmsaldır.

2-3 km dərinlikdə məsamələrin kiçilməsi bütün süxur həcminin 10 %-ni təşkil edir.

Qumlu laylar gilli laylara nisbətən az sıxılırlar. Bunun nəticəsidir ki. Sular gillərdən qumlara keçir. Belə proses çox böyük miqyaslarda baş verdiyi üçün lay sularının əmələ gəlməsində sedimentogen sularının böyük əhəmiyyəti vardır.

Sedimentasiya suları özlərinin ilk varlığı zamanı çöküntü çökmə prosesi gedən hövzənin sularını əks etdirir. Lakin sonralar baş verən kation mübadiləsi, sulfatsızlaşma, üzvi maddələrin parçalanması, kolloid hidratlarının əmələ gəlməsi həmin suların kimyəvi tərkiblərini dəyişir. Sedimentasiya suları başqa mənşəli suların qatışığı olmadan qismən gillərdə və ya gillərlə hüdudlanmış qum linzalarında saxlanıla bilərlər.

Bərpa olmuş sular əsas etibarilə sedimentogen mineralların dehidratasiyası zamanı yaranır (bu culara azad olmuş sular adı da vermək olar). Odur ki, həmin sular sedimentogen sulara yaxın olur. Bərpa olmuş sular gil minerallarının strukturlarının yenidən qurulması zamanı meydana çıxır (məsələn, tərkibində 24 %-ə qədər su olan montmorillonitin illitə çevrilməsi zamanı ayrılan su).

Müxtəlif hesablamalar göstərmişdir ki, gil minerallarının dehidratasiyası zamanı yaranan bərpa olmuş suların miqdarı çox böyük qiymətə çata bilər. Deməli, bu suların da hidrogeologiyada mühüm rolu vardır. Qeyri-montmorillonit xassəsində olmayan başqa gil minerallarının da hesabına bərpa olunmuş sular əmələ gələ bilər.

Bərpa olunmuş sular ilk əvvəl tamamilə “təmiz” olurlar, yəni tərkiblərində həll olmuş maddələr yoxdur. Odur ki, həmin sular yüksək həlletmə qabiliyyətinə malikdirlər. Belə sular yerləşdiyi mühitdəki mineralları və üzvi komponentləri özündə yaxşı həll edir və tədricən kimyəvi tərkibi ona qədər orada mövcud olan suların tərkibinə yaxınlaşır. Hal-hazırda bərpa olmuş suların kimyəvi tərkiblərinin formalaşması tam aydınlaşdırılmamışdır.

Yadda saxlamaq lazımdır ki, maqmatik və metamorfik mənşəli mineralların dehidratasiyası zamanı ayrılan sular da (minerallarda olan konstitugen sular) bərpa olmuş suların bir hissəsini təşkil edir.



İnfiltrasiya suları süxurlar yarandıqdan sonra onlara daxil olan (süzülən) sulara deyilir. Çox zaman həmin süxurlarda daha qədim infiltrasiya və başqa mənşəli sular olur.

Suların süxurlara süzülməsi iki yolla gedir: 1) subakval infiltrasiya (sualtı), 2) subareal (kontinental şəraitdə) infiltrasiya.

Birinci halda su hövzələrinin, çay dərələrinin dibində üzə çıxan köklü süxurlara çay, göl, dəniz sularının, ikinci halda isə atmosfer sularının süzülməsi nəzərdə tutulur.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi atmosfer və hidrosfer suları süxurlara ya məsamələrdən (infiltrasiyanın özü). Ya da nisbətən böyük en kəsiyi olan kanallardan. əsasən karstların yayıldığı sahələrdə süzülə bilər (infiltrasiya). Buxarvari şəkildə də sular süzülmə qabiliyyətinə malikdir. Bu sular sonralar süxurlarda kondensə olurlar.

Qeyd etmək lazımdır ki, yerüstü infiltrasiya eol və alyuvial çöküntülərdə o vaxt baş verir ki, axırıncılarda sular olmamış olsun.

Subaeral infiltrasiyanın miqdarı iqlimdən, relyefdən, bitki aləmindən, süxurların tərkibindən asılıdır.

İnfiltrasiya sularının miqdarını hesablamaq üçün bir sıra düsturların təklif edilməsinə baxmayaraq, bu məsələ hələlik öz həllini tapmamışdır.

İnfiltrasiya suları süxurlara daxil olduqdan sonra qrunt suları və təzyiqli sular şəklində hərəkət edirlər.

İlk əvvəl infiltrasiya sularının tərkibində həll olmuş maddələr iştirak etmir. Lakin bu sular yeri altında hərəkər etdikcə laylarda olan ionlar, duzlar, qazlarla zənginləşirlər. Həmin suların tərkibində həm də canlı orqanizmlərin fəaliyyəti, buxarlanma (kontinental duzlaşma) və s. təsir edə bilər. Daha sonralar infiltrasiya sularının axın sürəti azalır və onun tərkibinə oksidləşmə-bərpa reaksiyası, kation mübadiləsi, süzülmə effekti, başqa mənşəli suların qatışığının və başqa fiziki-kimyəvi proseslərin təsiri özünü göstərir.

Çaylarda baş verən sualtı infiltrasiya daha çox nəzəri cəlb edir. Çünki dənizlərdə gedən infiltrasiya daha çox nəzəri cəlb edir. Çünki dənizlərdə gedən sualtı infiltrasiyanın miqdarı çox azdır. Bunun səbəbi isə dənizlərin transqressiyası zamanı süxurların tamamilə sularla örtülməsi və sonradan onların oradan sıxışdırılması üçün təzyiq düşümünün çox az olmasıdır.

Ümumiyyətlə, infiltrogen sular neft yataqlarının yaranması və saxlanmasına mənfi təsir göstərir.

Litosferdə dağ süxurlarında, maqmatik ocaqlarda və s. dərinlik şəraitində əmələ gələn sular endogen suları təşkil edir.



Endogen sular hemogen (geosintetik) sular olub, yeraltı şəraitdə müxtəlif kimyəvi reaksiyalar nəticəsində əmələ gələn molekullardan yaranır.

V.İ.Vernadskiyə görə yüksək hərarətə malik zonalarda suların sintezi aşağıdakı reaksiyalаra əsasən gedir:



CО + 3H2 = CH4 + H2О

4CO + 2H2 = 2H2O + 3C + CO (900o- 1000 oC arasında)

Su molekullarını əmələ gətirən kimyəvi reaksiyalar nəinki maqmatik ocaqlarda, həm də yüksək hərarət və təzyiqdə də gedə bilər. Buna misal olaraq hidrokarbonatların və üzvi birləşmələrin parçalanmasını, hidrogen-sulfidin oksidləşməsini və s. göstərmək olar:



Ca(HCO3)2 = CaCO3 + CO2 + H2O

Mg(HCO3)2 = MgCO3 + CO2 + H2O

Fe(OH)2 + 2H2CO3 = Fe(HCO3)2 + 2H2O

2H2S + O2 = 2S + 2H2O

2C6H10O5 = C11H10O3 + CO2 + 5H2O

Bu yolla əmələ gələn sular sərbəst su təbəqəsi yaratmır, başqa mənşəli sular ilə qatışır.

Endogen sular da ilk əvvəllər həll olmuş komponentlərdən məhrum olurlar. Lakin maqmatik sular yüksək hərarət və təzyiqə malik olduğubdan ilk dövrlərdə onu əhatə edən maddələri özündə həll edə bilirlər, xlor, natrium, bor və başqa kimyəvi elementlərlə zənginləşirlər.

Bir çox tədbirlər və tədqiqatlar göstərir ki, hidrogeologiyada endogen suların rolu çox azdır.



Mühazirə 11. Paleohidrogeologiya
Paleohidrogeoloji tədqiqatların əsas məqsədi yeraltı suların yaranmasını və hərəkətetmə xüsusiyyətlərini öyrənməkdən, neft və qaz yataqlarının əmələ gəlməsi və dağılma şəraitini və s. kimi məsələləri aydınlaşdırmaqdan ibarətdir.

Paleohidrogeologiya yeraltı suların yaşının təyinini, hidrogeoloji tarixinin dövrlərinin, paleohidrokimyasının və paleohidrodinamikasının öyrənilməsini nəzərdə tutur. Odur ki, neftçi geoloqlar bu məsələləri mütləq bilməlidirlər.

Yeraltı sular çox zaman hərəkət etdikləri üçün onların yaşının təyini müəyyən çətinliklər yaradır. Odur ki, bi sıra alimlər bu məsələni aydınlaşdırmaq üçün müxtəlif təkliflər vermişlər (V.İ.Baranov, V.P.Savçenko, A.L.Kozlov və b.). Məsələn, A.L.Kozlov suların yaşını təyin etmək üçün

düsturunu təklif etmişdir.

V.P.Savçenko bəzi göstəriciləri nəzərə alaraq həmin düsturu aşağıdakı şəkildə vermişdir:

Hər iki üsulda heliumun əmələ gəlməsinin sabit sürətinə (radioaktiv parçalanma məhsuludur) və yeraltı sularda arqonun sabit miqdarına istinad olunur. Məlum olduğu kimi sularda olan arqon bircinsli deyildir, belə ki, onun üç izotopu məlumdur – Ar40, Ar 38, Ar 36. Ar 36 – meteogen mənşəlidir. Çox zaman Ar 40 radioaktiv parçalanma zamanı əmələ gəlir. Buna görə də arqonun tərkibində çoxlu miqdarda radiogen komponentlər olur. Beləliklə də, arqonun bütünlüklə meteogen mənşəli olmasını qəbul etdikdə ciddi səhvə yol verilir. Odur ki, bu düsturlardan istifadə edərkən Ar–nun ümumi miqdarından radiogen mənşəli Ar-u çıxmaq lazımdır.

Hidrogeoloji tarixin dövriləşdirilməsi məsələsini həll etmək üçün sahənin və ya sulu kompleksin paleohidrogeologiyasının öyrənilməsi hidrogeoloji dövrlərin, elizion və infiltrasiya mərhələlərinin təyin edilməsi lazımdır. Bunun üçün birinci növbədə sahənin geoloji kəsilişindən istifadə etmək lazımdır. Eyni zamanda paleocoğrafi, paleogeoloji və paleohidrogeoloji xəritələr də tərtib edilməlidir. İlk baxışda çökmə süxurların varlığı – elizion mərhələsinin, fasilələr zamanı isə infiltrasiya hadisəsinin getdiyini aydınlaşdırmaq lazımdır. Lakin, сsüxurların yuyulması subakval şəraitdə də gedə bilər və yerli xarakter daşıyar, yəni infiltrasiya prosesi üçün şərait yaranmaya bilər. Odur ki, hidrogeoloji tarixi dövriləşdirmək üçün kiçik sahələrin kəsilişini deyil, geniş ərazilər üçün tərtib edilmiş geoloji kəsilişlərdən və yuxarıda adları çəkilən xəritələrdən istifadə etmək lazımdır.

Qədim yeraltı suların tərkibinin necə olmasının öyrənilməsi çətin məsələlərdən biri hesab edilir. Odur ki, paleohidrogeokimyəvi şəraitin müəyyən edilməsi üçün təklif edilən üsullar mükəmməl deyillər və onların tətbiqi ilə qarşıya qoyulan məsələni qismən həll etmək olar. Paleocoğrafi xəritələrdə quru sahələr əsasən şirin meteogen mənşəli suların, dəniz sahələri isə duzlu sedimentogen mənşəli suların yayılma zonası kimi təsvir edilir. Paleocoğrafi üsul – yalnız öyrənilən mərhələdə yeraltı suların kimyəvi tərkibinin bərpa edilməsinə kömək edə bilər.

Son zamanlar Q.R.Volobuyev paleohidrokimyəvi bərpa üçün metamorfizasiya əmsalı ilə geoxronobat (süxurun yaşının onun yatım dərinliyinə hasili) arasında olan asılılıqdan istifadə etməyi təklif edir. Q.P.Volobuyevə görə metamorfizmin göstəriciləri geoxronobatın funksiyasıdır, yəni

Me = f(h·t)

Ümumiyyətlə, yeraltı suların kimyəvi tərkibləri onların hərəkət şəraitindən asılıdır. Belə ki, hidrogeoloji mərhələlərin inkişafı zamanı hidrodinamik şəraitlər də dəyişir.


Mühazirə 12. Mədəndə aparılan hidrogeoloji tədqiqatlar

Neft və qaz yataqlarının hidrogeologiyası ətraflı öyrənilərkən bir çox məlumatlar əsasında hidrokimyəvi kəsilişlər və xəritələr, yeraltı suların kimyəvi tərkibinin zaman ərzində dəyişdirilməsini əks etdirən əyrilər və müxtəlif qrafiklər tərtib edilir. Bütün bunlar kəşfiyyat işlərinin aparılma istiqamətlərinin təyinində, işlənmənin səmərəli aparılmasında, neft və qaz yataqlarının düzgün istismarının yerinə yetirilməsində mühüm rol oynayır.

Normal hidrogeoloji kəsiliş suların orta kimyəvi tərkibini xarakterizə edir, ayrı-ayrı stratiqrafik vahidlərin kəsiliş üzrə, sularının tiplərini yataq üzrə əks etdirir. Burada həmçinin, geotermik pillə, gətirilmiş səviyyələr, suların qaz tərkibi və nəhayət, hər şeydən qabaq, suların kimyəvi tərkiblərinin dəyişməsi, genetik tipləri də öz əksini tapır.

Normal hidrogeoloji kəsilişlərdən həm mədənlərdə və həm də hidrogeoloji xüsusiyyətləri oxşar olan yeni kəşfiyyat sahələrində müqayisə məqsədilə istifadə edilə bilər ki, bu da quyuların layihələndirilməsində, ayrı-ayrı quyuların qazıma rejimlərinin təyinində başlıca rollardan birini oynayır və s.

Hidrokimyəvi xəritələr müxtəlif horizontlar üçün tərtib edilir. Belə xəritələr B.İ.Sultanovun təklifi ilə işlənmənin ilk və cari dövrləri üçün qurulur. Bu isə bu və ya digər komponentin zaman ərzində necə dəyişməsini izləməyə imkan verir. Hidrokimyəvi xəritələr həm suların minerallaşma dərəcəsinə, həm ayrı-ayrı kimyəvi komponentlərə və həm də müxtəlif əmsallara görə tərtib oluna bilər. Hidrokimyəvi xəritələr sahə üzrə kimyəvi tərkiblərinə, tiplərinə, qrup və yarımqruplara, minerallaşma dərəcəsinə görə müxtəlif suların hansı qanunauyğunluqla paylanmasını göstərir.

Hər hansı bir neft və qaz yatağını öyrənərkən hidrogeoloji profil tərtib olunmalıdır. Profil istiqamətinin seçilməsi həll ediləcək məsələdən və faktiki hidrokimyəvi materialın miqdarından asılı olaraq müəyyən olunur. Bu profillərin üzərində müxtəlif işarələr ilə suların kimyəvi tərkibi, minerallaşma dərəcəsi qeyd edilir və oxlarla yeraltı suların hərəkət istiqamətləri göstərilir, hidrogeoloji profillər lokal (bir yataq üçün) və regional (neftli-qazlı vilayət və əyalətlər üçün) olur.

Müxtəlif hidrokimyəvi əyrilər hər hansı bir neft və ya qaz yatağında yeraltı suların kimyəvi tərkibinin dəyişməsini göstərir. Belə əyrilər həm ayrı-ayrı quyular üzrə və həm də bütün lay üçün tərtib olunur. Bir sıra əyrilər yataqda suvurma zamanı quyularda sulaşmanın bunun nəticəsi deyil, kontur sularının hərəkətinin nəticəsi olmasını sübut etməyə imkan verir. Əgər yatağa başqa bir su gələrsə, bu qurulmuş əyrilərim köməyilə dərhal aydınlaşdırıla bilər. Yataqlarda həmçinin götürülən mayenin miqdarı ilə suların kimyəvi tərkiblərinin zaman ərzində asılılıq əyriləri də tərtib edilir. Belə əyrilər cari işlənmə dövrü üçün də qurulur. Bütün bu əyrilər lay sularında vurulan suların qarışığının quyulara gəlmə zamanını, seçilmiş hər hansı bir komponentin bu dövr üçün miqdarını (hesablamalar üçün) müəyyən etməyə imkan verir (adətən xlordan istifadə olunur).

Mədən məlumatlarına görə işlənmə əyriləri tərtib edilir ki, bu əyrilərdə bəzi hidrogeoloji parametrlər də öz əksini tapır. Bunlardan məhsulun sulaşma faizini, alınan suyun miqdarını göstərmək olar.

Çox zaman bir qrafik üzərində bir neçə kimyəvi komponentlərin də dəyişməsini göstərirlər. Məsələn, ümumi mineralılaşmanı, xlorun, sulfatın, bikarbonatların miqdarını, metamorfizasiya əmsalını (Na/CI) və s. göstərmək olar.

Bütün yuxarıda göstərilən xəritələr, kəsilişlər, profillər, əyrilər və qrafiklər əsasında hidrogeoloji hesabatlar yazılır və mədənlərdə istismarı tənzimləmək üçün lazımi tədbirlər görülür.



Mühazirə 13. Laydaxili və layarası su axınlarının təyin edilməsində

hidrogeokimyəvi tədqiqatların rolu
Mayelərin çatlar, tektonik qırılmalar və başqa yollarla stratisferdə axını çox mürəkkəbdir. Bu axınlar təbii və süni ola bilər.

Qalın aralıq gil təbəqələrinin olmaması müəyyən sahələrdə litoloji pəncərələrin varlığı mayenin diffuziyası və başqa kapilyar hadisələr, kolonda defekti olan quyuların olması və s. axınına, onun hərəkətinə lazımi şərait yaradır.

Axının intensiv baş verməsinə təzyiq düşümünün yaranması, əlverişli kollektor xüsusiyyətlərinin olması, mayelərin fiziki-kimyəvi xüsusiyyətləri, gillərin sıxılması və s. də mühüm amil kimi təsir edir.

Çox böyük dərinliklərdə, yüksək temperatur şəraitində (100 oC və daha çox) mayelərin böyük sahələrə axın şəraiti daha da əlverişli sayılır. Müəyyən təzyiq düşümündə süxurlarda maye axını keçiricilikdən və mayenin özlülüyündən asılıdır.

Neft və qaz yataqlarında laylararası axın laylara su vurulması, yaxud da, intensiv olaraq mayenin çıxarılması zamanı baş verir. Bu xüsusiyyət çoxsaylı yataqların (məs. Azərbaycan şəraitində) istismarı zamanı daha çox özünü biruzə verir.

İntensiv neft hasilatı zamanı laylararası axın üçün əlverişli şərait yaranır. Azərbaycanda suvurma zamanı aparılan istismar başqa layların vurulan su ilə sulaşmasına gətirib çıxarır, bu yataqların işlənməsi prosesinə öz təsirini göstərir. Odur ki, suvurma və mayenin çıxarılması elə tənzim edilməlidir ki, laylararası axın kiçik miqyasda baş versin və istismar isə əlverişli şəraitdə getsin.

Laylararası axının varlığını aşkar etmək üçün hidrokimyəvi tədqiqatlar aparılmalı və neft yataqlarının işlənməsinə ciddi nəzarət edilməlidir. Bunun üçün suların minerallaşma dərəcəsi sulfatlığı, Ca/Mg əmsalı, qələviliyi və s. tədqiq edilməlidir. Çoxsaylı yataqlarda süni layarası axınların öyrənilməsi həm nəzəri və həm də təcrübi əhəmiyyət kəsb edir. Bu hadisə isə laylara süni təsir zamanı daha çox özünü biruzə verir. Çox zaman mayenin bir laydan başqa laya axını suvurma prosesinin tənzimlənməsini çətinləşdirir, onun səmərəliliyini azaldır və su vurulmayan laylarda rejimin dəyişməsinə təsir edir.

Mədən şəraitində su ilə təsir zamanı istismar aparılarkən, istər həmin lay daxilində və istərsə də başqa laylarda vurulan suyun hərəkətinə bir sıra göstəricilərlə nəzarət edilir. Məsələn, alınan suyun minerallaşma dərəcəsinin dəyişməsinə görə lay suyunun və vurulan suyun faiz miqdarının tapılması, buraya həmçinin lay təzyiqinin qismən artması, ümumi çıxarılan maye miqdarının çoxalması, məhsulun sulaşması və s. də daxil ola bilər. Bütün bunlar laylara süni təsiretmə zamanı meydana çıxa bilər. Odur ki, laylararası təbii axın nəzərə alınmaya bilər. Deməli bu halda laylara süni təsirin üstünlük səmərəliliyi azala bilər. Bu səbəbə görə də laylara suvurma layihəsi tərtib edilərkən həmin laylardan təbii su axınının olmasını müəyyənləşdirmək vacibdir (kollektor xüsusiyyətləri, aralıq keçirməyən qatların öyrənilməsi).

Çox zaman istismar quyularına kənar suların gəlməsi nəzərə çarpır. Həmin suların gəlməsini sulaşma xüsusiyyətlərinə və gəlmə səbəbinə görə ayrı-ayrı kateqoriyalar üzrə ümumiləşdirmək olar.

Birinci kateqoriya quyular – yuxarı sular filtr və filtrə yaxın zonalarda kəmərin sınığından daxil olur.

İkinci kateqoriya quyular – su sementin keyfiyyətsiz olması səbəbindən yüksək təzyiqə malik laylar qarşısında kəmərdə sınıq olması səbəbindən gəlir.

Üçüncü kateqoriya quyular – yuxarı sular quyuya bir neçə sınığın olması yaxud sulaşdırıcı quyunun təsirindən gəlir.

Qeyd etmək lazımdır ki, kənar sular tektonik qırılmalardan da daxil ola bilər. Ümumiyyətlə, kənar suların aşkar olunmasında hidrokimyəvi tədqiqatlar mühüm rol oynayır.

Kənar suların mənbəyinin, onların hərəkət istiqamətlərinin təyini, suların gəlmə səbəbini və onların təcrid edilməsi üçün göruləcək tədbirləri dəqiqləşdirməyə imkan verir. Odur ki, neft-qaz yataqlarının işlənməsi zamanı kənar suların gəlməsi səbəbi və onların interpretasiyası ən vacib məsələlərdən biridir və buna ciddi nəzarət edilməlidir (xüsusilə çoxsaylı yataqlarda).




Мühаzirə 14. Gətirilmiş təzyiq

Yeraltı sular həm durulaşdırılmış və həm də çox minerallaşmış olurlar. Yuxarıda deyildiyi kimi, süzülmə sürəti mayenin özlülüyündən asılıdır. Özlülük ilə mayenin sıxlığı arasında birbaşa asılılıq vardır. Deməli, az sıxlığa malik mayenin süzülmə sürəti duzlu məhlula nisbətən çox olmalıdır.

Süzülmə axınında təzyiq və təzyiq qradiyentini hesablayarkən mayenin bircinsli olmamasını mütləq nəzərə almaq lazımdır. Təzyiqin və həmçinin pyezometrik səviyyənin qiyməti mayenin sıxlığından asılıdır.

Əgər quyularda sular duru olsaydı (sıxlığı vahid olan sular), bu zaman pyezometrik səviyyə hidrostatik səviyyəyə uyğun gəlmiş olardı. Belə halda quyudakı statik səviyyəyə görə hidroizopyez xəritəsi qurular və hidravliki mailiyyət tapıla bilərdi. Lakin lay şəraitində hər bir nöqtədə suların sıxlığı (yaxud minerallaşma dərəcəsi) müxtəlif olur, bu da öz novbəsində statik səviyyələrin müxtəlifliyinə zəmin yaradır.

Mayelərin müxtəlif cinsliliyinin statik səviyyəyə təsirini yox etmək üçün gətirilmiş təzyiqdən istifadə edilir. Gətirilmiş təzyiqi tapmaq üçün bir necə üsul təklif edilmişdir.

İ.Y.Yermilov aşağıdakı düsturu vermişdir.



Pk = (h+z)ρ

Burada Pk – gətirilmiş təzyiq, m ilə; hquyuda suyun statik səviyyəsi, m ilə; ρ – quyudakı suyun sıxlığı, q/sm3 ilə; z – quyu dibinin seçilmiş müqayisə müstəvisindən olan yüksəkliyi, m ilə.

Bu düstur suların minerallaşma dərəcəsinin və sıxlığının bir-birindən az fərqləndiyi halda tətbiq edilə bilər. Əks halda A.İ.Silin-Bekçurin tərəfindən təklif olunmuş düsturdan istifadə edilir:

Burada P1 – axın istiqamətində götürülmüş hər hansı bir müstəvidə məlum hidrostatik səviyyə; - a ilə i müstəviləri arasında maye sütununun statik təzyiqidir.

Bütün kəsilmiş hidrokimyəvi cəhətdən dəqiq öyrənildikdə bu düsturdan istifadə edilir. Odur ki, Silin-Bekçurin təqribi hesablama üçün açağıdakı düsturunu təklif edir.

,

burada h – quyuda statik səviyyə, m ilə; ρ1 – quyudakı suyun sıxlığı, q/sm3 ilə; ρ2 – müqayisə müstəvisi üzərində suyun sıxlığı, q/sm3 ilə; z – quyu dibinin müqayisə müstəvisindən olan hündürlüyüdür, m ilə.

Bu düstur öz növbəsində sıxlığın dərinlik üzrə düzxətli dəyişkənliyi halında tətbiq edilə bilər. Burada şərti müqayisə müstəviləri seçildiyi üçün müəyyən dərəcədə səhvlər buraxıla bilər. Belə səhvlər buraxmamaq üçün İ.K.Zerçaninov aşağıdakı düsturu vermişdir:



– müqayisə edilən quyularda gətirilmiş təzyiqlər fərqi; h1ρ1 – profil üzrə seçilmiş birinci quyuya uyğun olaraq suyun statik səviyyəsi və sıxlığı; h1ρ1 – ikinci quyuda suyun statik səviyyəsi və sıxlığı (həmin profil üzrə); z1 – iki quyuda layın açilma dərinliklərinin fərqidir.

Düsturdan göründüyü kimi, gətirilmiş təzyiqi tapmaq üçün seçilmiş profil üzrə növbə ilə iki qonşu quyunun təzyiqlərini müqayisə etmək lazımdır.

Göründüyü kimi A.İ.Silin-Bekçurin tərəfindən verilmuiş düsturla axırıncı düstur arasındakı fərq, sonuncuda müqayisə müstəvisinin olmamasından ibarətdir.

N.M.Kruqlikov, M.B.Miroşnikov və b. temperaturun gətirilmiş təzyiqin hesablanmasına böyük təsir etməsini qeyd edirlər (xüsusilə 100 oC və yuxarı temperaturda, nisbətən az minerallaşmış sular üçün). M.B.Miroşnikov bunu nəzərə alaraq aşağıdakı düsturu verir:



Burada ρt t temperaturda suyun sıxlığı; temperaturda suyun sıxlığı; A – 20 oC-də sıxlığın temperatur əmsalıdır.


Мühаzirə 15. Neft və qaz yataqlarının işlənməsi zamanı aparılan

hidrogeoloji və hidrokimyəvi tədqiqatlar
İşlənmə ilə bağlı olan tədqiqat işləri neft və qaz yataqlarında ilk məhsuldar quyulardan başlanmalıdır. Yataqların işlənməsi zamanı aşağıdakı dəyişikliklər baş verir: lay təzyiqi (onun sahə üzrə paylanması gedir), neftlə - qazla – su ilə doyma əmsalları, su-neft, qaz-neft və qaz-su kontaktlarının hərəkəti, çıxarılan neft, qaz və suyun fiziki-kimyəvi xassələrinin dəyişməsi.

Neft və qaz yataqlarında sulaşmaya nəzarət etmək üçün mütəmadi olaraq ümumi mayenin debiti və suyun miqdarı ölçülür. Bu əməliyyat bütün quyularda aparılır. Neftlilik və qazlılıq konturu daxilində yerləşən quyularda aparılan tədqiqatlarla yanaşı olaraq pyezometrik quyularda da maye səviyyəsinin dəyişilməsinə nəzarət edilir. Bu quyular ya neftlilik-qazlılıq konturundan kənarda yerləşir, ya da ilk əvvəllər istismarda olmuş, lakin sonradan sulaşmış quyular olurlar. Bunların heç biri olmadıqda isə xüsusi quyular qazılmalıdır.

Konturarxası quyular işlənmə dövründə lay təzyiqinin dəyişməsi haqqında məlumat verir. Dinamik səviyyənin ölçülmə məlumatına (səviyyə quyu ağzından aşağı olduqda) və ya özuyazan manometrlərin göstərişinə görə (fontan quyularında) vaxta görə dinamik səviyyənin dəyişmə qrafiki tərtib olunur.

Qaz-neft, su-neft kontaktlarının hərəkətinin izlənməsi də vacib işlərdən biridir. Bunun üçün vaxtaşırı sulaşma xəritələri tərtib olunmalıdır.

Neft və qaz yataqlarının işlənməsi zamanı istismar quyularına suların ilk gəlmə tarixi dəqiq qeyd edilməli və sonrakı dövrlərdə isə onun miqdarı ölçülməlidir.

Yataqları səmərəli istismar etmək üçün bir sıra üsullardan istifadə olunur ki, bunlardan da laylara soyuq yaxud isti suların vurulmasını, isti buxar ilə təsiri göstərmək olar. Lakin bunlar da öz növbəsində konturun hərəkətinə nəzarəti mürəkkəbləşdirir. Odur ki, yataqlarda termik tədqiqatların aparılması da vacib şərtlərdən biridir. Yeraltı təbii suların və vurulan suların hərəkətini öyrənmək üçün mədənlərdə radioaktiv-indikator üsulundan da istifadə olunur.

Suların kimyəvi tərkiblərini və lay şəraitində fiziki xassələrini öyrənmək üçün istər istismar, istərsə də sınaq quyularından dərinlik nümunələri götürülür. Nümunələr həmçinin quyu ağzından da götürülə bilər.

Çox zaman lay şəraitində təbii və süni səbəblərə görə sular qarışıq halında olur. Bu hal təbiətdə çox yayılmışdır. Bu məsələyə çay sularının dəniz suları ilə qarışmasını öyrənmək, balneoloji sulara başqa suların təsirini bilmək məqsədilə çoxdan fikir verilirdi.

Son zamanlar lay təzyiqini saxlamaq üçün laya su vurulması ilə əlaqədar olaraq suların qarışması məsələsinə neftçi geoloqlar xüsusi fikir verirlər. Suvurma ilə bağlı olaraq Azərbaycan alimlərindən bir qrupu (Ş,F.Mehdiyev, A.R.Axundov, F.İ.Səmədov və b.) müxtəlif suların qarışması prosesini tətqiq etmişlər.

Yataqların sulaşması və sulaşdırılması zmanı aşağıdakı iki hal ola bilər:

1) lay sularının hesabına sulaşma;

2) lay sularının daima iştirakı ilə yataqların vurulan sular hesabına sulaşması.

Birinci halda suların tərkibi bu və ya digər dərəcədə məlumdur.

İşlənmə zamanı hidrogeoloji məlumatların, xüsusilə alınan mayedə suların faizinin, onların tərkiblərinin dəyişməsinin öyrənilməsi sululuq və neftlilik konturlarının son hərəkətlərinin izlənməsinə imkan yaradır. Hidrokimyəvi tərkibin ilk məlumatlarını bildikdə ayrı-ayrı quyulardan alınan sulara görə suların laylarda hərəkət istiqamətini və onun tempini istismar dövründə müəyyən etmək olar. Süni suvurma zamanı nəzarət bir qədər mürəkkəbləşir, çünki lay suyunun vurulan su ilə qarışması nəticəsində yeni tərkibli sular yaranır.

Bir sıra tədqiqatçıların işinə əsasən A.R.Axundov iki su qarışığında onların faiz qiymətini tapmaq üçün aşağıdakı düsturu təklif etmişdir:

X – birinci suyun qarışıqda miqdarı (faizlə);

A – hər hansı bir komponentin birinci suda miqdarı (mq-ekv);

B – həmin komponentin ikinci suda miqdarı;

C – həmin komponentin qarışıqda miqdarı.

Bu düstur o zaman düzgün sayılır ki, ikinci proses, yəni duzların çökməsi olmasın, əks halda düzxətli asılılıq olmayacaqdır.

Hesabatın düzgün aparılması üçün ilk əvvəl bütün əsas komponentlər üçün x-lar müəyyən olunur (yəni x1, x2 ...... xn), sonra isə onun orta qiyməti tapılır;

x1, x2 ...... xn – birinci suda ayrı-ayrı komponentlərə görə faiz qiyməti;

n – hesablanmış komponentlərin sayıdır.

Bəzən sular iki deyil, üç suyun qarışığından ibarət olur, səbəbi isə laylararası axının mövcud olması, vurulan suyun suvurma prosesində dəyişdirilməsidir.

Lay suyunu və vurulan suyun hərəkətini, su dillərinin əmələ gəlməsini və s. aydınınlaşdırmaq üçün tapılmış faiz qiymətlərinə görə xüsusi xəritələrin tərtibi məsləhət görülür.

Sulaşmaya və sulaşdırmaya hidrokimyəvi nəzarətin başqa üsullarla nisbətən aşağıdakı üstün cəhətləri vardır: texniki cəhətdən sadədir, ucuzdur, bir çox parametrlərdən istifadə olunduğu üçün (ion tərkibli komponentlərdən) daha çox etibarlıdır.



Mühazirə 16. Qalıq suyun təyini

Məlumdur ki, neftin və qazın sənaye ehtiyatları, bəzi hallarda istisna olmaqla su ilə islanmış çöküntü süxurlarının məsamələrində yerləşir. Bu qalıq suların öyrənilməsi istər neftin və qazın real ehtiyatlarının hesablanmasında və istərsə də istismar texnologiyasında mühüm rol oynayır.Süxur nümunələrinin analizi vaxtında qalıq su ilə doymanın təyini vacib məsələlərdən biridir.

Quyular qazılarkən əgər susuz qazıma məhlulundan istifadə olunarsa, bu halda bir başa üsullarla lay şəraitindəki nəmliyə malik süxur nümunələrini götürmək və onlarda olan qalıq su doyumluğunu müəyyən etmək olar. Basqa hallarda isə nümunə qazıma məhlulunun filtratı ilə zənginləşir.

Qalıq suları müəyyən etmək üçün birbaşa və dolayı üsullar mövcuddur. Aşağıda onların bir neçəsini nəzərdən keçirək.

a) Birbaşa üsullar. Süxur nümunələrinə görə kollektor süxurlarda su-neft-qazla doyumluluğu belə təyin etmək olar. Xüsusi cihazların köməyilə süxur nümunəsinin su ilə doyumluluğu və nümunənin ekstraktı və qurudulmasından sonra öz çəkisinin nə qədər itirdiyi müəyyən olunur. Süxurun neftlə, qazla və su ilə doyma əmsallarının cəmi vahiddir. Odur ki, qazla doyumluluq fərqə görə hesablanır, neftin miqdarı isə nümunədən çıxarılan suyun və nümunənin çəki fərqlərinə görə hesablanır.

b) Emal üsulu. Ən dəqiqi Quster, Rella və Talpaferro üsullarıdır. Burada süxur nümunəsi ekstraksiya gilizinə qoyulur və o qaynadılmış həlledicinin üzərində yerləşdirilir. Bu halda distilyasiya və susuzlaşdırma (ekstraklaşdırma) gilzi sokslet cihazında aparılır. Süxur nümunəsinin əvvəlki və ekstraktdan sonrakı çəki fərqlərinə görə onun neft və su ilə doyumluluq əmsalı tapılır. Sonra su nümunədən xaric edilir, suyun çəkisi tapılır, çəki fərqlərinə görə orada qalan neftin çəkisi müəyyən olunur. Neftin çəkisini onun sıxlığına bölüb, onun həcmini təyin edirlər.

v) Titrləmə üsulu. Bu daha sürətli üsul hesab olunur. Həmin üsulda su süxur nümunəsindən susuz spirtlə (metil, etil, ya da izopropil spirtlərilə) xaric edilir. Alınmış spirtli maye titrləndirilir.

Su süxur nümunəsindən digər yolla da çıxarıla bilər ki, buna da məsələn, vakuum altında nümunənin qızdırılmasını və su buxarının başqa tələdə toplanması üsulunu göstərmək olar. Bu tələ quru buz ilə soyudulur. Titrləməni Fişer reagenti ilə aparırlar (Fişer reagenti SO2, yod və piridinin susuz metil spirtində həll olmuş məhluludur). Fişer reagenti çox davamsız olduğu üçün o, su buxarından və işıqdan qorunmalıdır. SO2 suyun iştirakı zamanı yodu bərpa edir. Yodun qəhvəyi rəngi reaksiyanın qurtardığını göstərir, yəni su süxur nümunəsindən tamamilə çıxarılmışdır. Titrləmə vasitəsilə suyun çəkisi tapılır. Süxur nümunəsinin ekstasiyadan qabaqkı və sonrakı çəkisinin fərqi (titrləmə ilə təyin olunmuş suyun çəkisi nəzərə alınmaqla) neftin miqdarını göstərir.

Qalıq suyun təyini üçün tətbiq olunan dolayı üsullara aşağıdakılar aiddir: kapilyar təzyiqin ölçülməsi, mərkəzdən qaçma, fırlanma ilə sovurma, buxarlanma, xlorid üsulu, elektrik keçirmə və s. Bunların içərisində mərkəzdənqaçma fırlanma ilə sovurma üsulu qalıq suyu nümunəsindən çıxarmanın daha tez üsuludur. Bu üsulda süxur yerləşdirilən qab rotor vasitəsilə yüksək sürətlə (6200 dövr/dəqiqə) fırlandırılır.

Qalıq suyun neft hidrogeologiyasındakı rolu çox da böyük deyildir. Lakin bu sular vasitəsilə onun mənşəyini (genezisini) aydınlaşdırmaq olar.




Мühаzirə 17. Yataqların intensiv işləməsinin neftvermə əmsalına təsiri
İstismarın son dövründə olan laylardan neftin çıxarılmasını sürətləndirmək üçün həyata keçirilən mühüm tədbirlərdən biri hasilatın intensiv işlənmə ilə artırılmasıdır ki, bu da cari dövr üçün neft hasilatının və bütünlükdə isə, son neftvermə əmsalının maksimum qiymətinə nail olnmağa imkan verir. Lakin neftvermənin artmasına hansı proseslərin təsir etməsini aydınlaşdırmaq müəyyən çətinlik yaradır.

İntensiv hasilatın uzun müddət aparılması və onun nəticələrinin tədqiqatı çox sulaşmış laylarda neftverməyə təsir edən amillərin mahiyyətinin öyrənilməsinə imkan verir.

Məlumdur ki, neftli laylar müəyyən litoloji və fasial dəyişkənliyə məruz qalır ki, biu da mayenin süzülmə şəraitinə öz təsirini göstərir. Bununla əlaqədar olaraq layların qeyri-bircinsliyi neftlə doyumluluğun qeyri-bərabər paylanmasına təsir edir. Bu, xüsusilə layların praktiki olaraq tam sulaşması zamanı özünü daha aydın şəkildə biruzə verir, belə ki, az keçirici zonalar yaxşı keçiriciliyə malik zonalara nisbətən qalıq neftlə daha çox doymuş olur. Odur ki, bir lay hüdudunda neftvermənin qiyməti yatağın müxtəlif sahələrində müxtəlif olur.

Neftvermənin qiymətinin müxtəlifliyinə, həmçinin, lay sularının qeyri-bərabər hərəkəti də təsir göstərir, çünki məlumdur ki, neftin su ilə sıxışdırılması daha yaxşı keçiriciliyə malik laycıqlarda baş verir, bu isə öz növbəsində ayrı-ayrı zonalarda vaxtından qabaq sulaşmaya gətirib çıxarır və nəticədə neftin çox böyük bir miqdarının laydan çıxarılması ilə nəticələnir.

Beləliklə, qalıq neft ehtiyatı əsasən az keçirici laycıqlarda, linzalarda və həmçinin tağyanı zonalarda saxlanılır. Tağyanı zonada ona görə neft qalır ki, burada, keçiricilik layın orta hissəsinin keçiriciliyindən kiçikdir. Odur ki, böyük qalınlığz malik laylarda su dilləri ya daban hissədə, ya da orta hissədə əmələ gəlir.

Çox sulaşmış yataqlardan qalıq neft ehtiyatı çıxarmaq üçün son işlənmə dövründə intensivləşdirmə prosesi aparılır, yəni mayenin çıxarılma tempi get-gedə artırılır. Bunu üçün isə təzyiq qradiyenti artırılır. Bu zaman daha yaxşı keçirici laycıqlarda təzyiq intensiv olaraq azalır, halbuki pis keçirici laycıqlarda bu azalma çox az sürətlə gedir. Beləliklə də, təbəqəciklərin belə müxtəlifliyi nəticəsində pis keçirici laycıqlara doğru təzyiq düşümü yaranır, nəticədə isə neftli zəif keçirici hissədən sulaşmış təbəqəciklərə doğru axın baş verir.

Lakin. nəzərə almaq lazımdır ki, təzyiq düşümü nəticəsində zəif keçirici su təbəqəciklərindən də su axını ola bilər. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, intensiv istismar zamanı neftin miqrasiyası sulaşmış laylara dogru uzun müddət sürə bilmir, çünki işlənmə müddətində təbəqəciklərdə təzyiqlər bərabərləşir, yəni təzyiqlər arasında fərq olduqca azalır, sulu və neftli təbəqəciklərdə eyni təzyiqlər yaranır. Belə hallarda mayenin götürülməsini quyular üzrə artırmaq məsləhət görülür, bu da öz növbəsində neftli və sulu laycıqlarda qərarlaşmamış təzyiqin yaranmasına və neftin sulaşmış təbəqələrə doğru axınına səbəb olacaqdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, neftvermənin artması, həmçinin, layların elastiklik xüsusiyyətlərindən də asılıdır (layların sıxılma dərəcəsi), neftin və suyun fiziki-kimyəvi xassələri də neftverməyə öz təsirini göstərir. Nevtvermənin artırılmasında temperatur amili də mühüm rol oynayır (temperaturun artması süxurlardan neft damcılarının qoparılmasına kömək edir). Lay sularının qələvi sular olması şərti (nefti süxurlardan yaxşı yuyur), lay kollektorun qeyri-bircinsliyi də müsbət qiymətləndirilə bilər.

İntensiv maye hasilatının səmərəliliyini artırmaq üçün dövrü olaraq quyular vasitəsilə səthi aktiv maddələr vurulmalıdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, intensiv istismar vaxtı çox zaman lay təzyiqi aşağı düşür, bu da intensiv hasilat prosesini pozur. Bu hal, xüsusilə, kontur suları zəif hərəkət edən yataqlarda baş verir, yəni kontur suları laydan götürülmüş ümumi mayenin miqdarını kompensə etmir. Bunun üçün belə yataqlarda süni suvurma prosesi tətbiq edilməlidir. Bu da lay təzyiqinin qaldırılmasına, vurucu quyu zonasından istismar gedən zonaya doğru yüksək təzyiq düşümünün yaradılmasına kömək edir.

Suraxanı yatağında tətbiq olunan suvurma ilə təsir üsulunun tədqiqi, ümumi hasilatın artmasını, hasilatın azalma tempinin yavaşımasını və daha sonra isə sabit (stabil) qalmasını göstərdi.

Hidrodinamik hesabatlara əsaslanaraq qeyd etmək lazımdır ki, lay-kollektor nə qədər qeyri-bircinsli olarsa, intensiv hasilat zamanı təzyiqü qradiyentini daha da artırmaq lazımdır. Bu isə intensiv maye alınması prosesinin laylara su ilə təsir üsulu ilə birlikdə aparılmasının vacib olduğunu göstərir. (Belə istismar zamanı təzyiqin kəskin düşməsinin relyefə təsirindən də danışmaq olar).



Мühаzirə 18. Sulu süxurlarda (tərkibində su olan) diffuziya və konveksiyanın

təbii yığılması (bir yerə yığılmış təbii konveksiyanın)
Konveksiyanın təbii yığılması mayelərin daxilində sıxlığın qiymətlərinin dəyişməsinin təsiri nəticəsində baş verir, bu da öz növbəsində həll olan ionların və molekulların qatılığınının qiymətinin dəyişməsindən asılı olur. Belə konveksiya məhlulların sıxlıqıarının aşağıdan yuxarıya artması zamanı, eyni ilə suların və ya şor suların çox minerallaşmış vəziyyətindən az minerallaşmış vəziyyətinə keçdikdə də meydana gələ bilər.

Bir halda ki, bu növ hərəkətlər məsaməli mühitdə yerdəyişməyə aiddir, eyni ilə süzülmədəki kimi süzülmə tənliklərində ifadə olunan qanunlarla yazılır və nəzərə alınmalıdır ki, təbii konveksiya zamanı təzyiqin qiymətinin dəyişməsi məhlulların sıxlıqlarının müxtəlifliyindən asılıdır.

Görünür ki, təbii konveksiyanın təmiz halda əmələ gəlməsi ancaq adi süzülmənin (məcburi konveksiya) bütünlükdə olmaması zamanı mümkündür. Göründüyü kimi, bu növ hərəkətlərin istiqamətləri üst-üstə düşə bilməz. Həqiqi (mövcud) şəraitdə bu proseslərin birlikdə baş verməsini və onların bir-birinin üzərinə düşməsini gözləmək olar.

Yeraltı sularda həll olmuş maddələrdə (ionlar, duzlar, qazlar) diffuziya Fik qanununa uyğun baş verir: Q = DF(ΔC/Δl), burada Q – diffuziya axınının sərfi; D – diffuziya əmsalı-diffuziya mühitinin xassəsindən və diffuziya edilən maddənin xassəsindən asılı olan kəmiyyətdir, F – axının en kəsiyinin sahəsidir; ΔC – diffuziya edilən maddənin qatılıqlarının aşağı və yuxarı hədlərinin fərqi; Δl – diffuziya axınının uzunluq hissəsi.

Yeraltı məhlullarda maddələrin hərəkəti zaman diffuziyanın rolunun başa düşülməsində diffuziyanın əmsallarının təyini olduqca böyük əhəmiyyət kəsb edir. Xlor ionları üçün (təbii məhlullarda maksimal qatılıq yaradan maddələr) təcrübi olaraq müxtəlif çöküntü süxurlarında diffuziya əmsalı orta hesabla n∙10-5–n∙10-6 sm2/san təşkil edir. Sıx süxurlarda metanın diffuziyasının əmsalının qiyməti iki-üç ədəd bundan aşağı olur. Ancaq bu qiymətlər xassələri təbii mədən süxurları yatımındakı maddələrin xassələrindən fərqlənən nümunələrə aiddir.

Мühаzirə 19. Neft və qaz yataqlarının işlənməsinin hidrogeokimyəvi şəraitə təsiri
Neft və qaz yataqlarının işlənməsi zamanı aparılan kompleks tədqiqatların vacib məsələlərindən biri də quyulardan hasil olunan suların kimyəvi tərkibinin zaman üzrə dəyişməsini öyrənməkdən ibarətdir. Bu dəyişmə isə müxtəlif amillər nəticəsində baş verir. İşlənmə zamanı suların minerallaşma dərəcəsi, ümumi duz tərkibi, mikrokomponent tərkibi, suda həll olan üzvi maddələrin qatılığı və s. dəyişə bilər. Bu və ya digər komponentlərin dəyişmə qanunauyğunluqlarının təhlili, mayelərin laylarda hərəkətinin bəzi məsələlərini, flüidlərin axın sürətini, quyuların bir-birilə əlaqədar olub-olmamasını və s. aydınlaşdırmağa imkan verir.

İşlənmə müddətində çıxarılan suların tərkibinin dəyişməsində aşağıdakı hallar ola bilər:

1) рyataq, sabit minerallaşma dərəcəsinə və kimyəvi tərkibə malik sular üzərində yerləşir, yatağa yaxın və konturarxası sahələrdə kəskin fərqlənmir. Bu halda suların tərkibi dəyişmir (əgər süni suvurma üsulu tətbiq edilmirsə);

2) yataq yüksək minerallaşmış sular üzərində yatır, lakin dərinliyə doğru getdikcə bu sular az minerallaşmış sularla əvəz olunur. Bu halda işlənmə müddətinin əvvəlində yüksək dərəcədə minerallaşma dərəcəsinə mslik sular, sonra isə bir qədər uzaqda az minerallaşmış kontur suları istismar quyularına hərəkət edəcəkdir (stabilləşmə dövrü);

3) konturyanı hissədə kənar hissələrə nisbətən az minerallaşmış sular yerləşir. İşlənmə zamanı quyulardan (süni üsullar tətbiq edilməmək şərtilə) minerallaşma dərəcəsi tədricən çoxalan sular alınır (məs. Məhsuldar qatın üst şöbəsinin çöküntüləri);

4) hidrokimyəvi kəsiliş üzrə yataqda kondensatogen sular iştirak edir. Burada iki hal ola bilər, yataq ya tam təmiz kondensatogen suların üzərində yatır (“α” halı), ya da lay suları ilə kondensatogen suların (“δ” halı) qatışığı üzərində yerləşir, yəni təmiz kondensatogen su qurşağı yoxdur. “α” halında əvvəlcə təmiz və ultratəmiz kondensatogen sular gələcək ki, bunlar da sulfatlar və hidrokarbonatlarla zəngindir, sonra isə qarışıq sular və daha sonra minerallaşmış lay suları gəlir.

“δ” halında isə suların minerallaşma dərəcəsi getdikcə artır, xlorun, natrium və kaliumun miqdarı çoxalır, sonra isə quyuya yüksək dərəcədə minerallaşmış tipik lay suları daxil olur.

5) kəsiliş üzrə mürəkkəb olan müxtəlif tipli sular neft və qaz yataqlarını əhatə edir (terktonik qırılmalar, hidrogeoloji pəncərələr mövcuddur). Bu halda quyulara müxtəlif tipli sular daxil olur.

İşlənmə zamanı mikroelement tərkibinin dəyişməsi əsasən iki amillə xarakterizə olunur: bu, yuxarıda göstərilən komponentlərin konturyanı və konturarxası zonalarda paylanma qanunauyğunluğu və qəbul olunmuş işlənmə sistemi ilə (işlənmənin yatağın təbii rejimi üzrə, ya da lay təzyiqinin saxlanması üçün tətbiq olunan üsul üzrə aparılması) xarakterizə olunur.

İşlənmə zamanı üzvi maddələrin miqdarının dəyişməsini tədqiq etmək üçün fenol və benzolun miqdarına nəzarət etmək kifayətdir. Adətən, konturyanı zonadakı sularda benzol və fenolların miqdarı artır. Yataqların işlənmə müddətində quyulara gələn sularda benzol və fenolların miqdarı bir qədər çox olur, lakin daha sonrakı dövrlərdə quyulara konturarxası sahənin uzaq nöqtələrindən sular gəldiyi üçün bu komponentlərin miqdarı zaman müddətində azalır.

Konturyanı sahələrdə fenolun varlığı onunla izah olunur ki, karbohidrogenlərin bir hissəsi sularda həll olur və fenolları əmələ gətirir. pH-ın miqdarı nə qədər çox olarsa (yəni qələvi mühit), karbohidrogenlər də bir o qədər çox həllolma qabiliyyətinə malikdir.

Sularda istismar dövrü ərzində mikrokomponentlərin (J, Br, B) miqdarının dəyişməsi onların konturyanı, konturarxası və daha uzaq zonalarda yerləşən sulardakı tərkibindən, daha doğrusu, miqdarından asılıdır.

Bir sıra neft-qaz yataqlarında işlənmə prosesində sularda radioaktiv elementlərin dəyişməsinə də nəzarət etmək lazımdır.

Radioaktiv maddələrin neft-qaz yatağı sularındakı mənşəyi hal-hazırda dəqiq məlum deyildir, bu barədə bir çox fikirlər mövcuddur və bəzən bu fikirlər bir-birinə ziddir.

Yəqin ki, yeraltı sularda radioaktiv maddələr üzvi maddələrlə və süxurlarla suların təması zamanı yaranır və onu qeyd etmək lazımdır ki, neft-qaz yatağı sularında əlavə olaraq radioaktiv maddələr neft və qazdan daxil olur.

Yataqlarda radioaktivliyin sularda dəyişməsini öyrənərkən su-neft və qaz-su kontaktlarının hərəkətini izləmək mümkün olur. Lakin bu üsulun bir sıra məhdudiyyətləri də mövcuddur.

1) yataq suvurma üsulu ilə təzyiqin saxlanması rejimində işləməməlidir;

2) yatağa yaxın zonalarda təbii radioaktiv anomaliyanın yüksək fərqi (kontrast) olmalıdır;

3) struktur SNK-nın müxtəlif qiymətə malik ayrı-ayrı bloklara bölünməlidir.

Radioaktivliyin dəyişməsinə nəzarət üsulu radioaktiv elementlərin yayılma şəraiti hələ məlum olmayan yeni kəşf olunmuş rayonlarda tətbiq edilə bilməz.

Neft, qaz və su adətən yataqları təşkiledici vahid neftqazsu sisteminə aiddir. Odur ki, neft və qaz yataqlarının işlənməsi yeraltı sulara əsaslı surərdə təsir edir. Qeyd edək ki, yataqların istismarı nəinki onların yerləşdiyi sistemlərin rejiminə, həmçinin, yuxarıda yatan sulu laylara və bəzən də qrunt sularına da öz təsirini göstərir. Bütün bunların nəticəsində mürəkkəb praktiki problemlər meydana çıxır.

Neft və qaz yataqlarının istismarı zamanı yeralti sulara təsir asağıdakı səbəblər üzrə baş verə bilər.



1. Yataqların işlənməsi müddətində sulu layların üzülməsi (əldən düşməsi). Bu hadisə iki hal üçün səciyyəvidir: a) lay təzyiqini süni üsullar vasitəsilə saxlanılmaması zamanı; b) neftli-qazlı layların sularından mədənlərin su ilə təchiz edilməsi zamanı.

Yuxarıda göstərilən hər iki halda depressiya qıfı yarana bilər (çox böyük radiusda). Neftli-qazlı yataqlardan neft və qaz ilə su çıxarıldıqda həmm termal suların və həm də sularda olan mineral maddələrin itkisi baş verir, eyni zamanda işlənmə şəraiti pisləşir, mayenin səviyyəsi və hasilat aşağı düşür və s.



2. Yataqlara süni təsiretmə üsulunun tətbiqi zamanı hidrodinamik şəraitin dəyişməsi. Laya su və ya uazın vurulması orada təzyiqin əsaslı surətdə paylanmasına təsir edir və reprecciya gümbəzlərinin yaranmasına səbəb olur. Böyük sahədə hidrodinamik şəraitin dəyişməsinin nəzərə alınması suların istismarı üçün mühüm rol oynayır (termal, mineral sular). Bu, həmçinin mədən sularının basdırılması və s. məsələlər üçün də vacibdir.

Yüklə 332,07 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin