Musa İsrafil oġlı Adilov Zémfira Nadirovna Vérdiéva Faranġiz Mamédali kızı Aġaééa

Yalġız men ölüm eker ġıla ġetl,

tenha men olam eker ġıla ezl. (Ħetayi).

her esrde bir nebi zühuri,

hğr dövrde bir resul nuri (M. Füzuli).

2. Klassik poéziyada tam sintaktik paralélizm.

Saçın şerhini éylerğm her kéçe,

Ruħun vesfini söylerem her sğher (Nesimi).

Re'na başa serküben leçekler

Nazik béle sançıban etekler... (M. Füzuli).

TERCÜME — Şifahi séylemin ve ya yazılı metnin mezmununun başġa dil vasiteleri ile ifade olunması. tercümeşünaslıġda menbe dil vo obyékt dil términlerinden istifade olunur. hansı dilden terçümo édilirse o, menbe dil adlanır, hansı dile tercüme olunursa ona obyékt dil déyilir. Bedii tercüme — hem menbe dilin, hem de obyékt dilin sémantik ve ifadelilik imkanlarını nezere alan, ecnebi dile meħsus metnin inceliklerini mühafize éden tercume. Dildaħili tercüme — Sözün (sözün, butün eserin, kitabın) hemin dile meħsus sözlerle terçümesi. Meselen, üz sözü sifet, çöhre, sima, beniz ve s. sözlerle terçüme olunur. Adeten (birdilli) izahlı lüğetler dildaħili terçümeye esaslanır. İzahlı tercüme — Dilin sözlerini söz olmayan işarelere çévirmekden ibaret tercüme. Meselen, «éhtiyatlı ol1» ifadesi yol işareleri sistéminde «!» kimi vérilir ve ya «salamat ġal (ın)!» ifadesi dilin jést sistéminde müvafiġ el hzrekoti ile bildirilir.

İnsanlar arasında esas ünsiyyet vasitesi adi, şifahi nitġdir. Lakin dilħarici (dilden kenar) işareler sistémi hazırda ilden-ile daha artıġ yayılır, bu sistém vasitesile kétdikce daha çoħ informasiya vérilir. Kitablardakı illüstrasiyalar, şekiller, afişalar, lövheler, diaġramlar, ħeriteler, çértyojlar, vitrinler, yol işaresi ve s. dilħarici işareler alimlere daha çoħ lazım olur. Bu işareler daha eyani, daha yığçam ve tekme'nalı olmaları ile ferġlenir ve diġġeti celb édir. İntérlinġvistik terçume — Bir dilde ifade édilmiş mezmunu başġa dil vasitesile> ifade étme; esil me'nada tercüme.

R. Rzanın «Ġızıl kül olmayaydı» poémasında hemin tercüme növünden behs olunur.

Közlerimiz zilli varaġlara. Miz üste Miħail Lérmontov. Démon-tamara. Bir de Aħundzade Ruhulla. Ġréħ—künah. Ġréşnıy—künahkar. Son—küruh. Duħ—ruh.

Dil açıb türkce danışdıġca İblis. Uşaġ kimi el çalır, atılıb düşürdük biz.

Maşın tercümesi — Éléktron maşınların vérilen proġram esasında metni avtsmatik tercüme étmesi; koda çévirme, kodlaşdırma. tercüme ile kodlaşdırma birbirinden ferġlenir. Biz dilimizin butün herflerini sıfırdan ve vahidden ibaret ikili işarelerin kömeyi ile kodlaşdıra bilerik. Meselen, «a»—0,1, «b»—10, «v» horfi ise 11 ve s. olacaġdır. Dilimizdeki her hansı metni, poéma ve romanı bu üsulla koda çévire bilerik. Lakin bu hal héç de hemin metnlerin tercüme édildiyini köstermir. Meselen, Morzé elifbası ile de metnleri hemin şekilde vérmek mümkündur.

Kodlaşmadan tercüme onunla ferġlenir ki, tercüme her şéyden evvel, me'nanın, anlamın terçümesidir. tercüme işareler sistéminin tamamile evez oluimasıdır. Burada sabit ġalan şéy işareler yoħ, anlam özü olur. Kodlaşdırmada ise neinki anlamın özü, hem de sözler, onların sırası ġalır. Serbest tercüme — Ecnebi dile meħsus metnin me'naca tam deġiġliyine ve émosional-ékspréssiv çalarlarına o ġeder de aludeçilik köstermeden, obyékt dilde onun esas mezmununu vérmekden ibaret tercüme. Herfi terçüme — Ecnebi konstruksiyanı saħlamaġ şertile menbe dildeki sözlerin yérine onların obyékt dile meħsus ékvivaléntlerini tapıb ġoymaġdan ibaret tercüme.

TESVİR— Dil vahidlerini sistémli suretde şerh ve izah étmek üçün müeyyen dilçilik tedġiġat métodunun tetbiġi. Sinħron tesvir. Dilin müasir veziyyetinin tesviri. Linġvistik tesvir métodu (Baħ: Linġvistik métod).

TESVİRİ — 1. Éyni mezmunu bir ġeder kénişlen(diril)miş formada anladan, ifade édan; izahédici. tesviri ifadğ. Sifet derğçesinin tesviri yolla ifadesi. (Müġ. ét: ġırmızı-ġıpġırmızı-olduġçaNdédikçe çoħ ġırmızı—ġırmızıdan da ġırmızı ve s). Sözün tesviri forması (Baħ: Sözün analitik forması). 2. Dilik inkişafında şerti olaraġ kötürülen tariħi merhele. tesviri morfolokiya. tesviri ġrammatika. tesviri ġrammatika — Sözlerin, söz birleşmelerinin ve cümlelerin ġuruluşunu, strukturunu sinħron aspéktde tedġiġ éden ġrammatika bélmesi. tesviri dilçilik — Dili sinħron aspéktde tedġiġ éden dilçilik şé'besi. tesviri sözler — İnsanın müeyyen fizioloji hereketleri ile elaġedar méydana kelen sözler: hort (ile su içmek), hıġġ (udġunmaġ), çırt (atmaġ). Bu sözler dilħariçi hadiselerle linġvistik hadiseler arasında müşterek mövġé tutur. İnsanın müeyyen hereketleri zamanı çıħardığı sesler fonématik seciyye daşımır, bunlar hele üzvlenmemiş olan sinkrétik seslerdir. Lakin bu sesler fonémler vasitesile tesvir édilende müvafiġ sözler méydana çıħmış olur.

TESDİĠ — Danışanın zenninçe mezmunu heġiġete, obyéktiv varlığa müvafiġ olai söylem. tesdiġ söz — tesdiġ, razılıġ me'nasını ifade étmek üçün işlenen sözcümle; tesdiġ sözcümle. Beli... Mu-sanı da öyreden odur (M. İbrahimov). Yaħşı, ġızım ġoy sen déyen olsun (C. Cabbarlı). tesdiġ cümle— Nitġin obyékti ile onun haġġındakı me'lumat arasında elaġeni réal bir elaġe kimi eks étdiren cümle. Ümumi tesdiġ sözü — Azerbaycan dilinin he (be'li) sözü ve onun başġa dillerde ékvivaléntleri.—Kelirsen?— he. tesdiġ olunmuş forma — tariħimüġayiseli dilçilikde; yazılı abidelerde ve ya canlı danışıġda réal şekilde müşahide édilen forma. hipotétik formanın eksi.

TE'SİRLİ — te'sirlilik katéġoriyasını ifade éden (bildiren), te'sirli olan. te'sirli fé'l—1. İsmin te'sirlik halını idare éden, vasitesiz tamamlıġ teleb éden fé'l. 2. Ümumiyyetle her hansı halda obyékt teleb éden fé'l.

TE'SİRLİK HAL — Fé'lin te'sirine bilavasite me'ruz ġalan obyékt halı. Ġéyri müeyyen te'sirlik hal — Morfoloji elameti olmayan te'sirlnk hal: Kitab oħumaġ, yazı yazmaġ, év tikmek. Müeyyen te'sirlik hal — Morfoloji elameti -ı, -i, -u, -ü şekilçisi) olan te'sirlik hal: évi tikmek, kitabı oħumaġ.

TE'SİRLİLİK — Obyékte te'siri kéçen ve te'sirlik halla ifade édilmiş hereket obyéktini deyişen fé'l katéġoriyası. te'sirlilik me'nası. te'sirlilik anlayışı. Vasiteli te'sirlilik — te'sirsiz fé'llerin vasiteli tamamlığı idare étmesi: Ġorħmaġ (kimden, neden), baħmaġ (kime, neye) ve s. Vasitesiz te'sirlilik — te'sirli fé'llerle ifade édilen te'sirlilik: Körmek (k i m i, n e y i), bilmek, tanımaġ (n e y i, k i m i).

TESRİF(LENME)—Zaman, şeħs, kemiyyet ve şekil katéġoriyaları üzre deyişme. Fé'lin şeħsler üzre tesrifi. Zamança tesrif.

TEĦELLÜS — Şeħsin ictimai heyatında mövcud olan heġiġi adı ile yanaşı ve ya onun yérinde işletdiyi düşünülmüş adı. E. Firdovsi, Ħetib tebrizi, Ħaġani, Şirvani, Nizami Kençevi, Nesimi, M. Füzuli, Hebibi, Heġiġi, Deġiġi, Ş. İ. Ħetai, Ġurbani, M. P. Vaġif, M. V. Vidadi, A. Bakıħanöv, Ġüdsi' M. Ş. Vazéh, Ġ. Zakir, B. Şakir, M. E. Sabir, A. Sehhet, H. Çavid, A. Şaiġ, M. Müşfiġ, S. Vurğun, S. Rehman, C. Ħendan, E. Fehmi: Azerbaycan antroponimikasında teħellüs bütün ad formulunu—familiyanı, şeħs adını, ata adını evez éde bilir. teħellüsler en çoħ aktyorlar, yazıçı ve şairler, inġilabçılar arasında kéniş yayılmışdır. Allonim//kétéronim teħellüs — Başġa bir (en çoħ vefat étmiş) şeħsin adından ibaret teħellus. Be'zen şair öz himayeçisinin şerefine onun adını teħellus kimi ġebul édir. Abu Abdulla Musliheddin Mehemmed ibn Muşrifeddik (ĦŞ esr) Şiraz hakimi Ebuhekr ion Sedinin şerefine Sddi (Şirazi) teħellusu ġebul ét-mişdir. Se dinin muasiri Cemaleddin Rumi ise bir çoħ lirik şé'rlarini himayedarı ve dostu Şemsi tebrizinin adı ile yazmışdır Melumdur ki, «Molla Nesreddin» Celil Memmedġuluzadenin teħallusudur. Bu addan éyni vaħtda Ö. F. Né'manzade, M. E. Sabir ve başġaları da istifade étmişdmr. «Mozalan» teħellusu il» C. Memmedġuluzade, E. haġvérdiyév, Ġ. Şerifzade, Ö. F. Né'manzade ve Salman Mumtaz da eser yazmışdır. Anaġram-teħellüs — Muellifin öz adında, familiyasında ve atasının adında herflerin yérini deyişmekle yéni ad—teħellus yaratması. Meselen-İpir — Piri Mürseleade («Azerbaycan», 19Y9); tay Elif (ad v» familiyanın baş tereflerinin yérini deyişmesi ile)—Esed tahirov («Kommunist», 1934). Andronim teħellus — Ġadın senetkarlar terefinden teħellus kimi ġebul édilmiş kişi adı ve familiyası. Jorj Sand (Avrora Dyudévan), Anton Krayniy (Zinaidz hippius), Çorç Éliot (Méri-Énn Évans). Ġéyd: Azerbaycan antroponimikasında -zade ve -lı, -li, -lu, -lü, şekilçileri ile duzelen familiyalarda kişi ve ġadınları ferġlendirmek olmur. Odur ki, ġadın senetkarlar tanınmasınlar déye adlarının ilk herfini v» familiyalarını işletdikde bu imzaların ġadınlara meħsus olması şubhe doğurur. Ş. Şéyħzade — Şzfiġe ħanım Şéyħzade («he-yat>, 1906), X. Elizade — Ħurşid ħanım Elizade («Yéni ġuvve», 1932), M. Ġiyaébdyli — Medine Ġiyasbeyli («Maarif ve medeniyyet», 1926), B. haşımzade — Bilġéyis haşımzade («Şeki fehlesi»,. 1925), t. Yusifbeyli — senetşunas. Antonim teħellus — Meşhur muellifin heġiġi adının ( ve ya teħellusunun) ifade étdiyi me'na-ya, onun amal ve meġsedine eks olaraġ işledilen teħellus. Rehim-siz, Lal uşaġ, Kürd (avam, héç ne başa duşmeyen me'nasında), Bisavad — Üzéyir hacıbeyov; Rehmetlik, Molla Fırıldaġ, Allah-perest — C. Memmedġuluzade («Molla Nesreddin»); Mikrobdan Ġor-ħan — Neriman Nerimanöv; Yaramaz, Yuħulu, Din dirğyi, Dindar — M. E. Sabir; Avareġulu — Eliağa Vahnd; Aéare Ressam — Ezim Ezimzade ve s. Apokonim teħellus — Ad ve familiyanın (evvelden, ortadan ve ya aħırdan) bir hissesinin atılması ile yaradılan kriptonim teħellüs. Eziz — Meşedibey Ezizbeyov («Bak. izvéstiya», 1905), Übéy — Übéydulla Ħusayinöv («Ġızıl Yıldız», 1926), Re-şid — Ebdul Reşid İbrahimov («Şerġi Rus», 1903—1904), Aħund—Memmedsadıġ Aħundov («Baku, 1906), Baba Sğfer—Sidġi Memmedeli Seferov («Zenbur», 1919), Eziz Şerif — Eziz Şerif-zade, Süléyman Rüstem — Suléyman Rustemzade, Resul Rza —Resul Rzayév, Eli Kerim—Eli Kerimov, tofiġ Bayram—tofiġ Bayramov. Aristonim teħellüs — Muellifin heġiġi adına ona aid olmayan le-ġeb ve titulun artırılması ile düzelen teħellus. Naħelef Sa-dıġ — Molla Sadıġ Süléymanzade («İttifaġ», 1905), Nerimanbey Nerimani — Neriman Nerimanöv («Bürhani tereġġi», 1911) ve s. Astronim teħellüs—Eserin sonunda müellifin adının yérinde ġo-yulmuş bir ve ya bir néçe ulduzcuġ. Atélonim teħellüs—Muelli-fin ad ve familiyasının bir hissesinin buraħılmasından alınan kriptonim teħellus. Sen'eti-Éyni — Senğtulla İbrahimov — Éynul-layév («Seda», 1910, «Ulduz» 1911), Hy. t.-zade — Yusif talıbzad» («tereġġi», 1909), İsr. Nğzer — İsrafil Nezerov («Pionér işçisi» 1932) Ez Ez. Ş. — Eziz Şerifzade («Yéni işıġ», 1924, «Dan Yıldızı» ' 1926). S. Veli—Suléyman Veliyév (yazıçı). Aħtionim teħellus — Balıġ adları ile ifade olunan teħellus. İnġilaba ġe-der rus yumoristik jurnallarında Şuka, Akula, Okun kimi imza-lara téz-téz rast kelmek olurdu. Bedii obraz adından ibaret te-ħğllüs—Folklor ve bedii edebiyyat ġehremanlarının adl.arından köturulmuş teħellus. Béle teħellus séçen müellifler idéyaca he-min ġehremanlara yaħın olduġlarını nezere çarpdırırlar. Déyi-lenlere körğ, Aşıġ hüséyn aşıġlıġ sğnetini Kğnçğ yaħınlığın-dakı Alabaşlı kendinde yaşayan meşhur demirçi «Meçnun» te-ħellüslü şair Keble Bağırdan öyrenmişdir. («Aşıġ Elesker», II k. s. 324) Séyid Ebül Ġasim Nebatinin teħelluslerinden biri de «Meçnun» olmuşdur. (N e b a t i. Eserleri); Abdulla Şaiġin ilk teħelluslerinden biri de «Kéçel» olmuşdur. (A. Şaiġ. «Ħatirele-rim»); Paşayév Monhayzér—Mir Celal Paşayév («Kommunist»); Behlul—Séyid huséyn («Behlul», 1907), Bğhluli-divane—Salman Eskerov («tuti», 1916), Koroğlu—Böyukağa talıblı («Yéni iġdam», 1915) (Ġulam Memmedli. «İmzalar»), Éydonim teħellüs— Muellifin ħariçi körunuşunu ħaraktérize éden teħellus. Bu, en çoħ muellife ġohumları ve ya etrafdakılar terefinden vérilen leġeblerdir. VIII—IX esrlerde yaşamış Ereb şairi hesen İbn Ħani—Ebu Ndvöas (ġıvrımsaç) leġebi ile meşhur olmuşdur. Kor molla leġebli ħalġ muğennisi turkmenistanda bizim kunlere ġeder yaşamışdır. XX esrin evvellerinde bir çoħ Azerbaycanlı muel-lifler éydonim teħelluslerden de istifade étmişler. Arıġ — Ağa-huséyn Resulzade («Kuneş», 1910), Balaça — hemid Seferov («Mol-la Nesreddin», inġilabdan sonra), Ġozbél — Memmedeli Manafzada («tuti», 1917), Çolaħ — Ferhad Ağazade («Azerbaycan», 1920) ( Ġu-lam Memmedli. İmzalar). Éntomonim teħelaüs — heşerat ad-ları ile ifade olunan teħellus. Ağçaġanad — Musayév İbrahim tahir («Zenbur», 1909), Mozalan—E. haġvérdiyéz, C. Memmedġulu-zade ve bir çoħ başġa muellifler, Cırçıralş vo hörümçek—C. Mem-medġuluzade, Mığmığa — Semed Mensur Kazımzade («tuti», 1915— 1916/. (Ġ u l a m M e m m e d l i. İmzalar). Étnonim teħellüs—Mü-ellifin mensub olduğu milletin adı ile bağlı olan teħellus. Lésya Ukrainka, Anatol Frans, Uyğur — Mennan Mecidi/özbek aktyoru), türkoğlu—Nasirli Yaġub («turkmenistan», 1923), Azeri—Soltaneh-med Memmedov («Kommunist», 1928, artist), tatoğlu ve Azġri—Ġu-lam Memmedov («Yéni ġuvve», 1928, «Azerbaycan», 1944—1945), Balaş Azeroğlu (şair), Azad talışoğlu (şair), Hüséyn Kürdoğlu (şair). Zoonim teħellüs — héyvan adları ile ifade olunan teħellus. Anaş Ġirbağa—C. Memmedġuluzade ve Ü. hacıbeyov («Molla Nesreddin»); Ġurbağa — Çabbar Eskerzade («Zenbur: 1909—1910): Ġırħayaġ — Meşedi Ġafar Abiyév («Molla Nesreddin», 1910); Eġreb — hacı İbrahnm Ġasımov ve bir çoħ başġa muellifler («Yéni İrşad», 1912, «İġbal», 1913); Ef'i—Séyid huséyn Sadıġzade («İġbal», 1912—1913); Zeli—Ç. Memmedġuluzade; İlan—J. E. Sabir («Mol-la Nesreddin», 1910); Kirpi — Ejder Suléymanzade (1920-ci il-lerde) ve bir çoħ başġa muellifler; Komuş—Semed Mensur Kazım-zade («tuti»), Aslan—E. Ezimzade ve s. (Ġulam Memmedli, «İmzalar»). İnisial teħellüs—Ad ve familiyanın (ad ve ata adı-nın ve ya ad, ata adı ve familiyanın ve s.) ilk herfleri ile ifade olunan teħellus. A. Ġ. — Abbasağa Ġayıbov («İrşad», 1906—1908), A. Ş. — Abdulla Şaiġ («Guneş», 1910), A. Ş. — Abbas Mirze Şerifzade («Molla Nesreddin», 1926), A. S. M. — Ağaselim Ma-naflı, B. A. t. İ. — Böyuk ağa talıblı («Kommunist», 1921), E. Ġ. N. — Eliġulu Ġemkusar Necefov («Şerġi-Rus», 1904); E. H. Ġ. Elihéyder Ġarayév («Zehmet sedası», 1919), K. M. S. — Kirmanşah-lı Mir Séyfeddin («Edalet», 1921), M. S. O. — Memmed Seid Or-dubadi, h. M. C. ~ Mirze huséyn Camalov, h. S. E. — hacı Séyid Ezim («Ziya», 1880), h. İ. Ġ. — hacı İbrahim Ġasımov («teze ħe-ber», 1912) ve s. İnkoġnitonim teħellus — Esl adını bildirme-mek meġsedi ile muellifin teħellus kimi istifade étdiyi uydurma sözler ve adlar. XX esrin birinci rubunde Azerbaycan metbuatında bu çur adlardan kéniş istifade édilmişdir. Azerbaycanın inġi-labçı démokratlarından Celil Memmedġuluzade Ağzı oruç, Adaş, Babı, Békkér, Bir nefer, Bir nefğr üreyi dağlı, Bir tiflisli, Vızvızı, Ġanmaz, Ġasımkend lğzkisi, Ġaħġulu, Ġorħaġ, Ġeçele, Ġız-dırmalı, Dzli, Dğmdemeki, Denkeser, Derdmend, Dinsiz, Donba-lanköz, Eli şiesi, Emeléyi mövta ve s, Mirze Elekber Sabir ise Deli şair, Yaramaz sövdayi, Ġabaġda kéden zençirli, Mir'at, Din direyi, Çayda çapan, Boynuyoğun, Düzeħi, Boynuburuġ, Ġoça İranlı, İran ġurdu, Molla Çibişdanġulu, Ġarınġulu, Mesteli şah küzkü-sü, Obaşdançı, Ağlar küleyen, Küleyen, Yarı könül, Çinköz bey, Açiz-leri ġığıldayan ve s. bu kimi imzalardan istifade étmişler. Ya-lançı inisial teħellus — Muellifin heġiġi ad ve familiyasının yoħ, başġa bir şeħsin ad ve familiyasının baş herfleri ile ifade olunan imza (Baħ: inisial teħellus). Li — henefi Zéynallı («Bakı, fehle, eskor ve matros şurasının eħbarı», 1918). M — Ġezali Kilasov («Daġıstan fuġerası», 1929), M. Ġ. — Yusif Ken'an Rehimzade («Kelniyyet», 1912), M. 3. — Üzéyir hacıbeyov («Azerbaycan», 1919), M. M.—M. E. Sabir («Molla Nesreddin», 1906), (Ġulam Memmedli. İmzalar). Yalançı koynonim teħellus — Muellifin öz eserini bir néçe şeħs adından imza étmesi. Biz— Memmedsadıġ Aħundov («Kuneş», 1910), Mürettibler — Semed Mensur Kazımzade («Zehmet» sedası», 1919), Keble biz—hacı İb-rahim Ġasımov («Yéni heġiġet», 1911) ve s. (Ġulam Memmedli. İm-zalar). Yalançı titlonim teħellüs — Eserin muellife aid olma-yan titul, vezife, péşe, meşğuliyyet ve s. adlarla imzalanması. Br'zen bu titullar uydurulmuş adlarla da işlenir. Bineva bey^ — Elihéyder ĠaraYév («Azerbaycan fuġerası», 1919), Ġoça bey — M. E. Sabir («Zenbur», 1909), Derviş şah — N. Vezirov (her yér-de), İsté'fa vérmiş ferraş — Memmedeli Seferov («tuti», 1916), Kerbğlayi Féyzulla — M. E. Sabir («Molla Nesreddin», 1910), Meşzdi, Meşğdi Ġasım — C. Memmedġuluzade («Molla Nesred-din»), Mö'min — Ġezali Kilasov («Dağıstan füterası», 1920), Mö'min çinövnik — Salman Mumtaz («tuti», 1916—1917, «Molla Nesreddin», 1922). (Ġulam Memmedli. İmzalar.) Yalançı fré-nonim teħellus — Muellifin ħaraktéri haġġında ġéyri-deġiġ me'-lumat véren teħellus. Avarğġulu — Eliağa Vahid («Molla Nesred-din», 1924—1928). Allahperest, Babı — Ç. Memmedġuluzade («Mol-la Nesreddin»), Açıdil — Eli Nezmi Memmedzade («Yéni fi-kir», 1924), Ddli Né'metulla — Né'met Besir («Seda», 1910). Eli Yézid — Eli hesenöv («Molla Nesreddin», «Şerġ ġapısı», «Yéni fikir»), Kabla Séyid Sırtıħ — Séyid Mir hesen Yusifzade («tuti», 1915), Mirze Sadıġ Naħelğf//Naħelef Sadıġ—Molla Sadıġ Sü-léymanzade («İttifaġ», 1909). (Ġulam Memmedli. İmzalar). Ya-lançı étnonim teħellüs — Muellifin heġiġi milliyyetini kizleden imza h. Mğs'ud Poltaratski — Memmedhuséyn hesenzade («Ġı-zıl yulduz» 1920), türk ibni Yafis — Memmedemin Efendizade («Molla Nesreddin», «İġbal», 1913), Ukraynalı — tağı Şahbazi («Baku», 1914), Doktor Pompoşalinski — Semed Mensur Kazımza-de («tuti», 1916), İbni Zülġğrnéyi — Rüstem İskenderzade («Yéni iġbal», 1917), Kommunist Frinbérġi—Ġadir héyderov («İdaremizin kuzkusu», 1923), Makrdonski — Ġulam Memmedli («turkmenistan», 1921), Héon— Ezim Ezimzade (ressam), R. Erebski — Ruhulla Sidġi' Aħundov (artist). (Ġulam Memmedli. İmzalar). Ya-rı.mallonim teħellus — Başġasının familiyası, adı ve ya teħel-lusunu ġebul éden şeħs özünun me'nevi cehetce ona yaħınlığını ve éyni zamanda ondan ferġli ħususiyyetlerini nezere çarpdırmaġ is-teyir. Muellif başġasının ad ve familiyaéını bütövlukde dé-yil, onun mueyyen hissesini öz adına elave édir. Rus şairi B. V. Jirkoviç 1920-çi illerin yumoristik jurnallarda Kozma Prut-kovun adına işare olaraġ «İvan Prutkov» ve hetta «İvan Kuzmiç Prutkov» adları ile çıħış éderdi. XII esr Azerbaycan şairi Ħaġani Şirvani emisi Kafiyeddinin mesleheti ile ilk şé'rlerini «hessani-ecem» adı ile yazmış ve ézunu VII esrin meşhur şairi «hessani-Erebe» beraber tutmuşdur. Kalka teħellus — Başġa dilden kalka yolu ile tercüme olun-muş teħellus (Baħ: Kalka ad). Koynonim teħellus — Bir çoħ müellif terefinden işledilen umumi teħellüs. «Molla Nesred-din» — Celil Memmedġuluzadenin teħollusudur. Lakin bu teħel-lusden éyni vaħtda Ömer Faiġ Né'man?ade ve M. E. Sabir de istifade étmişdir. «Mozalan» teħellusunden en çoħ E. haġvérdi-yév, sonra ise C. Memmedġuluzade, Ġurbaneli Şerifzade, Ömer Faiġ Né'manzade, Salman Mumtaz ve başġaları da istifade étmiş-dir. Kontaminasiya teħellus — Bir néçe adın birleşmesinden emele ketirilen teħellus. Bu teħellusun mezmunundan belli olur ki, müellif bir néçe şeħsden ibaretdir. Bebirov ġardaşları — Czmşid Emirov, Refail Nağıyév, Şakir Abdullayév («Bakı», 1964—1965). Ğinékonim teħellüs — Ġadın ad ve familiyasından ibaret olan kişi muelliflerin teħellusu. Kabla Dostu ħanım ħa-la, Külkez — Cabbar Eskerzade («Molla Nesreddin», 1913), Küdek Sara — haşım Elekberov («Zehmet», «Molla Nesreddin», «ham-bal»), Külendam, tükezban Çiçi — M. E. Sabir («Molla Nesred-din, 1909), Külkez baçı, Meljmenzer — Elabbas Mutallibzade (şair, «Babayi-Emir»), Molla Dostu ħanım baçı, Ħanbaçı—Eli Razn Şemçizade («Yéni İrşad», 1911), Nazlı Ħanım — Memmed-sadıġ Aħundov («Şerġ ġadını», 1923), Süreyya — Derviş («Keş-kul», 1885). téléfon Ħéyransa — Ağa Eli Ġasımov («Molla Nes-reddin»), Ħeberçi Ħeççe — Süléyman Melikov («Zehmet», 1922), Çéri Mesme — Şşa Ceferov («Molla Nesreddin») (Ġulam Mem-medli. İmzalar). Matronim teħellüs — Ananın adı ve ġızlıġ fa-miliyasından emele kelen edebi familiya. Kurçu şairi Alio Miréħulavanın teħellusu olan «Maşaşvili» anasının adı ile bağlıdır. tatar şairi Musa Celilin familiyası (Celil) ana babası Abdul Celilin adı ile elaġedardır. Azerbaycan dramatur-kiyasının banisi Mirze Feteli éz familiyasını (Aħundov ve ya Aħundzade) anasının emisi Aħund hacı Eleskerin titulundan köturmuşdur. Néġatonim teħellüs — Muellife aid olmayan ħususiy-yet, péşe ve meşğuliyyet adı ile ifade olunan teħellus. Bisevad — Üzéyir hacıbeyov («İrşad», 1906), Adsız—héyderli Elekber («Kom munist», 1920—1925), Azyazan — Çamo hacınski («Kaspi», 1906), Ġanaçaġsız — Eli Nezmi («Molla Nesreddin»), Ġanmaz — Celil Memmedġuluzade («Molla Nesreddin»), Ġarınġulu — M. E. Sabir («Molla Nesreddin»). Néytronim teħellus — İmza kimi héç bir şubhe oyatmayan uydurulmuş ad ve familiya. Mürşid — Eliağa Vahid, Meşedi Ġasım — Celil Memmedġuluzade, Mir Ezizli — Séyid Çefer Cavadzade («hurriyyet», 1919), Kabla Ġenbğr — Mem-medeli Seferov («Molla Nesreddin», 1910). Ornitonim teħellus — Ġuş adlarından duzeldilmiş teħellus. Be'zen de teħellusun bir komponénti ornitoşşden ibaret olur. Endelib Ġaracadaği — XIX esrin birinçi yarısında yaşamış Cenubi Azerbaycan şairi; hop-hop — M. E. Sabirin esas teħellusu; Bülbül—Murtuza Memmedov (artist), Kéçeġuşu — Ebulfez Abbasġuliyév («Kenc işçi», «Kom-munist»), Serçe ve Bayġuş — Ehmed Abbasov («toħmaġ», «Molla Nesreddin»), Ġaraġuş — huséyn İsmayılov («Yéni yol»), haçı Léy-lğk ve Leklek — Cabbar Eskerzade («Lelek»), haçı Léylj — Şe-rifzade Ġurbaneli («Molla Nesreddin»), Ala ġarġa — Ömer Faiġ Né'manzade («Molla Nesreddin»), Şahin — hebib Ağazade («Şa-hin», 1941—1945), Çüçe — Ġehreman Sarovlu Eliyév («Molla Nes-reddin», 1912), Simurġ — tağı Şahbazi, Sığırçın ve Çalağan — Salman Eskerov («tuti», 1910—16), Ħoruz — Ezi.m Ezimzade («Zen-bur», 1910), Ħoruz "béçe — Çefer Cabbarlı («tuti», 1915), Bül-bülçan — Ebdulbaği Zulalov (ħanende). (Ġulam Memmedli. İmza-lar). Payzonim teħellus — Kuluş yaratmaġ meġsedi ile istifade olunan komik teħellus. Bu çur teħelluslerden en çoħ satirik ve yumoristik mövzuda yazan senetkarlar istifade édirler. Azerbaycan edebiyyatı tariħinde inġilabi satiranın banisi olan M. E. Sabir «Çayda çapan», «Boynuyoğun», «Molla Cibişdanġulu», «Ġa-rınġulu», «Ağlar kuleyen», «Çinkiz bey» ve s, inġilabçı démok-rat Celil Memmedġuluzade «Lağlağı», «Deli Demdemeki», «Çır-cırama» ve s, satirik şair Eli Nezmi «Elideyenekli», «heçamet-vérdi», «Meşedi Sijimġulu», «Kéfsiz», «Serseri» ve s. Eliġulu Ġemkusar ise «Çuvellağı bey», «Sarsaġġulu bey» ve s. teħellusler-le çıħış étmişler. Paronim teħellus — Seslenme cehetce muel-lifin heġiġi ad ve familiyasına uyğun kelen teħellus. Lir Mem-med — Şirmem.med Memmedov («Kommunist», 1927), Şlinġ — Oskar İvanöviç Ş.mérlin («Molla Nesreddin), Sultan — Sultanmeçid Efendiyév, Séyfi — Elekber Séyfulla oğlu (artist, «Dan yıldı-zı», «Yéni fikir»). Patronim teħellus — Muellifin atasının adı, titulu ve ya teħellusunden emele kelen teħellus. hesenoğlu (XIII esr), Ġurbaneli oğlu — Eziz Şerif («Keleçek», 1919). Veli haçıoğlu («İnġilab ve medeniyyet», 1929). Divanbeyoğlu — Abdul-labey Sübhanvérdiħanöv, Enver Yusifoğli (yazıçı), B. Mirze oğlu— Zéynal Babayév, Beşir Seferoğlu (artist), A. Ġafarzade ve ya A. Ġafaroğlu — Adil Babayév (şair), Kulhuséyn hüséynoğlu, Yu-sif Semedoğlu, Kerçmoğlu (Sabit Reh.man) («Kirpi», 1952—1959), Émin Sabitoğlu (bestekar). Prénonim teħellus — Muellifin tek-ce adındai ibaret imza. İsfendiyar — İsfendiyar Aħundzad» («Yéni ġuvve», 1932), Ye'ġub—-Yaġub İġsirlm («Yéni yol», 1923), Memmedéulu—Memmedġulu Eliħanöv («Kommunist», 1930), Mzm-medşir — Memmedşir Memmedov («Kommunist», 1926), Adil — ALilBabayév (şair), Ġabil—Ġabil İmamvérdiyév (şair), Anar— Anar Rzayév (yazıçı), Hebibe — hebibe Zéynaloza (ya.şçı), Ki-male — Kemale Arayöva (şaire). Proksonim teħallus — Muvllife yaħın olan şeħslerin (er, arvad, oğul, ġız, baba, nene, dost ve s > adlarından düzelmiş teħellus. «teriġetçi şairlerden be'zileri teħellüslğrini sévdikleri közelin adı ile elaġelendirirler Neba-tinin müasiri olan ve kéçen esrde Azerbaycanın şimal hissesinde «neġşbendi» teriġetini yayan Mir hemzğ Efendi (Séyid Nikari) te-ħellüsünü Nikar ħanımın adı ile elaġelendirmişdir. Küman étmek olar ki, Nebati de teħellüsünü séçmekde bu yolla kétmşidir» (F. Ġasımzade, XIX esr Azerbaycan edebiyyatı tariħi». Bakı, 1974. seh. 96). Muasir şairlerimizden huséyn huséynzade oğlunun'ħati-resini ebedileşdirmek üçün hüséyn Arif teħellusünü ġebul étmiş-dir. Reġem teħellüs — Müellifin adının yérine reġemlerin iş-ledilmesi. Be'zen de reġemlerin ilk herfi muellifin inisialı-nı evez édir, ya da reġem müellifin adında olan herflerin sayı-nı bildirir. h. Doħsan üç — Séyid hüséyn Sadıġzade («Maarif ve medeniyyet») Béş. Üç. İki. Bir. Bir müellim. Bir nefzr — Üzéyir hacıbeyov («heġiġet»), 1910), Béş — Cefer Bunyadzade («Seda», 1911), Bir şeħs Neriman Nerimanöv («Keşkul», 1893), Bir alim — M. E. Sabir («Molla Nesreddin», 1908)) ve s. (Ġulam Memmedli» İmzalar). Saçiyyelendiriçi teħellüs — Müellifi bu ve ya diğer cehetden ħaraktérize éden teħellüs. Burada müellif héç de heġiġi familiyasını kizletmek meġsedi kudmeyir. Lakin muellif bu ve ya. diğer kéyfiyyetini, ^meselen, yaradıcılığında olan esas senetkar-lıġ ħüsusiyyetini, ħarici körunuşündeki cehetleri, milliyyetini, vetenini, péşesini, rutbesini, vezifesini, ictimai menşeyini, par-tiyalılığını ve s. nezore çarpdırmaġ isteyir. Kapitan M. F. Aħun-dov, Doktor Nerimanöv, haçı Sğlim Ġasımzade («Kommunist»). Stiġmonim teħellus — Müellifin adının yérinde sual — ?, Ni-da — !, mö'terize — ( ), tiré «—», bir néçe nöġte — ..., nömre — №, paraġraf — §, hetta hendesi fiġur — □, A işledilmesi.

Bu çur işarelerden en çoħ inġilabçı démokrat şair M. E. Sa-bir istifade étmişdir. Onun istifade étdiyi işareler bunlardır: (—) tiré, (.......) —7 nöġte, «(.........)»—9 nöġte, (........)»—8 nöġte,

«(...........)»—11 nöġte, «(.....)»—5 nöġte, «...» — 3 nöġte, («.......») —

10 nöġte ve s. titlonim teħellüs — Muellifin avtonimi yérindé işledilmiş péşesi, titulu, rutbesi ve s. ile elaġedar olan teħel-lusü. titlonimle çıħış éden muellifler oħuçuların diġġetini özlerine celb étmek meġsedi kudurler. Aktyor (C. Cabbarlı), Dok-tor (Reşid Sureyya), Ekinçi (hesen Mirzeyév) (Ġulam Memmedli. İmzalar). hetta be'zi muellifler péşesi titulu, rütbesi ve s. ile elaġedar olan sözleri avtonimleri ile yanaşı işledirler. Kapitan M. F. Aħundov, Doktor Neriman, Kerbelayi Veli Mikayı-lov («heyat», 1905), Kénétik hesenli (Memmed hesenli — aġro-nom), Léyténant I. (Yusif Ezimzade—yazıçı), Muellim Kaci (Müellim Naci Recebzade — «Yéni iġbal», 1917.) (Ġulam Memmed-li. İmzalar); Şah Ħetai. Molla Veli Vidadi, Molla Penah Va-ġif, Aşıġ Elesker. Fizionim teħzllüs — tebiet hadiselerinin adları ile elaġedar teħellus. Nesimi sözunün Erebçeden terçümesi «zeif esen külek» démekdir. Bu, Azerbaycanın böyuk muteffekkir şairi Séyid İmadeddinin teħellusüdür. «Sebuhi» (seher küleyi) ise meşhur dramaturġumuz M. F. Aħundovun teħellusüdür. Azerbay-çanlılar Ħezer denizi terefinden esen küleye «Ħezri» déyirler. Şair Nebi (Ħezri) Babayév bu sözu özüne teħellüs séçmişdir. Sé-yid Çefer Çavadzade ise «İldırım» teħellüsünden istifado ét-mişdir. («Azerbaycan», 1945) ve s. Fitonim teħellüs — Kul, bit ki ve ağac adlarından düzelen teħellüs. Be'zen de teħellusun komponéntleripden biri fitonimlerden ibaret olur. İstiot—Zinet Nuşirevanöva («Molla Nesreddin»), İstiot — Kerimov Nuşire-van («Molla Nesreddin», 1930) Yonnasatan — Mirze Memmed Aħun-dov («Molla Nesreddin»), Kelem — Memmedov M. (Ġusar, «Molla Nesreddin»), Kelem dolması — Séyid hüséyn («tuti», 1916) (Ġu-lam Memmedli. «İmzalar»). Frénonim teħellüs — Müellifin ħarak-térindeki heyat ve ya yaradıcılığındakı en esas ħüsusiyyetleri kösteren ve hem muellifin özü terefinden séçilen, hem de baş-taları terefinden vérilen teħellüs (başġası terefinden véri-lendo bu en çoħ leġebe yaħınlaşır). İizami Kğnçevi (Nizami— Erebçe nezm sözündendir, «nizama düzmek» démekdir), Mehemmġd Fuzuli (çoħ bilen, çoħ danışan), M. P. Vaġif (ħeberdar olan ve bilen adam), Ħurşud Banu Natġvan (kücsüz, zeif), E. Ġemküsar (te-selli véren, hemderd), Abbas Sehhet (sağlamlıġ), A. Şaiġ (şövġlü, hevesli), M. Müşfiġ (méhriban, mehebbetli), Ç. Ħendan (külen), S. Vurğun (közele bend olan, aşiġ olan, vurulan) ve s. Şerġin bir çoħ kérkemli şairleri edebiyyat tariħine ézlerinin ġebul étdikleri teħellüslerle déyil, leġeblerle daħil olmuşlar. Lakin bu çür teħellüsler de frénonime daħildir. Meşhur XII esr Azer-bayçan şairi Efzeleddin Ħaġaniye bu teħellüsü (ħaġani — «ħaġana laynġ» démekdir) müellimi Ebül Üla Kencevi vérmişdir. Ħroma-tonim teħellüs — Renk adlarından kötürülmüş teħellüs. Be'zen de teħellüsün bir komponénti renk adlarından ibaret olur. Ġır-mızı — Cahanbaħş Cavadzade («Ġızıl Kence»), Ġırmızı Saġġal — haçı İbrahim Ġasımov («Kelniyyet», 1912), Ġırmızı şair — ha-çı Selim Ġasımzade («Kommunist»), Ġara müħbir — Né'met hesen oğlu Ehmedov («Molla Nesreddin», 1924—1925). (Ġulam Memmedli. İmzalar). Hidronim teħellüs — Çay, kél, deniz adlarından yara-dılmış teħellus. N. A. Dobrolyubov ve 20-ye ġeder diğer rus şair ve yazıçısı Volġin teħellüsünden istifade étmişdir; Ara-zi — érmeni yazıçısı Movsés Arutunyanın teħellüsüdür; şair Eliağa Kürçaylının teħellüsü «Kür» çayının adı ile bağlıdır.

TEHLİL—Adeten tedris meġsedi ile mürekkeb dil vahidle-rinin éléméntlerini ayırıb şerh étmek. Morfoloji tehlil, Sin-taktik tehlil. Orfoġrafik tehlil. Fonétik tehlil. Sözdüzeltme üzre tdhlil. Punktasiya üzre tehlil. Assosiativ tehlil — Allo-fon ve allomorfların müvafiġ foném ve morfémlerle elaġelen-dirilmesi, ye'ni nitġe meħsus allofon ve allomorflarla dilin müvafiġ struktur ünsürlerinin elaġesini berpa étme. Binar teh-lil — Ġarşılaşdırılan dil vahidlerinin ġoşa şekilde alınıb izah édilmesi. Ġrammatik tehlil — Dilin léksik vahidleri (söz-ler, sabit söz birleşmeleri) arasındakı ġrammatik elaġelerin müeyyenleşdirilmesi. Kéyfiyyetçe tehlil — Éle bir tehlil növü-dür ki, öyrenilen müeyyen dil hadisesinin az ve ya çoħ işlenmesi déyil, yalnız mövcud olub-olmaması nezere alınır. Kemiyyetce tehlil — Dil sistéminin éle bir tehlilidir ki, burada öyrenilen dil hadisesinin işlenme nisbeti (az, ya çoħ işlendiyi) esas kötü-rülür. Komponéntler üzre tehlil — Éyni seviyyeye meħsus dil va-hidlerini bir-birinden ferġlendirmek üçün bir ferġlendirici mé'yar, elamet olaraġ ayrı-ayrı terkib éléméntlerinin (komponént-lerin) müeyyenleşdirilmesi. Metnin tehlili — Bir métodik üsul kimi ħüsusile ħarici dil derslerinde müeyyen metnin üslubi ce-hetden tehlili ve öyrenilmesi. Morfémler üzre tehlil — Dilin en kiçik me'nalı ünsürlerini (morf) ve onların morfémliliyinv müeyyen étmek meġsedi küden dilçilik tedġiġatı üsullarından bi-ri. Obyéktiv—tehlil—Müġayiseli-tariħi ve étimoloji me'lumat-lara esasen dilin tariħini öyrenmek meġsedile sözlerin morfoloji tehlili. Ritmik tehlil — Yazılı metnin prosodik ħüsusiyyetleri-ni izah étmek, bu ve ya diğer müellifin hansı ritmik—mélodik modéle üstünlük vérdiyini müeyyen étmek meġsedile obyéktiv métod-lar hazırlayan fonétika bölmesi. Sintaktik tehlil — tedris üçün ve ya élmi meġsedle cümleni üzvlerine ayırma, cümlenin tipini ferġlendirme, mürekkeb cümlelerin növlerini kösterme ve s. Sub-yéktiv tehlil — Élmi esaslara malik olmadan dil vahidini iħti-yari terzde izah étme. Be'zen bu hal ħalġ étimolokiyasına sebeb olur.

TECRİD OLUNMA—1. Mehsuldarlığı itirme, idiam kéyfiy-yeti kesb étme. 2. Bir söz formasının başġa nitġ hissesine kéç-mesi. (ismin müeyyen hallarında olan sözlerin zerfe çévrilmesi ve ya isimlerden ġoşma emele kelmesi). Meselen, Birden ġapı açıldı:

TİLDA — Ġısa dalğalı bir çızıġdan ibaret (~) diakritik işaredir ki, adeten lüğetlerde sözlerin ve ya onların hissele-rinin evezinde işlenib, yığcamlığa sebeb olur. tildadan hem de transkripsiyada müħtelif meġsedlerle istifade olunur.

TİPOLOJİ TESNİFAt —İfade vasitelerinin taksonomik katéġoriyalar esasında sistémleşdirilmesi üzre aparılan dil tes-nifatı.

TİPOLOKİYA—1. Dillerin tipoloji tesnifat üsullarını işleyib hazırlayan ve bu tesnifatın prinsiplerini tedġiġ édev dilçilik bölmesi. 2. Menşeyinden asılı olmayaraġ en müħtelif dilleri müeyyen ġruplara ayırmaġ üçün esas véren ümumi dilçilik. taksonomik katéġoriyalarını müeyyenleşdirme.

TİtREYEN SESLER — teleffüzünde havanın yolu ritmik şe-kilde bir néçe defe açılıb-bağlanan sonor sesler. Meselen, Azer-baycan dilindeki [r] sesi kimi.

TİtUL — Féodalizm ve kapitalizm cemiyyetinde şeħse irs ġalan ve ya bağışlanılmış ad, ad-san, rütbe: kıyaz, ġraf, hérsoġ, baron, şah, şahenşah, ħan, bey, ħanım, beyim, banu, şahzade, ağa, séyid, aħund, molla, haçı, meşedi, kerbelayı. Danışıġda ve yazı-da şeħse müraciet olunan zaman tituldan be'zen müsteġil şekild» istifade olunur. titul antroponimle yanaşı işlenen términdir. Ġraf tolstoy, hérsoġ Alba, knyaz Mışkin, Şah İsmayıl, Feteli ħan, Sultan Selim, Pericahan ħanım, Burla ħatun, Ġasım bey, Abbasġulu ağa Bakıħanöv, Ağa Zaman, Séyş) Ezim, Aħund Elesker, Molla Penah, haçı Murad, Meşedi İbad, Kerbelayı talıb.

TON 1. — 1. Kerkinleşmiş ses téllerinin ritmik (ahenkdar) şekilde reġsétme tézliyi ile müeyyenleşen sesin fiziki kéyfiyyeti. Esas ton (sade ton) — Saitlerin akustik esasını teşkil éden ve onların yaħşı éşidilmesine imkan véran ses tonu. Elave ton — Baħ: Obérton. Ses tonu — hava tezyiġi neticesinde bir-birine ya-ħınlaşmış kerkin ses téllerinin titreyişi (vibrasiya) ile emel» kelen ses. 2. Baħ: Musiġili vurğu. 3. Nitġin ahenkdarlığını (mélo-dika) te'min étmek üçün sesin ġalħması ve énmesi. Yükselen ton. Énen ton.

TON II. Baħ: témbr II.

TOPLU — topluluġ ħususiyyetine malik olan. tek işlenen toplu isim.

TOPLULUĠ — Bir bütöv tam (kütle, kolléktiv ve s.) kimi tesevvür édilen éyni ve ya benzer eşyaların hisselerine bölünme-den adlandırılması. topluluġ anlayışı. topluluġ katéġoriyası.

TOPONİM — Müħtelif çoğrafi adların mecmuyunu bildiren términ olub, şeher, kend, él, oba, ġite, çay, dağ, düz, köl, ölke, te-pe, dere, kéçid, nohur, bulaġ ve s.-ni ehate édir. her hansı coğra-fi obyéktin ħüsusi adı. Bu términ hidronim, oykonim, spéléonim, ħoronim, urbanonim, dromonim, aġronim, drimonimleri ehate édir. Ħezer denizi, Kür, Köy köl, Sumġayıt şeheri, Daşİesen şeheri, Salahlı kendi, Ġafġaz, Semed Vurğun küçesi, Bolşévik küçesi, Kençler méydanı. 1 №-li kolħoz bazarı, Ġarayazı méşesi, Şirvan düzü.

Bütün toponimleri müħtelif prinsipler esasında tesnif ét-mek mümkündür: a) erazi (ġurudakı obyéktlerin adları) ve akva-torial (sudakı obyéktlerin adları) adlar; b) mikrotoponimik (ki-çik obyéktlerin adları) ve ıakrotoponimik (böyük eraziye meħsus obyéktlerin adları) adlar. toponimlere hem de aşağıdakılar da-ħil édilir: ħoronimler (iri iġtisadi ve ya tariħi ehemiyyeti olan rayonların adları), oykonimler (bütün yaşayış menteġelerinin— şeher, ġesebe, kend ve s. adları), dromonimler (demir yolları, ma-kistral yollar, marşrut adları), oronimler (dağ, dere, uçurum, tepe, kedik, zirve, kéçid adları), spéléonimler (mağara, zağa, kaha, yéraltı kéçid adları), hidronimler (yéraltı köl, çay adları), drimonimler (méşe örtüklerinin adları, habéle oriyéntir bildi-ren ağaç adları), pélaġonimler (deniz adları), limionimler (köl adları), Hélonimler (bataġlıġ adları), potamsnimler (çay adla-rı). Ġoşa toponim — İki bütöa, ġuruluşça müsteġim, bir-birine tabé olmayan adlardan düzelep ve bütövlükde her hansı coğrafi obyékti bildiren toponim. Oréħovo-Zuyévo şeheri, İvanövo-Vozné-oénsk şeheri, Volġa-Don kanalı, Samur—Abşéron kanalı, Lenke-ran—Astara iġtisadir-u, Kelesen-köresen ġalası, Çaħırlı-Alvadı sovétliyi. Patronimik toponim — Evveller hemin yérde yaşayan, ata-nın adı ile bağlı olaraġméydana kelen çoğrafi ad (adeten oykonim). Azerbaycan SSR-de «oğlu» ile yaranan toponimler azdır. Patro-nimik adlar en çoħ ata (ve ya baba) adına -lı, -li, -lu, -lü şe-kilçilerinin artırılması ile düzelir. Saloğlu (Ġazaħ r-u), Sa-rıçeferli, Kelbehüséynli, Orduħanlı, Ehmedli, hesenli, Behmen-li (Masallı r-u), Memmedli. Poséssiv toponim — Her hansı ob-yéktin onun sahibine meħsus olmasını kösteren toponim. Ħan sara-yı, Şiréanşahlar sarayı, Şah Abbas mesçidi, Salahlı kendi, hesenli kendi, Ehmedli kendi, Ġız ġalası, hökumet évi. Adeten poséssiv toponim yiyelik ve mensubiyyet ħüsusiyyetlerine malikdir. Azerbaycan toponimikasında hemin yolla emele ketirilen topo-nimler çoħdur. Lakin bunların çoħu, ħüsusen Sovét hakimiyyeti illerinde yaradılan toponimler sahpblik, mensubluġ me'nasını ifade étmir. Béle toponimler ikinci növ te'yini söz birleşmesi formasındadır: Sabir bağı, Füzuli méydanı, Kirov parkı, V. İ. Lénin méydanı, Kğnçlik méydanı, Razin ġesebesi, Nesimi rayonu. Sahilboyu toponim — Denizde ve sahilde tebii ve ya insan eli ile yaçadılmış her hansı obyéktin ħüsusi adı: Méġanom burnu, Çoban-Bastı, Néft daşları, hövsan burnu, Puta burnu, Senkçal burnu, Elet burnu, Pirsaat burnu. Seciyyelendirici toponim —terkibipde obyékti te'yin éden, onun müeyyen nişanını, kéyfiyyeti-ni, kemiyyetini bildiren söz işlenmiş toponim. Ġırmızıkend, Ġırħçıraġ (kend), Üçtepe (kend), Baş kend, Ağdam, Ağdaş, Ġarayé-ri (kend), Ġaraçalı (kend), Şorsulu (kend), Köy köl, Ġara çay, Eyri çay, Korçay, İnçeçay, Köyçay (çay). Substrat toponim—Müeyyen era-zide evvelden yaşayan ħalġın toponimiyasından hemin erazide yaşa-yan başġa ħalġın topnoimik sistémine daħnl olan ecnebi toponim. Bu çur adlar öz «ġidasını» ecnebi toponimlerden alaraġ formala-şır. Substrat toponimi ġebul éden dil o adı çoħ vaħt éle yaħşı menimseyir ki, o, «özke» éléménti kimi diġġeti celb étmir; be'zen de étnik cehetce onları ayırmaġ çoħ çetin olur. Meselen, Ordubad toponimini kéturek. Bu toponim iki hisseden ibaretdir. a) Ord— ordu sözündendir; b) abad ise Fars sözüdür. hemin sözler birle-şende sözün ilk saiti düşmüşdur. Abad sözü Fars diline meħsus olsa da onu esl Azerbaycan sözlerinden ferġlendirmek mümkün dé-yil ve bir çoħ başġa (Sabirabad, heziabad, Celilabad, Ceferabad ve s.) toponimlerin de emele kelmesinde iştirak étmişdir.

TOPONİM-«LEĠEB»—Covrafi obyéktin esas, resmi adından elave, kinaye ve éyhamla işlenen ġéyri-resmi adı. ABŞ-da: Aħı-rınçı serhed (Alyaska), Ġızıl ştat (Kaliforniya), Küneşli ştat (Florida), dilençiler küçesi, aristokratlar küçesi ve s. to-ponim — «leġeb»den en çoħ şifahi danışıġda istifade édilir. Bu cür adlara artıġ metbuatda ve bedii edebiyyatda da rast ke-linir.

1900-cü ilde Maştağa kendinde çamaat üç hisseye ayrılmışdı: Séyidler mehellesi, Ħonħar mehellesi, Kéçel mehellesi (h. Sa-rabski). Mü^-asir toponim—«leġeb»ler daha çoħ müsbet éeciyyeli-dir ve feħri ad kimi işlenir. Şvrġin ġapısı (Azerbaycan SSR). Kençlik şehdri (Sumġayıt). İkinçi Bakı, (Başġırdıstanın néft erazisi). Dünyanın sekkizinçi mö'çüzdsi (Néft daşları). Külekler şdheri (Bakı) ve s.

TOPONİMİYA — toponimlerin cemi. Azerbaycan toponimiya-sı. Aşağı Volġaboyu toponimiyası.

TOPONİMİK — toponimika ve toponimlerle elaġedar olan; bağlı olan. toponimik adlar. toponimik söz. toponimik atlas — Müeyyen bir erazide müħtelif toponimik hadiselerin yayılmasını ğösteren toponimik ħeritelerin sistémli toplusu. Vénésiyanın to-ponimik atlası. toponimik aréal— Bu ve ya diğer toponimlerin yayılma sahesi. toponi_mik izoġlos (topoizoġlos) — toponimik ħerite üzerinde çekilmiş bu ve ya diğer toponimik hadisenin yayıldıġı erazini kösteren ħett. Azerbaycan hidroniilerinin léksik izoġlo-su. Düzeltme toponimlerin étimoloji izoġlosu. toponimik sub-strat — tedġiġ olunan dövrde hemin erazide yaşayan ħalġın topo-nimikasından yoħa çıħmış élémént ve ya dil éléménti. Meselen, Novġorod slavyanlarının toponimikasında fin-uġor substratları; Bélorusiya toponimikasında baltik substratları kimi. toponimik ħerite — Ayrıca kötürülmüş toponimin, onun mü'eyyen éléménti-nin, bir ġrup toponimi, toponimik hadisenin yayılmasını, dina-mik inkişafını ve ictimai hadiselerle elaġesini kösteren téma-tik ħerite. toponimik kök — Her hansı toponimik léksémin şekil-çilerini atdıġdan sonra ġalan hissesi. Ħan-lıġ (kend), Ħına-lıġ (kend), Ġazan-çı (kend), Demir-çi (kend, Dervşi-ler (kend), Ġuş-çu (kend), Kümüş-lü (kend), Ġapı-çıġ (dağ), Méhman-i (kend)

Şorba-çı (kepd), Ġubad-lı (şeher, rayon), Devz-çi (şeher, rayon), Daş-kes-en (şeher) ve s.

TOŞNİMİKA//TOPONOMASTİKA — 1. Onomastikanın topo-nimleri ve onların méydanakelme ġanunauyğunluġlarını, inkişa-fını, funksiyasını öyrenen şö'besi; coğrafi adları tedġiġ éden léksikolokiya şö'besi.

2. Müoyyen eraziye meħsus coğrafi adların mecmusu. Poétik topo-nimiğa — Bedii edebiyyatda işlenen toponimleri, onların yaran-ması ve istifade olunması ħüsusiyyetlerini öyrenen toponimika şö'besi.

TÖREME SÖZ — Şekilçi artırmaġla düzelen söz.

TRANSKRİPSİYA— I. Élmi-tedġiġat meġsedi ile nitġin yazılış ġaydalarını tenzimleme usulu. 2. Ecnebi dillere meħsus söz-lerin (esasen ħususi adların ve términlerin) Azerbaycan elif-basına meħsus herflerle eks étdirilmesi. İnkilisce Zhakézréaġé adı dilimizde Şékslir, fransızca Koizzéai — Russo, almanca Soé4hé—Köté, rusca turġénév ise turkénév şeklinde transkripsiya édilir. Foiématik transkripsiya—Sesli nitġin héç de bütün çe-hotlerini déyil, yalnız fonématik cehetlerini (ferġlendiriçi funksiyaya malik olan, sözlerin ve morfémlerin ses cildini deyişa bilen cehetlerini) eks étdiren yazı. Bu transkripsiyanın prinsipi béledir ki, her bir foném ne ġeder müħtelif teleffüz variantla-rında tezahur étse de, hemişe éyni bir işare ile. (herfle) eks étdirilir. Fonstik transkripsiya — teleffuzu mümkun ġeder deġiġ şokilde oks étdirmek üçün tetbiġ édilen yazı üsulu, transkripsiya. Burada éyni bir fonémin bu ve ya diğer variant(lar)ını eks ét-dirmek üçün müħtelif işarelerden istifade olunur. Béynelħalġ fonématik transkripsiya — Baħ: Béyielħalġ.

TRANSLİTÉRASŞA — Bir elifba sistémi esasında yazılak metni (söz, birleşme, héca, ses) başġa elifba sistémine meħsus vasitelerle eks étdirme. Adeton translitérasiya başġa ħalġlarz meħsus şeħs adı, familiya, çay, şeher adı ve s. kimi ħususi ad-ları ana dilinde eks étdirmek meġsedi kudür. Bu términi ilk defe 1940-çı ilde L. V. Şérba ireli sürmüş ve bir dilin ħususi adları-nın başġa dilin orfoġrafiya vasiteleri ile vérilmesi kimp se-ciyyelendirmişdir. Onun ardıçılları (M. İ. Matuséviç-, L. R. Zindér) translitérasiyanı transkripsiyadan ferġlendirmeye çalışmışlar. transkripsiyanın birce meġsedi var: ecnebi adı tam deġiġ eks étdirmek. translitérasiya daha bir sıra cehetleri nezerde tutur: orijinalda müvafiġ vahid néce yazılır; néce te-leffuz édilir (Zhakézréaġé adını inkilisler Şékspir terzinda teleffuz édirler), bu ad en'eneye köre néçe yazılıb ve s.

TRANSFORM — Şekliin deyişmiş dil forması, struktur. Nüvğ çümldiin transformları. Kitab kitabdır (nüve cümle). Bu-nun transformları: Bu kitab kitabdır/'/Kitab bu kitabdır/yBu kitab yaħşı kitabdır. Esl kitab bu oħuduğum kitabdıryyEsl kitab budur/Bu dsl kitabdır ve s.

TRANSFORMAOİYA — Nüve strukturu esasında nkinçi struktur (ve ya numune) séçme üsulu. transformasiya métodu cümlelerin me'na ve formal strukturlarının elaġesini, munasibetpni müey-yenleşdirir.

transformasiya prosésinin esasını n ü v e ç u m l e l e r dé-yilen konstruksnyalar teşkil édir. Bu çüçileler en kiçik ve ya en sade konstruksiyalardır: Böyük böyükdür, kiçik kiçik. Olar olar, olmaz olmaz. Bu kimi en kiçik nüve cümlelerin komponéntlerinin her biri elave sözler hésabına kénişlendirile biler.

Vasitesnz iştirakçılar üzre tehlil métodu distribusiya méto-dundan üstün olduğu kimi, transformasiya métodu da vasitesiz iştirakçılar üzre tehlil métodundan üstündür. transformasiya métodu vasitesile her bir cümlenin (konstruksiyanın) düzelme (dé-rivasiya) tariħini müeyyenleşdirmek mümkündür. Elbette, düzelme tariħi héç de cümlenin işlenme tariħi déyildir. Düzelme tariħn tehlil olunan vahidin başġa strukturlar (transformlar) ile ela-ġesi, bütün elaġedar strukturlar içerisinde yérleşmesi démekdir. transformasion tehlil her hansı konstruksiyanın başġa kons-truksiyalarla elaġesini köstermekden elave, hem de ayrı-ayrı sözlerin çoħme'nalılığını müeyyenleşdirmekde mühüm rol oynayır. Sözün çoħme'nalılığı bütün dillere ħas olsa da, morfoloji elametleri az olan dillerde özünü daha çoħ kösterir.

Vasitesiz iştirakçılar üzre tehlil métodunun esas ġüsuru cümlelerin (ve diğer konstruksiyaların) derindeki ve üzdeki struktur arasında münasibeti eks étdiren yardımçı konstruksiya-da;-ın müeyyen édile bilmemesidir. Meselen, 0 da senin kimi pis oħumur cümlesi bir néçe şekilde anlaşıla biler: a) sen pis oħu-mursan, o da pis oħumur, b) Sen pis oħuyursan, o yaħşı oħuyur.

İmtahana kédirem terkibinde birinci söz hem «imtahan vér-meye», hem de «imtahan kötürmeye» me'nası ifade éde biler. Vasi-tesiz iştirakçılar üzre tehlil métodu bütün bu kimi konstruksi-yaların mahiyyetini aça bilmir. Çünki her bir terkibin üzdeki strukturu bir şekildedir. Odur ki, bu kimi terkibler transforma-siya métodu ile öyrenile biler. Démeli, eslinde transformasion modél hem de vasitesiz iştirakçıları ehate éden ve cümlenin (terkibin) ıe'nasını müeyyenleşdiren en mükemmel modéldir. transformasiya ġaydaları — transformasion tehlil zamanı istifade olunan ġaydalar. transformasiya ġaydası esas (nüve) ve dü-zeltme modéller arasındakı elaġenin müeyyen édilmesi üsuludur.

transformasiya ġaydaları hem vasitesiz iştirakçılar üzre tehlil ġaydalarını, hem transformasiya modéllerinin duzelmesi ġaydalarını, hem de morfofonémika ġaydalarını ehate étdiyinden en mükemmel ve yaradıcı métod hésab olunur. transformasiya prosési analiz (tehlil) ve sintéz (terkib) prosésinden ibaretdir. transformasion tehlil (analiz) konstruksiyaların invariant me'-nasını müeyyenleşdirir, me'lum me'nanı (ve ya mezmunu) fsrmal-

laşdırır ve morfofonémik tehlpl aparır. transformasion sintéz {terkib) ise mövcud konstruksiyaların ilkin veziyyetini (nuve konstruksiyaları) müeyyenleşdirmeye cehd kösterir. her iki üsul (transformasion tehlil ve terkib) konstruksiyanın esas mezmununumüeyyenleşdirmeye ħidmet édir.

transformasiya prosési bölünmoyen (üzvlerine ayrılmayan, üzelekmeyen) nuve cümlelerini müeyyonleşdirib, onların transformlarını tapmaġdan ibaretdir. transformasiya métodunun tetbiġi müħtelif yollarla olur. 3. S. Ħarris, N. Ħomski ve başġalarının eserlerinde bu métod etraflı şerh édilmişdir. Strukturuna köre transformasiyanın müħtelif növleri vardır. Sade cümle strukturunu saħlamaġla transformasiya. Béle transformasiyada söz birleşmeleri (söz birleşmeleri merhelesinde) deyişib, başġa birleşme şekline duşür. Burada fé'lin te'sirli ve ya te'sirsiz olması mühüm rol oynayır.

te'sirsiz fé'llerle düzelen struktur mübteda ve ħeberden ibaret (5+U) olur. Nüve cümle 5+U şeklinde köéterilir.

Külek esir formulu: 5+U, KF+UR, KR-*-1^, UR->UV. Nüve cüm-leni zerflikle kénişlendirek: Kulek esir-N5u kün külek esir->-Bu kün külek berk esir.

Zerflik V) herfi ve ya AAç (Aduéth) ile formallaşdırılır. Eker zerfliyin növlerini ġéyd étmek lazım kelerse, onun 6 ve Apu formasına hemin zerflik növünün baş herfi ġoşulur.

Eli mektebde oħuyur cümlesini formallaşdıraġ: ^R+(O)+UR Zerfliyi bildiren O dırnaġ içerisine alınır. Çünki bu vahid iħtiyari konstituént hésab édilir.

tUsirli fé'ller üçüzvlu nuve cümlelerde özunü kösterir. Bu-rada fé'lle elaġedar sözler fé'lden evvel ğelir: Eli dersi ġurtar-dı. Formulu: KR+IR+ÜR

Burada dersi sözü IR₂ fé'le tabédir.

te'sirli fé'lleri olan nüve struktur da zerflik hésabına ké-nişlene biler: ^R^+UR^+UR+Otġ+Ashġ. tesdiġ cümlelerin trans-formasiyası. Bu transformasiyanın da müħtelif növleri vardır ki, onlardan be'zilerini ġéyd édek: a) teleffüzde ġısaldılmış sözlerin uzun formasını yazmaġdan ibaret transformasiya. 0 kele-siydi-*o kelesi idi. Oħuyarmış->Oħuyar imiş.

Bu transformasiya söz birleşmeleri ve mürekkebsözlerde de ézunü kösterir. Ġaraköz-^-ġaraközlü-^köz(leri) ġara olan->-közu ġara; b) Nida cümlesi transformasiyası (şirin ħeyal-^ne şirin. ħeyal!); v) Emr cümlesi transformasiyası: Men isteyirem (arzu édirem...) ki, siz téz kédesiniz-^-Siz téz kédin- >téz kédin-*-Ké-din-+téz!; ġ) Sual cümlesi transformasiyası: Sen kédirsenmi?-*-Sen kédirsen?-+Sen haçan (hara) kédirsen?^-Sen? Kédirsen? No-minallaşdırma transformasiyası. Buradan nüve cümlelerin me'-nası ġalmaġla sözlerin birleşme ġaydalarının deyişdirilmesi nezerde tutulur. Eker substantivleşme dédikde en'enevi dilçilik baħımından başġa nitġ hisselerinin isme çévrilmesi nezerde tu-tulurdusa, nominallaşdırma transformasiyası déyende sintaksise meħsus olan cümlenin ad bildiren birleşmeye çévrilmesi nezerde tutulur. Bunun da növleri müħtelifdir: a) Cümleden kömekçi ün-sürler atılmaġla nominallaşdırma elde édilir. hesen kéçğldir (id,i)-+-Kéçel Hesen; b) Sifetlere sözdüzeldici şekilçiler ġoşu-lur: Hġsen ġoçaġ adamdır-^hesğnin ġoçaġlığı-*-Ġoçaġ hesen; v) Sa-hnblik, varlıġ anlayışı müħtelif yollarla bildirilir. Ehmedin kitabı var-^-Ehmeddd kitab var-+Ehmed kitab sahibidir->-Ehmed kitaba sahibdir-+Ehmedin kitabı. Substitusiya — Éyni nitġ hisse-sine meħsus iştirakçıların funksional oħşarlıġ esasında bir-birini evez étmesi (yérinde işlenmesi) métodudur. Bu métodun ġrammatik rolu böyükdür. Substitusiya yolu ile dil vahidlerinin olaġeleri, sémantik münasibetleri müeyyenleşdirilir. Substitusiya-nın iştirakçılarına substitutlar déyilir. Substitutların müħtelif névleri vardır ki, bunlardan en çoħ yayılanı pa-ralél (müvazi) substitutlar hésab olunur. Metndo işlenan sözlerle bir ümumi ġrup teşkil éden sözler toplusuna paralél subs-titutlar déyilir. Aşağıdakı cümlelerden bunu körmek olar:

hesen inlasda yaħşı danışdı.

Eli yığınçaġda közel me'ruze étdi.

Memmed meçlisde e'la çıħış étdi.

Bu dersde... kéniş dédi.

Ġulunun atası... kéniş dédi.

Müellim... ürekle söyledi. , .......Sdthi ħeber vérdi.

natiġ... zeif...

Evezlikler şeħs adları, ħüsusi adlar, saylar, sifetler, éöz birleşmeleri yérinde işlenir. Bütün bir ifade, cümle bir fé'l ile, kömekçi sözle evez olunur. Bir sözden ibaret cümle evezleri substitusiyaya en yaħşı nümunedir.

TRANSFORMASİON ĠRAMMATİKA — Müħtelif ġrammatik formaların, söz formalarının, düzeltme ve mürekkob sözlerin, éöz birleşmeleri ve cümlelerin transformasiyası ġaydalarını öyre-nir. Başġa sözle, sözlerin morfoloji formalarının ġoşmalı birleşmelerle, neġli cümlelerin sual cümleleri ile ve s. evez-lenmesi ġaydalarını éyrenir: kamançaçı — kamançaçalan; teessüfle démek — teessüf hissi ile démek; mene kitab al — menim üçün kitab al. Me'lum fé'llerin mechul fé'llerle evez olunması: hesenin yazdığı erize — hesen terefinden yazılmış erize. Fé'li cümle-lerin ismi cümlelerle (ve eksine) evezlenmesi: Kimi çalır, kimi oħuyur — Çalan kim, oħuyan kim. tesdiġ çümlalerin inkarla (ve eksine) evez olunması: Dé, dé, o bir beladır — Déme, déme o bir beladır. Neġli cümlenin sual cümlesi ile (ve eksine) evezlenmeéi: Sen mektebe kédersen — Sen mektebe kédersen?

TRİFTONĠ — Üç sait sesin bir hécada birleşmesi. Meselen, İnkilisçe Huép1u-51oġéués1 tvénti-storéyéd (iyirmi mertebeli) sa-zündeki éué sesleri triftonġdur, bu üç sait bir hé-ca teşkil édir. Azerbaycan dilinde triftonġ yoħdur.

TUNĠUS-MANCUR DİLLERİ — Événk, évén, mancur, nanay, udéy, oroç, ulç dillerini ehate éden dil ailesi.

TÜRK DİLLERİ — tariħi menşeyine köre iki budağa (ġerbi ve şerġi hun budağına) bölünen diller ailesi. Ġerbi hun budağına aşağıdakı ġruplar daħildir: bulġar ġrupu (ġedim bulġar, suvar, sabir, avar, ħezer dilleri ve müasir çuvaş dili); oğuz ġrupu (ġedim oğuz, trüħmen, müasir türkmen, ġaġauz, Azerbaycan, türk, ġedim selçuġ, osmanlı dilleri); ġıpçaġ ġrupu (ġedim ġıpçaġ ve ġızıl orda dilleri, müasir ġaraim, kumıġ, ġaraçay-balkar, tatar, baş-~ ġırd, noġay, ġaraġalpaġ, ġazaħ, özbek dilleri); karluġ ġrupu (ġedim uyğur, çağatay, özbek, yéni uyğur dilleri). Şerġi hun budağına aşa-ğıdakı ġruplar daħildir: uyğur-oğuz ġrupu (ġedim oğuz, ġedim uy-ğur, müasir tuva, karakas, yakut, ħakas, şor, çulım, kamasin, altay, sarı uyğur dilleri); ġırğız-ġıpçaġ ġrupu (ġedim ġırğız, müasir ġırğız, altay//oyrot dilleri).

TÜFÉYLİ SÖZLER — Nitġde işlenen, lakin ünsiyyete ħidmet étmeyen, me'na yüku daşımayan sözler ve ya ifadeler. Bu veziyyet ya danışanın nitġ medeniyyetinin o ġoder de yüksek olmaması ile, ya da bu ve ya dikor sözleri séçib işletmekde çetinlik çekmesi ile elaġedardır". Meselen, nitġde istifade édilen, démeli, zad, şéy, démek, bélelikle, démğk o.ġar ki, ġéyd étmek lazımdır ki, kimi söz ve ifadeler tüféyli (parazit) sözlerdir. Bedii eserlerde pér-sonajın nitġini ferdileşdirmek ıeġsedile onların dilinde tü-féyli sözlerin işledilmesi bir bedii üsul hésab olunur. C. Çab-barlının «Sévil» pyésinde avam kendln Babakişi kelmebaşı «türkün sözü» ifadesini işledir: Démzli, Alakişi ġazançıdır, mğn de türkün sözü, oçaġçı. türkün sözü, kanda kétmek isteyirdik. Yol çala-çuħur idi. Danışıġ dilniden mesallar: Özüm üçün ke-zirem. Oħuyuram özüm üçün ve s.