Musa İsrafil oġlı Adilov Zémfira Nadirovna Vérdiéva Faranġiz Mamédali kızı Aġaééa

FUNKSŞA— 1. Nitġdo işledilerken dil vahidlerinin (éléméitlerinin) yériiz yétnrdikleri vezife, onların rolu. Sifetin teyin funksiYY.sı-. Adlıġ halın mübteda funksiyası. Morfoloji •funksiya — Ġrammatik formanın ifade étdiyi mezmun (anlam). •Ferġlandiriçn funksiya — İfade (sos ceheti, forma) çehetden fonémin esas funksiyası. Mahayyeti budur ki, sémantik seviyyzli muvyyen vahidi (morfémi, sozu ve s.) éyni seviyyeli başġa vahidden ferġlendirir; köz—köz, ot—od ve s.

2. Dil vahidinin nitġde işledilmesinin meġsedi ve ħüsusiyyeti. te'yin funksiyası. Zerf funksiyası. Fé'li bağlama funksiyası. Déyktik funksnya — İşareétme, késterme funksiyası. İkinci funħsiya — Sintaktnk vesitelerin nitġde ferdi işledilmesi; sintaktik vahidpn müeyyen şeraitde (müeyyen nitġ mübadilesi şeraitinde ve müeyyen dil éléméntleri ile elaġzlendirilmekle) kesb étdiyi sintaktik ħüsusiyyet. İnkonġruént fukksiya — Söz forması-nın ümumħalġ dilinden ferġli okkazional işlenmesidpr ki, bu-nunla da hemin formanın uzual işlenmesi pozuluo. hpmınız bir ağızdan déseydi, Vahidov bu işleri körerdimi? (M. İbrahimov). Konġruént funksiya — Söz f°R^masının esas morfoloji ħüsusiyyet-lerine müvafiġ işlenmesidir ki, bununla da inkoġruént funksiyadan ferġlenir ve ona ġarşı ġoyulur. Kulminativ funksiya — Nitġ aħınında sözleri ve onların bivleşmelerini ayırmağa ħidmet *den (fonétik) ses ħüsusiyyetleri. Nomikativ funksiya — Söz ve ya söz birleşmesinin eşyanın adı olma funksiyası; sözüi adlandırma funksiyası. Pérséptiv funksiya — Nitġ seslerinin derkétma obyékti olma funksiyası; sosin maddilik funksiyası. Siġnifikativ funksiya—1. Dilin müeyyen me'naya malik ünsürlerinin (morfém, söz, sintaġma ve s.) ferġlendirilmesinde fonémlerin funksiyası, meselen, od—ot, ad—at, köz—köz, birden (birden dédi) birdek (iki birden böyükdür). 2. Baħ: Siġnifikasiya. Sintaktik funksiya— Söz birleşmesi ve cümle terkibinde işledilme funksiyası, mü-eyyen vahidin daha böyük mürekkeb sintaktik tamın bir hissesi olmaġ é'tibarile rolu ve ħüsusiyyetleri. Sintaktik işarenin ilkik funksiyası — Dilin sintaktik sistéminin bir hissesi kimi kötü-rülen sintaktik işareye ħas funksiya. (Bu zaman hemin sintaktik işarenin konkrét işledilmesinin bu ve ya başġa ħüsusiyyetleri-nin hamısından serf-nezer édilir.) Hüdudlaşdırıcı funksiya — Ardıcıl vahidler (sintaktik seviyyede) arasında hüdudu késter-mek funksiyası. 3. Vezifa, işledilme, istifade baħımından di-lin ve onun éléméntlerinin müħtelif cehetden (aspéktde) işar» édilmesi, kösterilmesi, ġéyd olunması. Dilin akkumulyativ funk-siyası — Boşeriyyetin ictiman-tariħi tecrübesini toplamaġ, ona yiyelenmek funksiyası. Dil sayesinde her yéni insan nesli evvel-çeden ġazanılmış bütün nailiyyetlere, tacrübelerin neticelerin» hazır şekilde sahib olur. Dilin apéllyativ funksiyası — Diliv esas funksiyalarından biri olub, dinleyiçiye müraçiet, dinleyici-ni nitġi anlamağa tehrik étmek meġsedi küdür. Dilin eġli-k.ommunikativ funksiyası — Dilin esas ünsiyyet funksiyası; me'-lumatvérme funksiyası. Ünsiyyet nedir? Ünsiyyet hzr hansı bir meġsedlo bir şeħsin başġasına müeyyen me'lumat vérmesine déyi-lir. Ünsiyyet iki ve ya daha çoħ şeħsin kommunikativ fealiyyetk neticesinde baş vérir. En muhüm ünsiyyet vasitesi dildir. Dilin ünsiyyet vasitesi olması onun kommunikativ funksiyası hésab édilir. İnsanlar ünsiyyete kirmekle öz fikirlerini, arzu ve isteklerini, hiss ve heyeçanlarını bir-birlerine çatdırır, müeyyen meġsedle bir-birlerine te'sir kösterir, ümumi ve ġarşılıġlı anlaşmaya nail olurlar. Ya lnız dil sayesinde adamlar bir-birlerini başa düşürve buna köre de heyatın bütün sahelarinde fealiyyet köstere bilirler. Odur ki, dil cemiyyetin varlığını ve inkişafını te'minéden başlıca amillerden sayılır. Kommunikativ funksiya dilin başlıca içtimai funksnyasıdır. Dilin kumulyativ funksiyası — Dilin merkezleşdirme, sintézleşdirme, umumileşdirma ġabiliyyeti. Dilin hazırlaşdırma funksiyası — Dilin kommunikativ funksiyasından ferġli olaraġ yalnız müeyyen şeraitde tezahür édir; danışan dinleyiciye informasiyanı birden-bira çatdıġmır, belke dinleyicini informasiyanı derk étmek üçün hazırlayır, onun diġġetini özüne celb édir..vaziyyetin tebiiliyini sübuta çalışır ve s. İşarz funksiyası — tamamile şerti vasitelerin kömeyi ile informasiya vérilmosi. İfade olunan mefhumla ve ya vérilen informasiyanın"réal (fiziki) tabieti ile bu şorti vasitelerin maddi tebieti(ceheti) arasında héç bir tebin elaġe yoħdur. Ékspréssiv funksiya — Dilin ikinci mühüm funksiyası ékspréssiv funksiya hésab olunur. Bu fuiksiya dilin fikri ifade vasitesi, onu başġalarına çatdırmaġ ve müsahibe te'sir köstermek vasitesi olduğunu eks étdirir. Kommunikativ funksiya baħımından dil, ünsiyyet vasitesi„éksġféssiv funksiya baħımından ise fikri ifade (étmek) vasitesidir. Hem kommunikativ, hem de ékspréssiv funksiya dilin iki< başlıca funksiyasıdır. Marksist dilçiliye köre kommunikativ funksiya esasdır, aparıcıdır, dilin diğer funksiyaları ise yar-dımçı olub, ona tabédir. Müasir dilçilik cereyanları bir sıra hallarda dilin bu iki funksiyasına münasibetde biri-birindei keskin şekilde ferġlenir. Meselen, dilçilikde éstétik idéalizm nümayendelerinin fikrince, dilin yékane ve başlıca funksiyası ékspréssiv funksiyadır. Diğer cereyanın—dilçnlikde méħanistle-rin fikrince ise dilin éstétik funksiyası yérli-dibli yoħdur„ yalnız kommunikativ funksiya mövcuddur. Eslinde, dilin éksprés-siv funksiyası anlayışı özü de çoħ kéniş anlayış olub, aşağı-dakı funksiyaları ehate édir: a) informativ funksiya — ye'ni dil fikri ifade étme ve başġalarına çatdırma vasitesidir; b) émotiv. funksiya — ye'ni dil hissleri, heyecanları duyğuları ifade étme ve başġalarına çatdırma vasitesidir; v) iradi (volyuntativ) funksiya — ye'ni dil danışanın iradesini, arzu ve isteklerini; ifadeétma ve başġalarına çatdırma vasitesidir ve s.

Dilin bir funksiyası da elde édilmiş tecrübe ve bilikleriv mühafize olunub saħlanması, kelecek nesillere çatdırılması işinde mühüm rol oynamasıdır. Cemiyyetin bilik seviyyesini eks étdiren bu funksiya dilin ġnoséoloji ve ya akkumulyativ funk-siyası adlanır.

FUNKSİONAL DİLÇİLİK (MEKTEBİ) — Bu moktebe «Praġa dilçilik mektébi» de déyilir. Hemin mekteb dili bir funksional sistém hésab édir, her hansı dil hadisesini yérine yétirdiyi funksiya baħımından ġiymetlendirir. Diğer struktur mekteblerden. (Amérika strukturalizm mektebi) ferġli olaraġ dilin me'na ce-hetine de diġġet ve ehemiyyet vérir. Funksional dilçilik mektebi sinħronik tedġiġata üstünlük vérse de, dilin diaħronik öyrenil-mesini inkar étmir. Diğer struktur mekteblerden ferġli olaraġ dil hadiselerinde tedrici inkişafı da nezerde tutur. Daha bir ferġln cehot ondan ibaretdir ki, Praġa dilçilik mektebi ékstra-linġvistik amillerin rolunu nezere alır, dili ħalġın ümumi ta-riħi ve medeniyyeti ile elaġedar éyrenir. Funksional dilçiliyin başlıca nümayendeleri V. Matézius, B. Ġavranék, B. trnka, U. Va-ħék, Vl. Skaliçka, habéle N. S. trubétskoy, R. O. Yakobson, S. O. Kar-sévskidir.

Funksional dilçiliyin esas müddeaları béledir: dilçilik. müsteġil bir élmdir. Ona köre de psiħolokiya, mentiġ, fiziolokiya ve s. élmlere tabé olmamalıdır. Dil faktlarını biri-birinden tecrid olunmuş terzde ayrı-ayrılıġda déyil, elaġeli şekilde öyrenmek zoruridir. Çünki dil sistémdir. Dilin ifade vasiteleri müvafiġ bir sistém teşkil édir. Dil funksional sistémdir. «Funksiya» términi «asılılıġ» kimi déyil, meġsedeuyğuıluġ, vezkfe me'nasında başa düşülmelidir.

Ünsiyyet dili ile poétik dil ferġlendirilmalndir. Üisiyyet di-linde bütün ifade vasiteleri avtomatikleşmeye, poétik dilde ise aktuallaşmağa yönelir. Ümumi edebi dil sabit, lüğet baħımından,. habéle üslubi müħteliflik baħımından zenkin, me'naca deġiġ, orijiial olmalı, edebi dil kündelik meişet dilinden o ġeder de uzaġlaşmamalıdır. Dilin zenginliyi ve ifadeliliyi onun «temiz»liyinden efzeldir. her cür (mentiġi, tariħi, ħelġi) pu-rizm dil medeniyyetine manéedir. Funksional dilçilik nezeri fonolokiyanı yaratmışdır. Fonémin söz ve morfémleri ferġlendir iesn cehetine ħüsusi diġġet yétirilmişdir. R. Yakobson diaħroin-yanın da sistém seciyyeli olması idéyasını ireli sürmüşdür. Praġa dilçiliyi tariħi fonolokiya prinsiplerini de işleyib ha-zırlamışdır. N. S. trubétskoy «dil ittifaġı» anlayışını müeyyenleşdirmişdir. «Cümlenin aktual üzvlenmesi> nezeriyyesi hemin mektebin nümayendesi V. Matéziusun adı ile bağlıdır.

FUNKSİONAL SÖZLER —Kömekçn nitġ hnsseleri ile ıodal sözlerin birlikde ümumi adı.

FUNKTİV — Ġlossématikada formal-mentiġi funksiya düzol-den iki üzvden biri: a) sözün me'nası—ifade: b) sos çildi— forma.

FÜSÉY NEZERİYYESİ — Dilin menşeyi haġġında antik yu-nan nezeriyyelerinden biri olub, téséy nezeriyyesine bir é'tiraz kimi yaranmışdır. Bu nezeriyyeye köre dil «tebii yolla», héç bir şertleşme olmadan yaranmışdır. Eşyanın adı onun mahiyyeti ile elaġedardır, onun tebietiin eks étdirir. Bu nezeriyyenin en körkemli nümaridesi Éfésli Héraklit béle hésab édirdi ki, her •bir ad müvafiġ eşya ile ġırılmaz surete bağlıdır, ad eşyanın lahiyyetini eks étdirir. İnsan küzküde, eşya kölkede eks olunduġu jimi, şéyin mahiyyeti de onun adında eks olunur.

X
ĦALĠ ÉTİMOLOKİYASI — Alınma ve be'zen de ana diln sözlerinin (ve ifadelerinin) ses terkibinii tesadüfn oħşarlıġ esasında başġa şekle salınaraġ işledilmasi. Esli pirġıran éle sen déyendir. O da dağıldı kétdi kişi kol-kosunun yanına. Selmid Lele berkimemşidir (Ç. Cabbarlının savadsız tipleri proġram, kolħoz, sémént sözlerini béle işledirler). «Atalar svzü» kitabında «ġellaçlıġda hatemin tayıdır» ifadesi kétakş, oslinde «...hatemi—taidir» şeklinde olmalıdır. Ġaranġuş sözü «ġırġlanğıc»dan, bayġuş sözü «biġu//piğu»dan ħalġ étimolokiyası esa-sında téremişdir. Lüğet terkibinin inkişafında ħalġ étimolokiyası adlanan hadisenin müeyyen rolu vardır. «Eçel-mayallaġ olmaġ» ifadesi danışıġ diline ħasdır. Buradakı «mayallaġ» vahidi müelleġ sözünün tehrifi neticesidir.

ĦARİCİ — 1. Nitġ ünsürleri ardıçıl, sıra ile düzülen, ay-rıca ifade olunan. 2, Dil faktlarının ifade vasitelerine, ses çildine aid olan. Sözün ħariçi forması. 3. Sintaktik vasitelerle ifade olunan, sintaktits vezife ile elaġedar olan ve sözün daħili ħüsusiyyetlerinden serf-pezer éden. Ħarişi ġrammatika. Ħariş obyékt. Ħariçi sintaksis. 4. Baħ: Dilħariçi. Ħariçi dilçilik. .Dilin inkişafında ħariçi amillerin rolu. 5. Nitġde söylenen, teleffüz édilen; ħarici nitġ (daħili nitġin eksi).

ĦARİCİ SÖZ — Dilde müeyyen ġeder şerti olaraġ işledilen; başġa dile meħsus söz.

ĦEBER — Cütterkibli cümlenii baş üzvü; diğer baş üzv — mübtedaya tabé olaı ve mübtedanın eks étdirdiyi eşyanın aktiv ve ya passiv elametini bildiren baş üzv. Psiħoloji ħeber. Men-tiġi ħeber. Adyéktiv ħeber — Snfetle ifade olunmuş ħeber. Bala bal kimi şirindir. Közeldiv yaşamaġ, kvzġldir heyat. Bölünmüş ħeber — Ad kle fé'lden ibaret olub, fé'le sinonim kimi işlenen ħeber: teeççüb étmj — teeççüblenmek, arzu étmek — arzulamaġ, kasad olmaġ — kasadlaşmaġ, tab étmek — tablamaġ, ġardaş olmaġ — ġardaşlaşmaġ. Ġrammatik ħeber — Esl ħeber; mentnġi ħe-berden, psiħoloji ħeberden ferġlendirilmek üçün işledilen linġ-vistik ħeber. Daħili obyéktli ħeber — Birinci komponéntindeki mü-çerred -lıġ, -lik, -luġ, -lük şekilçisine (adlarda) ve ya mücerred mesder şekilçisine (fé'llerde) yönlük hal şekilçisi ġoşmaġla dü-zelen daħili üzvlü tekrardan ibaret ħeber: aşıġ olmağına aşıġ-dır—aşıġlığına aşıġdır. İsmi ħeber—İsim, sifet, say, evezlik, ismi sifet, te'yini söz birleşmesi ile ifade olunan ħeber. Yaħşı-dost sal ġayadır (S. Rehimov). Közeldir yaşamaġ, külmek hevesi (S. Vurğui). Bütün ġiymetleri béşdir (E. Sadıġ). Anamın közünün ağı-ġarası bir menem (M. F. Aħundov). Ay ġuşiuğazlar, ne yara-şıġlısız (A. Sehhet). Mürekkeb ismi ħeber — Bir anlayış bil-diren mürekkeb adlarla ve te'yini söz birleşmesi ile ifade olu-nan ismi ħeber. En çoħ sévdiyim senetkar Mehemmed Füzulidir. Dramaturkiyamızın banisi M. F. Aħundovdur. Ġulu éaradinmez sdamdır (M. İbrahimov). Başġasına el tutmaġ çoħ yaħşı ħasiy-yetdir (E. Sadıġ). Men hesen ağanın éohumuyam (E. haġvérdiyév). Mürekkeb terkibi ħeber — hom mürekkeb ħebere, hem de terkibi. ħebere ħas elametleri özünde birleşdirmiş olan sintaktik kons-truksiya. Mektubunuz ġorħulu mektub idi (M. S. Ordubadi). Bu kağız da kuya ġardaşlıġ kağızı imiş (Mir Celal). Mürekkeb^: fé'li ħeber — Fé'lin mürekkeb formaları, analitik formaları,. frazéoloji formaları ve inténsiv formaları ile ifade olunan. ħeber. Sedr kolléktiée taşekkür éledi (E. Sadıġ). Kelmeyine kzler, bes sonra? (H. Méhdi). Ayaz ġorħuya düşdü, közlerini be-rğltdi (E. Veliyév). O yéne de esim-esim esir, titim-titim titre-yirdi.' (S. Rehimov). Mürekkeb ħeber — Söz birleşmesi, analitik. forma vo mürokkeb fé'l formaları ile ifade olunmuş ħeber. Mü-rekkeb fél sade ħober hésab olunmalıdır. her bir mürekkeb söz mehz bir söz hésab olunur. Mürekkeb cümle üzvü (ħeber) ise bir néçe sözden ibaret olmalıdır. Oħumağa başladı — fé'lin mürek-keb başlanġıc formasıdır. Yaza bildi — fé'lin mürekkeb (baca-rıġ) formasıdır. Yola vérmek, başa düşmek, verdiş élğmek — analitik formalardır. Kolħozun sedridir, hemin kitabdır, dédi-yimiz adamdır — söz birleşmeleridir. Sade ħeber — Sade, düzeltme ve mürekkeb sözlerle ifade olunmuş ħeber. Mürekkeb fé'l hésab olunan vahndler mürekkeb yoħ, sade ħeberdir. terkibi ismi ħeber — Adlara, habéle zerflere ve yoħ, var sözlerine idi, imiş bağlamalarından biri ve ya déyil (inkarda) edatını ġoşmaġla düzelmiş konstruksiya. Ah, ne közel deġiġoler idi (Y. V. Çemenze-minli). Oyunçular heyeçanlı idiler (İ. Efendiyév). Onun da bu işden ħeberi yoħ déyil (E. Sadıġ). terkibi fé'li ħeber—Esas fé'lden-ve ona ġoşulmuş olan idi ve imiş bağlamasından (ve ya vaçib, lazım, ħeber şekillerinden birine olmaġ kömekçi fé'lini-ġoşmaġdan) ibaret konstruksiya. İki aya ġeder şimal te-refdeki ölkeleri kezib dönmeli idim (Y. V. Çemenzeminli). A\ ġız, ġoy badyaiı, evvelden kerek bunu kğtire idin (M. F. Aħun-dov). terkibi ħeber—Esasen idi, imiş bağlaması (be'zon de déyil edatı ve müeyyen formalarda çıħış éden olmaġ fé'li) ile müsteġil me'nalı sözlerin birleşmesinden ibaret ħeber. Fé'li ħeber — Fé'lin ħeber, emr, vacib, mesder şekillerin-den, fé'li sifetlerden ibaret ħeber. Ġapının ġabağında dayanma-yın (M. S. Ordubadi). Dukanmı çğkilib, çenmi, bilmirem (N. Ħezri). Künü bu kün şehere kétmelisen (E. Sadıġ).
ĦEBERVÉRME — Müeyyen me'lumatı dinleyiçinin nezerine çatdırmaġ meġsedi izleyen kommunikativ ifade üsullarından biri.

ĦEBER BUDAĠ CÜMLESİ —Baş cümlede evezlikle (işare evezliyi ve te'yin evezliyi) ifade olunmuş ħeberleri izah éden ve ħeberin suallarına çavab olan budaġ cümle.

Ħeber budaġ cümlesinin iki tipi vardır: 1) Budaġ cümle baş cümleden ġabaġ işlenir ve terkibinde bağlayıcı söz iştirak édir. Baş cümlede ise işare ve te'yin evezliyi ħeber kimi işlenir, bu-daġ cümledeki bağlayıcı söze ġarşı ġoyulur. Budaġ cümlede işle-nen bağlayıcı sözler bunlardır: kim, her kim, her kes, ne.herne, néçe, ne çür. Bağlayıçı sözler ismin müħtelif hallarında çıħış éde bilir. Aşına her ne tökmüşsense, ġaşığına da çıħan odur '{S. Rehimov).

2) Evvel baş cümle kelir ve budaġ cümle oia ki bağlayıcısı ile bağlanır. Baş cümlenin ħeberi müħtelif transformlarda iş-lenen o, bu (odur, budur, onda, bu idi, ondadır, bundadır, onda idi, bunda idi, orasıdır, burasıdır, orası idi, burası idi, ora-sındadır, burasındadır, orasında idi, burasında idi, o oldu, bu oldu, o olub, bu olub, o olar, bu olar, o olaçaġ, bu olaçaġ, o olur, bu olur. 0 olsun, bu olsun, o déyil, bu déyil, ondan ötrüdür, bundan ötrüdür, onun üçündür, ona köredir, buna köredir ve s), habéle éld, béle (éledir, béledir, éle idi, béle idi, éle oldu, béle oldu) sözlerinden ibaret olur. Vasyanın aħır sözü bu oldu ki, Susanna Kényadan hem közel, hem de me'rifetlidir (M. S. Ordubadi). Me-nim fikrim béledir ki, insan yalnız adamlar arasında insan olur (Anar).

ĦEBER ĠRUPU — Ħeberden ve ondan asılı olan ikinci dere-çeli üzv(ler)den ibaret sintaktik vahid.

ĦEBERLİK — Mübtedaya meħsus elameti ħeberin ifade étme, eks étdirme, bildirme ħüsusiyyeti. Kéniş me'nada bu términ («ħe-berlik») prédikativlik términine sinonim hésab olunur, dar me'-nada ise «fé'llik» anlayışına sinonim kimi işlenir. halbuki prédikativlik bütün cümlelerde — hem cütterkibli, hem de tek-terkibli cümlelerde özünü kösterirse, ħeberlik yalnız çütterkib-li cümlelere ħasdır. Ħeberlik elameti yalnız o zaman ifade olu-na biler ki, bu elametin daşıyıcısı da cümlede iştirak étsin. «Ħoberlik» ve «fé'llpk» anlayışlarını da éynileşdirmek düz-kün déyildir. Çünki cümlede fé'l olmasa da ħeber iştirak éde biler. Meselen: «Dust biperva, felj birehm, dövran bisükun; Dğrd çoħ, hemderd yoħ, düşmen ġevi, talé zebun» (M. Füzuli).

ĦEBERSİZ CÜMLE — a) Cütterkibli cümlenin mübtedası şeklinde tezahür éden tekterkibli cümle: Ġarayazı, Kür ġırağı, köy çemen... (S. Vurğun).

b) Sıfır ħeberi olan élliptik cümle: Sarı-sarı sandıġlar; İçi dolu fındıġlar (tapmaca).

ĦEtTAtLIĠ —Aydın ve közel ħetle yazı yazma seneti, ġabi-liyyeti.

ĦEtTİLİK — Nntġi teşkil éden ünsürlerin düzülme, sıra-lanma ardıcıllığı, dil vahidlerinin ġlobal (birlikde, éyni anda) yoħ, zaman é'tibarı ile bir-birinden sonra sıra ile kelmesi prin-sipi. İşarenin ħettiliyi (işareleyen ħetti, işarelenen ġlobal seciyyelidir). Ħetti yazı. Ħetti foném. (Séġmént fonémler; su-pérséġmént//supraséġmént vahidlere ġarşı ġoyulur). Nitġin ħetti-liyi — Dil sistéminde éyni zamanda mövcud olsalar da nitġin ünsürlerinin réalize édilerken zamanca bir-birini izlemesi. Ade-ten nitġin ħettiliyi dilin ġloballığına ġarşı ġoyulur.

ĦİAZM — Sintaktik vahidleri (söz birleişesi, cümle) teş-kil éden komponéntlerin bir-birine eks sıra üzre düzülmesi esa-sında méydana kelen paralélizm; eksine (tersine) paralélizm. Başdan kéyinib ayaġdan ġıfıllandı, ayaġdan kéyinib başdan ġı-fıllandı («Dastanlar). Ġoşunu sağdan-sola, soldan-sağa ġırıb çatırdı («Nağıllar»). Ol dem keldi ki, keldi Adem (M. Füzuli). Deryalar olurdu cümle sehra, Sehralar olurdu cümle derya (M. Füzuli).

ĦyİTAB — Kime (be'zen de neye) müraciet édildiyini bildiren söz ve ya söz birleşmesi. Ħüsusi şeħs adı olan sözler, ġohumluġ bildiren sözler, şeħsin çemiyyetdeki mövġéyini, péşesini, seneti-ni, meşğuliyyetini, vezifesini, derecesini bildiren sözler, adam-ların ıilli ve ya yaş mensubiyyetini bildiren sözler, insanların ġarşılıġlı elaġe ve münasibetlerini eks étdiren sözler ve s. ħitab kimi işlene biler. Bundan elave, müħtelif héyvan adları ve leġebleri, cansız eşyaların adları, coğrafi adlar ve s. nitġde ħitab funksiyası kesb éde biler.

Adeten adlıġ halda işlenen isimler ve substantivleşmiş diğer sözler ħitab kimi işledilir. Ħitablar üçün aşağıdakı intonasi-ya növleri seciyyevidir: a) çağırış intonasiyası (ħitab çoħ küclü vurğu ve daha yüksek tonla teleffüz olunur, bundan sonra fasile édilir, yazıda nida ġoyulur). Çamaat! Diġġetle ġulaġ asın! (E. Sadıġ); .6) nida intonasiyası (meselen, ritorik ħitablarda). Ah, yazıġ babalar, yazıġ babalar (S. Vurğun); v) ara söz ve ya söz birleşmesi intonasiyası (ses alçalır, iti sür'etle teleffüz olu-nur). Men bu kün, ezizim, héç yére kédesi déyilem.

Ħitablar ġiymetlendirici seciyye daşıya biler, ékspréssiv ça-larlara malik ola biler, daiışanın öz müsahibine münasibetini eks étdire biler. Közüm, çanım, efğndim, • dövletli sultanım! (M. Füzuli). Kénişlendirilmiş ħitab — İzahédici sözler hésa-bına söz birleşmeleri ve terkibler şeklinde tezahür éden ħitab. Sade ħitab — Bir sözden ibaret (tek ve ya tekrarlanan) ħitab. tekrar ħitab — Éyni vahidin bir néçe defe tekrarından ibaret ħitab. Ayrılarmı könül çandan? Azerbaycan, Azerbaycan! (S. Vur-ğun). hemcins ħitablar — Müħtelif vahidlerden ibaret ħitablar. Vaġif, éy serverim, éy taçidarım! (S. Vurğun).

Ħitab-métafora — Métaforik me'nalı sözlerden ibaret ħitab. Ana torpaġ! Ana torpaġ! Senin derdin ne böyükdür! (S. Vurğun).

Ħitab-métonim — Métonim me'nalı sözlerden ibaret ħitab. ...Yoşa könül, yaşa könül! (M. Müşfiġ). Ħitab-périfraza — Kéniş tesvirden ibaret ħitab. Menim şirin balam, ağıllı ġızım. Sürü-den ayrılan körpeçe ġuzum! Yoluna baħmaġdan közüm saraldı

ĦORONİM — her hansı ölke, vilayet, şeher, rayon, éyni za-manda inzibati ve tebii erazinin ħüsusi adı: Moskva vilayeti. Bakı. Azerbaycan SSR. Oktyabr rayonu. Ġarayazı méşesi. İnzibati ħoronim—Müeyyen serhedi olan, resmi senedlerde ġebul olunmuş her hansı inzibati-erazi vahidinin ħususi adı; éyni zamanda döv-let, réspublika, ölke, vilayet, rayon adı: SSRİ. ABŞ. ÇSSR. Azerbaycan SSR. Naħçıvan MSSR, Zaġatala rayonu. tebii ħoro-nim—her hansı tebii-landşaft erazinin ħüsusi adı: Ġerbi Si-bir zonası. Volġaboyu. Krım, Ġaraġum sehrası, Şirvan düzü.

talış dağları. Muğan düzü. Şeher ħoronimi — Şeher, rayon era-zisinin, éyni zamanda mehelle, park, ġebiristanın ħüsusi adı: Kréml, Lénin méydanı, Hökumet évi. Fzħri ħiyaban, Nizami par-kı. İçerişeher. Ġız ġalası, Şirvanşahlar sarayı.

ĦRÉMATONİM— Maddi-medeniyyet eşyalarının ħüsusi adı, hemçinin silahların, musiġi aletlerinin, zerkerlik şéylerinin, ġiymetli daşların, avadanlığın ħüsusi adı. toplar: «Çar-top», «Canavar», «humayun», «tiġr»; ġızıl külçeleri: «Dovşan ġulağı»,. «Deve», «Méfistofél»; almazlar: «Ġartal», «Cenub ulduzu», «Ré-ként»; zerkerlik şéyleri: «Molla Nesreddin ve éşşeyi», «Ateş-kah», «Babek», «Oyun», «Közel», «İdmançı», «Monomaħın papağı», «Abram yorğanı», «Alékséyin atasının şubası», «Semed Vurğunun ġelemi» (S. Vurğun, M. F. Aħundov, N. Nerimanöv ve diğer klassiklerin Nizami adına Edebiyyat muzéyinde saħlanılan eşya-larından ayrılıġda her birinin adı ħrématonime daħildir). hed-den artıġ ġiymetlilik ve ya eşyanın nadirliyi onun ümumi adını ğétdikce ħüsusileşdirir.

ĦRONONİM— Müeyyen tariħi dövrün ħüsusi adı: Rus—Yapon müharibesi. Orta esrler. Böyük Veten müharibesi. Ġelebe künü. Yéni il. Bahar bayramı.

ĦÜSUSİ AD — tek-tek eşyaları ferġlendirmeye ħidmet éden ve bu eşyaların elametini eks étdirmeyen (onları ümumileşdir-meyen) söz ve ya birleşme: Mestan, Ġırat, Ehmed, Aynalı. Ħüsusi şeħs adı — İnsanları bildiren ħüsusi ad (doğulanda vérilen ad, familiya, leġeb teħellüs ve s.) Ħüsusi aborikén adlar — Yérli ħü-susi adlar. Müeyyen erazinin yérli ehalisine meħsus olan her han-sı ad. Ħüsusi ġedim adlar — Müeyyen dilde işlenen en ġedim ħü-susi adlar, ħalġın «öz» adı: Berde. Kenne. Naħçıvan. tebriz; Bur~ la ħatun. Buğaç. Uruz. Bayandır; Azıħ mağarası. Ġobustan ġayaları.. Ħüsusi esatiri adlar — Esatir ve nağıllarda onomastik alemin her hansı sahesine aid uydurulmuş obyéktin adı: İlya Muromés. Közel Vasilisa. hérkulés, Prométéy. Ağ div. Zümrüd ġuşu. Rüstem-Zal. Yusif. Şéyħ Senan. Simurġ ġuşu. Semender ġuşu. Ħüsusi ecnebi adlar — Başġa dile meħsus olan ħüsusi adlar, «özke» ad, yad adlar. Azerbaycan dili üçün toponimler: Kalinövka, Prişib, Ul-yanövsk, Çélyabinsk; antroponimler: Vladimir, Aléksandr, İvan, Olya, Voroşilov. Başġa dile meħsus olan adın alınması meç-buri déyildir. Lakin metbuatda, bedii edebiyyatda ecnebi ad-ların işledilmesi tebii hal sayılır. Ħüsusi mémorial adlar— Müeyyen sebebe köre, her hansı şoħsin ħatiresine köre vérilmiş ad. toponimler: Léninġrad, Ulyanövsk, Ġasım İsma-yılov, Kirovabad, Füzuli, Babek; Vaşinġton, Amérika, Alék-sandriya: urbonimler: Lénin küçesi, Nizami küçesi, Mem,-medyarav küçesi; antroponimler: Makédoniyalı (İskender), (Kutuzov)—Smolénsk (ġelebeden yadikar); yéni adlar: Marlén (Marks, Lénin), Maya, Bayraġ; müġeddeslerin şe'nine vérilen dini adlar; sélénonimler ve kratérler: Kurçatov, Lomonosov, téréşkova.; Moskva ddiizi, Ay körfezi; Prométéy denizi. Paralél ħüsusi adlar — Öz aralarında bir-biri ile bağlı olmayan, bir obyékti ad-landıran adlar. Onlar éyni vaħtda ve müħtelif vaħtlarda paralél işlene bilir. Paralél adların özleri de müħtelif olur: a) éyni vaħtda: Çelil Memmedġuluzadğ — Molla Nesreddin, Ġılman Musa-yév — Ġılman İlkin, Kirovabad — Kençe, Şğki — Nuħa, Kaspi de-nizi — Ħezer denizi; b) müħtelif vaħtlarda: Ra—İtil—Volġa, Pétérburġ—Pétroġrad—Léninġrad, Yélizavétpol—Kirovabad, Kar-yakin—Füzuli. Poétik ħüsusi ad —Bedii edebiyyatda, bedii eserin dilinde adlandırmadan alave, ħaraktérize éden üslubn ve idéolo-ji funksiyaya malik olan ad. Poétik adlar uydurma adlar katéġo-riyasına daħildir, lakin yazıçılar en çoħ mövcud olan réal ad-lardan ve ya onların formasına uyğunlaşdırılan adlardan isti-fade édirler. Antroponimler: Süsen. Sünbül, Fağır Bağır, İbiş İbişli, Fend Ferzç, Nazlı Ġemzeli, At Balaħanım, Ehmed Biġzm, terkdldi, Mestan pişik, tülkü lele (Anar), Elibaği, Absateli, Serçeħanım, Şirkerzm, Çarmıħov, Nırmıħov, Kerek ħala, Ħeste-ħanöv, Kençümov (S. Dağlı), Mindilli, temiz Müġeddesov, Kömj, Bdħtzvdrli, Keramet, Yarıtmazova, Naġdeli, Cuvar Mirabov; toponimler; Dakabaş kendi, İtġapan kendi, Ġapazlı kendi (C. Mem-ıedġuluzade), Dğççelabad (E. haġvérdiyév); zoonimler: Mermer pişik, Demir it, Siçan bey, tülkü lele, Ġurd ħan, tıġ-tıġ ħanım, Mestan ħoruz, ovçu Mestan, Çik-çik ħanım, Şeleġuyruġ ħoruz (A. Şaiġ) ve s. Resmi ħüsusi adlar — Resmi istifade üçün ġebul olunmuş ad (ve ya onun müeyyen forması); pasportlardakı ad, ata adları ve familiyalar, resmi siyahı ve senedlerde ġéyde alınan yaşayış menteġelerinin ve inzibati-erazi vahidlerin adları, ħü-susi siyahıya daħil édilmiş zoonimler, astronomiyada bürç ve ulduz adları. Zahir Szn'an oğlu Sahibov (ġéyri-resmi: Sen'anoğlu, Sahib ndvdsi, Zahir); Ziyad (ġéyri-resmi: Ziya); Şahlar (ġéyri-resmi: Şahı). Azerbaycan SSR (ġéyri-resmi: Odlar diyarı); kend: Çaħırlı (ġéyri-resmi: Ġala dibi); kend: teze Alvadı (ġéyri-resmi: Yazġıran); zoonim: inek—Merçan (ġéyri-resmi: Ġaşġa); ġt—İldı-rım (ġéyri-resmi: Yorğa). Ħüsusi seciyyelendiriçi adlar — Muel-dif terefinden yaradılan, adlandırılan obyéktin ħaraktérini aç-maġ, kéyfiyyetlerini, vezifelerini nezere çarpdırmaġ, be'zen de şişirtmek üçün istifade olunan ve sémantik cehetden daħili forması aydın adlar; «danışan adlar». Merd Mezarov, Eli Eyri-zadd, Fağır Bağır (Anar); Vérkülağa Nöġtelerov, Suallarov, Ġo-naġġuşu, Külġulu, Astarvéş Abış (S. Dağlı); Kemfürsetoğlu

(M. Celal).

ĦÜSUSİ LÉKSİKA — İnsanın emek fealiyyetinin müħtelif sahelerindeki eşyaları bildiren ümumħalġ seçiyyeli sözler ve sa-<5nt sözbirleşmeleri. Ħüsusi léksika esasen términlerdei ve péşe-senet léksikasından ibaretdir.

ĦÜSUSİLEŞME — Cümlede müeyyen sintaktik müsteġillik kesb étmeleri üçün be'zi ikinçi dereceli üzvlerin me'na ve into-nasiyaca başġa üzvlerden ayrılıb ferġlendirilmesi. Ħüsusileş-meiin sémantik-üslubi funksiyası: a) ifade édilen fikri deġiġ-leşdirmekden; b) iş ve hereketin tesvirini konkrétleşdirmekden; v) cümleye ékspréssiv renk daħil étmekden ibaretdir. Ħüsusi-leşmenin intonasiya baħımından mahiyyeti béledir ki, cümlenin ortasında ve sonunda işlenen ħüsusileşen üzvlerden evvzl ses yükselir ve müeyyen fasile édilir. Ħüsusileşen üzv fraza vurğu-suna malik olur, ye'ni cümlenin sintaġmlara bölünmesi üçün seciy-yevi vurğuya malik olur. Yazıda ħüsusileşmiş üzvler vérkül ve be'zen de tiré ile ferġlendirilir.

hem intonasiyasına, hem de mezmununa köre ħüsusileşmiş üzv-ler budaġ cümleye yaħındır, daha doğrusu, ħüsusileşmeyen üzvlerle budaġ cümle arasında orta mövġé tutur. Azerbaycan dilinde ħüsusileşme vasiteleri ve usulları müħtelif olub, en kéniş yayı-lanları aşağıdakılardır:

1. İkinçi dereçeli cümle üzvleri ħüsusen, ħüsusile, o cümleden,. hetta, özü de vahidleri ile birleşib ħüsusileşme emele ketirir. Béle senayé suları Ħezer denizini ħéyli çirklendirir, buradakı çanlı orġanizmleri, ħüsusen balıġları zeherleyib telef édir («Élm ve heyat»).

2. Cümle üzvleri savayı, başġa, evezine, halda, baħmayaraġ ġoş-maları ile bprlikde ħüsusileşme emele ketirir. Nizami ħalġla-rın heyatı ile hamıdan artıġ tanış olduğuna baħmayaraġ, Püseran kendinde tesadüf étdiyi heyatı héç bir ħalġın tariħinde oħuma-mışdı (B. Vahabzade).

ĦÜSUSİLEŞMİŞ ELAVE — Fasile ve intonasiya ile diğer üzvlerden ayrılan elave. 1. Şeħs evezlikleri deġiġleşdirme funk-smyasında ħüsusileşmiş elave kimi işlenir. Onlar — milis iş-çileri sġher érte «Sahil» réstoranı işe başlamamışdan keldi-ler (E. Babayéva). 2. İsimle, habéle ikinci ve üçüncü növ te'yini söz birleşmeleri ile ifade olunan te'yinler te'yinolunanla yér-lerini deyişdikde elaveye çévrilnr. İsterem ki, anamın, o méh-riban ħilġetin ġuçağına atılım. (Mir Celal). 3. Bir-birini de-ġiġleşdiren üzvlerden ikincisi elave vezifesini daşıdıġda fasile édilerse, ħüsusileşmiş olur. Dünyanın tereġġiperver beşe-riyyeti Efġanıstan ħalġını — öz ölkesşş işıġlı bir kzleçeyğ, ħoş sehere aparan ħalġı alġışlayır («Kommunist»),

ĦÜSUSİLEŞMİŞ ZERFLİK —Me'na ve intonasiyaca diğer cümle üzvlerinden ferġlenerek zerfliyin müħtelif növleri funk-siyasında işlenen cümle üzvü.

1. -Dıġ, -dik, -duġ, -dük şekilçili fé'li sifet terkibine halda ġoşması elave étmekle ħüsusileşmiş terzi-hereket zerf-liyi méydana kelir. Firudin Kürd Ehmedi tanıdığı halda, küçedġ ona yaħınlaşmağa çesaret étmedi (M. İbrahimov). 2. Olmaġ fé'-linden düzelen ola-ola fé'li bağlama forması fé'li bağlama eme-le ketirir ki, bu da cümlede terzi-hereket zerfliyi olub ħüsusi-leşir. Méymun özü ola-ola, mene déyir (Ü. haçıbeyov). İntélli-kékt ola-ola, savaşırsan (Ü. hacıbeyov). 3. -madan, -meden şekil-çili fé'li bağlama terkibleri ħüsusileşmiş terzi-hereket zerf-liyi emele ketirpr. Men bir adamı körmeden, tanımadan, ona er9 kétmerem (E. Sadıġ). 4. Müġayise terkibleri ħüsusileşmiş müġa-yise zerfliyi emele ketirir. Bir daha pintilik éleseniz, iti mes-çidden ġovan kimi, sizi bu mesçidden ġovaçağam (S. Rehimov). 5. Cümleye elave olaraġ daħil édilen üzvler ħüsusileşmiş terzi-hereket zerfliyi emele ketirir. Béle terkibler adeten yanaşı olaraġ, elaġedar olaraġ, asılı olaraġ, ferġli olaraġ, jsine ola-raġ kimi vahidlerle bitir Serdar é'zamiyyeti ile elaġedar olaraġ hemin idarede de olmuşdu (B. Bedirzade). 6. Ġoşma funksiyasında işlenen baħmayaraġ fé'li bağlama forması aid olduğu fé'li sifet terkibi ile birlikde ħüsusileşmiş terzi-hereket zerfliyi emele ketirir. Véysel kişinin tekidine baħmayaraġ, Peri eteyindeki daşı yére tökmemişdir (Ġ. Musayév). 7. Zaman zerfliyi ħüsusen, elelħüsus, ħüsusile, Hetta sözleri ile birlikde ħüsusileşir. to-ğana deresinin közelliyi Adili valéh étmişdi, elelħüsus havası (S. Ehmedov). 8. Yér zerfliyi ħüsusen, ğlelħüsus, ħüsusile, hetta, o cümleden sözleri ile birlikde ħüsusileşir. ...Aħıb kéden suların terkibinde müħtelif zeherli maddeler, elğlħüsus ħlorlu üzvi birleşmeler vardır («Élm ve heyat»).

ĦÜSUSİLEŞMİŞ TAMAMLIĠ — İstisna, evezleme ve ke-narlaşdırma anlayışları bildirmek üçün intonasiyaca ferġlen-dirilib ismin müħtelif (adlıġ haldan başġa) hallarında işle-len ġoşmalı ve ya ġoşmasız vahidler. Azerbaycan dilinde tamam-lıġ aşağıdakı linġvistik vasitelerin kömeyi nle ħüsusileşir: 1. Başġa, savayı, ğlave, ġéyri ġoşmaları: Ballı arvaddan savayı, o biriler hamısı iş başında idi (S. Ehmedov). 2. Evezine//eve-zinde vahidi: Aşağıdan yéniden başlamaġ evezine, ulduzunu ğöza soħa-soħa, hğġiġet aħtarmağa başladı (İ. Efendiyév). 3. Ħüsusen, elelħüsus, o cümleden, ħüsusilğ, özü de, illah da, hetta sözleri: Sizi bu küçeden ġovaçağam, ğlelħüsus da ki, bu müfteħor maymaġ Fermanı (S. Rehimov).

HAL — 1. İsme meħsus ġrammatik katéġoriyalardan biri olub, eks étdirdiyi eşyanın başġa eşyalar, hereketler, elametlerle ela-ġesini bildirir. Müasir roman dillerinde ġedim latın dili üçün seçiyyevi olan hal katéġoriyası sıradan çıħmaġdadır. Analitik dillerde hal katéġoriyası ölüb kétmek üzredir. İnkilis dilinde de veziyyet béledir. 2. İsmin formalarından biri olub, hemin ismin söz birleşmesi ve cümle daħilindeki diğer sözlerle ela-ġesini eks étdirir. Bu sintaktik elaġe ya müsteġil şekilde hal forması ile ifade olunur, ya da diğer léksik ve ya ġrammatik va-•siteler (ġoşma, intonasiya, söz sırası) ile birlikde ifade édi-lir. hal formaları ile onların ifade étdikleri me'nalar éyni miġdarda déynldir. Çünki éyni bir hal forması bir sıra me'na-ların ifadesine ħidmet édir. Vasiteli hal — Eşyavilik anlayı-şını, müsteġil terzde déyil, asılı şekilde bildiren (nitġde başġa vahidlerle elaġelenmek yolu ile bildiren), bununla da ad-lıġ hala ġarşı ġoyulan bütün diğer halların ümumi adı. Adlıġ haldan başġa her hansı bir hal. Bu hallar ona kére adlıġ hala ġarşı ġoyulub ondan ferġlendirilir ki, cümlede adlıġ hal spn-taktik cehetden diğer sözlerden asılı déyildir, halbuki yiyelik, yönlük, te'sirlik, yérlik, çıħışlıġ halları cümle ve ya söz bir-leşmesi terkibinde diğer sözlerden sintaktik asılılığı ile séçilirler. Démeli, bunlar cümlede vasitesiz şekilde iştirak éde bilmir, başġa sözlerin vasitesile, vasiteli şekilde çıħış édirler. Ġoşmalı hal — Slavyan dilleri üçün seciyyevi olub, yal-nız ġoşma ile işlenen hal forması. Kniġa na stolé. Zabota o ma-téri. Azerbaycan dilinde yönlük, yiyelik ve çıħışlıġ halları hem toşma ile, hem de ġoşmasız işlene bilir. Onların ġoşma ile işlenmesi «ġoşmalı halı» teşkil étmir, çünki ġoşmanın olması ġrammatik zeruriyyet déyildir. Ġoşmasız hal — Ġoşma ile bir-Y1ikde çıħış étmeyen hal forması. Azerbaycan dilinde adlıġ ve yérlik hallarından sonra ġoşma işlenmediyi üçün bunlar «ġoş-masız hallar» hésab oluna biler. Ġrammatik hallar — Mübteda-nın ve vasitesiz tamamlığın başġa sözlerle elaġesini eks étdiren ttl. Azerbaycan dilinde adlıġ ve te'sirlik hallar ġrammatik hal-lardır. Mekani hallar — Müeyyen mekanla elaġedar veziyyet ve ya hereket sémantikasını mühafize éden hallar. Azerbaycan dilinde yénlük, yérlik ve çıħışlıġ halları. tekrar(lanan) hal şekilçisi — Danışıġ dilinin te'siri ile éyni hal şekilçisinin iki defe> işlenmesi: sonra—sonradan—sonradannan. Obaşdannan durub. ta-riħen «kériye», «içeriye» ve s. formalarda da tekrarlanan hal şekilçileri vardır.

HALLANMA — İdare éden sözün telebine köre tabé olan sözük müħtelif hal şekilçileri ġebul étmesi. İdare (tabé) éden söz kimi aşağıdakılar çıħış éde biler: fé'ller — (kitaba) baħmaġ, (kitabı) oħumaġ, (kitabda) körmek, (kitabdan) öyrenmğk; ġoşma-lar — (kitaba) kimi, sarı, teref... (menim, senin...) ġeder, tek... (kitabdan) ötrü, sonra; nisbet şekilçili isim — (kitabın) çildi> (menim) kitabım; sifetler — (deveden) böyük, (ucadan) uça. hallanma esasen isimlere meħsus bir hadise olsa da, evezlik-ler ve mesderler de, substantivleşmiş sifetler, saylar ve fé'li sifetler de hallana bilir.

HAMİ DİLLERİ — Aşağıdakı dil ġruplarını ehate éden dil ailesn: berber dilleri ġrupu (liviya, numidiya, tuaréġ dil-leri), kuşit dilleri (Somali dil ve s.) ġrupu, Misir dilleri ġrupu (en ġedim ve ölü Misir dili, ġibti dili).

HAPLOLOKİYA— Ardıcıl kelen iki éyni terkibe malik hé-çadan birinin dissimilyasiya neticesinde düşmesi: tabélilik — tabélik, obrazlılıġ — obrazlıġ, samballılıġ — samballıġ, miné-ralolokiya — minéralokiya. Ehali bu ħeberi çoħ soyuġġanlılıġla " ġarşıladı (M. S. Ordubadi). Sene de meslehet körürem ki, bu işe soyuġġanlıġla yanaş (E. Veliyév).

HÉLONİM— hidronimin bir növü; bataġlıġ ve bataġlaşmış yérlerin ħüsusi adları. Dünya ħeritesinde minlerle bataġlıġlara ve onların ħüsusi adlarına rast kelmek mümkündür. Azerbaycanın erazisinde, ħususen Kür-Araz ve Lenkeran ovalıġlarında çoħlu bataġlıġlar ve otluġ bataġlıġlar olsa da, onlara hele ħüsusi ad-lar vérilmemişdir.

HÉNDİADİZ//HÉNDİADİON — İki hemcins üzvden ibareġ olub bir mürekkeb söz düzelden terkibdir ki, bu terkibin üzvleri şeraitin telebi ile bir-birinden ayrılıb, her biri müsteġil iş-lene biler: boy-buħun, ata-ana, böyük-kiçik ve s.

HÉRALDİKA ADI — héraldika émblémi ile elaġedar olaraġ obyékte vérilmiş ħüsusi ad. Kérbde eks olunan tesvirle hemin ad arasında müeyyen elaġe olur. Ġaraġoyunlu dövletinin (1406—1468) bayrağı üzerinde ġara ġoyun, Ağġoyunlular dövletinin (1467—1502) bayrağı üzerinde ağ ġoyun şeklinden ibaret émblém olduğu üçün o dövletler Ġaraġoyunlu ve Ağġoyunlu adlanmışdır.

HÉROĠLİF — İlkin şekilleri ile esasen elaġesi ġırılmış idéoġramdır ki, bu yazı işaresi bir sıra hallarda fonétik elif-ba işareleri ile birleşir. héroġlifler de idéoġrafik işare-lerdir ki, bu işareler habéle remzi şekilde olsa da eks étdir-dikleri eşyaların şekilleri ile müeyyen ġeder elaġedar olurlar. Meselen, Misir yazısında «kétmek» mefhumunu ifade étmek üçün ayağın şerti sħémini çekirdiler. habéle, «küneş» mefhumunu bir daire çekib, içerisine bir nöġte ġoymaġla ifade édirdiler. hé-roġlif yazının müasir dövrde de ġalmasına sebeb onun müeyyen üstünlüyü olmuşdur. Çünki müħtelif dillerde danışan adamlar héroġlif yazıdan istifade éderek bir-birlerini çoħ közel başa düşe bilerler. Bu cehetden héroġlifler riyazi işarelere, reġem-lere benzeyir. Müħtelif dillerde danışan şeħslerin hamısı re-ġemleri éyni şekilde yazır ve éyni me'nada başa düşür. héroġlifin bir üstünlüyü de yığçamlığı ile elaġedardır. Béle ki, bir işare bütöv bir sözü eks étdirir. Lakin bütün bunlar fonoġrafik yazı ġarşısında çoħ sönük körünür.

HÉROĠLİFİK.A — İdéoġrafik yazının bir névü olub, ġedim Misirde ve diğer Şerġ ölkelerinde, habéle müasir Çinde yayılmışdır.

HÉTÉROĠRAFİYA —Müħtelif sözlerde müħtelif sesleri kös-termek üçün éyni bir işareden istifade éden yazı. (Müġ. ét: Azer-baycan dilinde éyni k işaresi müħtelif sesleri kösterir. Kitab ve kolħoz sözlerinde olduğu kimi).

HÉTÉROFÉMİYA — Bir söz evezine formaça (ses terkibine köre) benzer, lakin tamamile başġa me'nalı diğer sözün sehv ola-raġ işledilmesi. Meselen, «mezac» yérine «mecaz».

HÉCA — Nitġ prosésinde her defe nefesalma zerbesi ile te-leffüz édilen, ya bir saitden, ya da bir sait ve bir (ve ya bir néçe) samitden ibaret nitġ vahidi; bir sait esasında formalaş-mış nitġ parçası. hécanın bu te'rifi Boduén dé Kurténé tere-finden ireli sürülmüş hécanın «artikulyator te'rifi» hésab olu-nan fikre uyğundur. Boduén késterirdi ki, héca ezele kerkinliyinin bir zerbesidir. Bunun béle olduğunu daha uzun sözleri tamamile tesadüfi şekilde, ġéyri-iħtiyari şekilde teleffüz édende, in-tuitiv olaraġ hiss étmek mümkündür. hécaya meħreç esasında te'-rif vérmeyin düzkunlüyünü, bir de şé'rin vezni meselesi sübut édir. Şé^:rde héca ritmik nitġin aksént-fonik vahidi kimi çıħış édir. Strukturalistlero köre, héca seslerin birleşmesinin en kiçik modélidir ki, onu tekrarladıġda dilde mümkün olan bütün ses birleşmeleri elde édile biler. hécaya akustik baħımdan béle te⁵-rif vérilir: héca müħtelif dereçeli sedalı seslerin evezlenmesi-dir, en az sedalı sesler arasında én çoħ sedalı seslerin ferġlen-dirilmesidir. Açıġ héca —Saitle biten héca: da-yı, di-ri, ke-le-si. Vurğulu héca — Üzerine vurğu (esas söz vurğusu) düşen héca. Vurğusuz héca — Sözün terkibinde üzerine vurğu düşmeyen héca. Ġalın héca — héca düzelden sesi ġalın saitden ibaret héca. Ġa-palı héca — Samitle biten héca: az-ğın, don-luġ, e-lek. Ġısa héca — Ġısa saitlerden teşkil olunmuş héca. Ġovuşuġ héca — Saitle bir ve ya bir néçe samitin birleşmesinden ibaret héca: ba-çı, ġar-daş, öl-ke, al-maġ.

Ġovuşuġ hécanın örtüsüz héca, açıġ héca, örtü-lü héca, ġapalı héca kimi növleri vardır. İnce héca — héca düzelden sesi ince saitden ibaret héca. Yarımġapalı héca — Sonor samitle biten héca: al, al-ma-yar, el-den. Yükselen héca — Üzerine yükselen vurğu düşen héca. Küylü héca — terkibinde ancaġ küylü samitler olan ġovuşuġ héca: baş, ot, duz, ya, yağı. Küylü sonorlu héca — terkibinde hem küylü, hem de sonor samit(ler) olan ġovuşuġ héca: bal, var, ilk, çirk. Oksiton héca — Sözde üze-rine keskin vurğu düşen soi héca. Örtülü héca — Samitle başla-nan héca: kér-çek, küz-kü, do-daġ. Örtüsüz héca — Saitle başlanan héca: el-çzk, ör-tü, il-ğım. Saf héca — Bir saitden ibaret héca: a-ta, a-yaġ, u-şaġ, o-ğul, i-lik. Bu sözlerin birinçi hécaları saf hécalardır. Azerbaycan edebi dilinde saf héca esasen söz evve-linde özünü késterir. Sonorlu héca — terkibinde ançaġ sonor sa-mit(ler) olan ġovuşuġ héca: men, al, nar, ma-ral. Uzun héca — Uzun saitlerin ve ya diftonġların iştirakı ile düzelmiş héca.

hÉCADÜZELDEN SES — hécanın terkibinde bu hécanı teşkil éden, formalaşdıran en küclü ses. hécanın terkibinde (var-sa) diğer sesler bu hécadüzelden sesden ya evvel, ya sonra kelir. hécadüzelden sesden evvel kelen sesler tedriçen küclenerek, son-ra kelenler ise tedricen zeifleyerek hécadüzelden sese ġovuşur. Adeten sait sesler hécadüzelden ses hésab olunur. Lakin be'zi dil-lerde (sérb, çéħ ve s.) sonorlar da héca düzelde bilir.

HERF—-Ayrı-ayrı fonémleri, onların esas variantlarını ve foném ġruplarını yazıda müeyyen dil üçün en'enevi olaraġ eks ét-diren ġrafik işare. Baş herf— Dilin orfoġrafiya ġaydalarına müvafiġ işledilen şekline köre iri, böyük yazılması ile ferġle-nen herf. Kiçik herf — Mövcud orfoġrafiya ġaydalarına esasen baş herfle yazılmayan bütün seslerin yazılışı üçün ġebul édil-miş herf. herfle ses arasında çoħ mürekkeb elaġeler mövcuddur. Éyni bir herf müħtelif sesleri eks étdire bilir. Meselen, k her-fi kitab ve kolħoz sözlerinde müħtelif sesleri eks étdirir. Di-ker terefden éyni ses müħtelif herflerle eks étdirilir: dörd— dört, méyid—méyit, nerkiz—nerkis ve s. Bir herf bir néçe ses bir-leşmesini eks étdirir. Rus elifbasında l, é, é, k> herfleri be'zen de müvafiġ şekilde y+a, y+é, y-\-o, y-\-u ses birleşmelerini ifade édir. Bir néçe herf birleşmesi bir sesi eks étdirir. Alman elif-basından zsh, zs herf birleşmeleri ş sesini bildirir: Zshthép, 5shop. Be'zi herfler héç de sesi eks étdirmir. Rus elifbasında t>, h herfleri ses bildirmir. habéle bir sıra herf birleşmele-rinde (vstv, zdi, stn...,) samitlerden biri teleffüz édilmir: ġrustnıp (t teleffüz olunmur), prazdnik (d teleffüz olunmur), soln^é (l teleffüz olunmur).

HERFİ — Herflerle bağlı olan. Herfi inisial. Herfi yazı. herfi me'na. Baħ: heġiġi me'na.

HİBRİD— 1. Çarpazlaşmış, ġarışmış. Hibrid dil — Lüğet terkibi, sintaktik ve morfoloji ġanunları menşece müħtelif dillerden düzelmiş dil. 2. Menşece müħtelif dillerin ünsürle-rinden düzelmiş olan. hibrid sözler — İki muħtelif dilin ün-sürlerinden düzelen sözler. Meselen, uzundraz, çöl-biyaban, yığçam, ġıyġaç... Hibrid bağlayıcı — Bağlayıcı funksiyasından elave, başġa me'naları da ifade éden söz. Kerek öldür, kerek ġoy, hökm hökmün, re'y rz'yindir (Füzuli). İsteyir kelsin, isteyir kétsin.

HİBRİD AD — İki dilin léksik-morfoloji vahidlerinden düzelen ħüsusi adlar. Familiya: İsmayılov, Zekizade, Muğan-linski; ata adı: Ġurbanöviç, Ġehremanöviç, Kerimoviç; şeħs adı: Zerħanım, Kemale, Ağamir; toponim: Çeferabad, «Nizami» sovħozu, Volġa çayı, Moskva şeheri, Ukrayna ħalġı.

HİDROLOJİ TÉRMİN — 1. Su obyéktleri ile elaġedar olan coğrafi términ: okéan, deniz, körfez, köl, çay, sün'i köl, kiçik çay, kanal. 2. Su obyéktlerinin müħtelif körünüşü ile elaġedar olan çoġrafi términ: kölmeçe, burulğan, çala, şelale, hovuz, su anbarı, daşġın, sél, su ayrıçı, su basımı.

HİDRONİM — her hansı sün'i şekilde yaradılmış ve ya tebii su obyéktlerinin ħüsusi adı. Okéanonim, pélaġonim, limnonim, potamonim, hidrolokiya, hidroġrafiya, mikrohidronim, hélo-nmmler de buraya daħildir: Hind okéanı. Ağ deniz. Ħezer denizi. Köy köl. Kür çayı. Minkeçévir denizi.

HİDRONİMİYA — hidronimlerin meçmuyu. Azerbaycanın hidronimiyası. Kür-Araz ovalığının hidronimiyası. Nizami Ken-çevi yaradıçılığının hidronimiyası.

HİDRONİMİKA —toponimikanın hidronimleri, onların méydana kelmesi, inkişafı ve funksiyasını öyrenen sahesi.

HİDRONİMİK LÉKSÉM (HİDROLÉKSÉM) — hidronim ve-di; söz. Ħezer denizi, Köy köl, Lenkeran çayı, Céyranbatan su an-barı. İsa bulağı. Be'zi hidronimik léksém evezinde éyni me'-barı İsa bulağı. Be'zi hidronimik léksém evozinde éyni me'-nanı véren «hidroesas» términi de işlenir.

HİDRONİMLEŞDİRME — Appélyativin ve ya onimin hidro-nime kéçmesi ve onun éyni formada toponime çévrilmesi: çéyran batan-^-Çéyrakbatan su anbarı-^-Çéyranbatan ġesebesi, çéyran kéç-mez-*Céyrankéçmez çayı, Ağsu->-Ağsuçay, sarı su-*~Sarısu kölleri, ġozlu çay^-Ġozluçay.

HİND-AVROPA DİLÇİLİYİ —Avropada ve Çenub-Şerġi Asiyada yaşayan (ve ya yaşamış) ħalġların dillerini, medeniyyet-lerini müġayiseli-tariħi yolla öyrenerek onların bir ümumi kök-den, ulu dilden térediyini sübut éden dilçilik sahesi. Hind-Av-ropa dilçiliyi XIX esrde méydana çıħmışdır.

HİND-AVROPA DİLLERİ AİLESİ — Hind-Avropa ulu di-linden töremiş dil ailesi. «Hnnd-Avropa dilleri» términini dil-çiliye F. Bopp ketirmişdir. Sonralar A. Şléyħér bu térġlin eve-zine «Hind-kérman dilleri» términi işletmişdirse de, dilçilik-de meġbul körulmemişdir. Hind-Avropa dilleri ailesi aşağıdakı dil budaġlarına bélünür. 1) Hind dilleri budağı (bénġal, pencab, urdu, Hindu, ölü dillerden sanskrit ve prakrit dilleri); 2) İran dilleri budağı (Fars, efġan, tacik, osétin, kürd, tat, élü diller-den—skif dili); 3) slavyan dilleri budağı (şerġi slavyan rus, Ukrayna, bélorus; ġerbi slavyan — polyak, çéħ, slovak, Kaşub, lujits; cenubi slavyan — bolġar, slovén, sérb-ħorvat, makédon, ġe-dim slavyan dilleri); 4) Baltik dilleri budağı (litva, latış, latġal, élü dillerden — pruss dili); 5) Kérman dilleri budağı (şerġi kérmap — isvéç, norvéç, Danimarka, island; ġerbi kérman — inkilis, almai, holland); 6) roman dilleri budağı (fransız, italyan, ispan, portekiz, rumın, moldav, ölü dillerden—latık dili); 7) kélt (keldani) dilleri budağı (irland, şotland, bréton, ölü dillerden — ġall dili); 8) yunan dilleri budağı (yéni yunan dili, ölü dillerden—ġedim yunan ve Vizantiya dili); 9) alban dili; 10) érmeni dili; 11) ölü dillerden—ħétt, toħar ve s. diller.

HİPÉRBATON — Normal sintaktik sıranın ġarışdırılma-sından ibaret bedii üsul: Sévirem zahidi kim, kuşéyi-méhrabı sééer; Ħemi-ebrune reġibim olub olmaz mail (Füzuli). Burada «reġibim olub» ifadesini ara söz kimi kötürmek lazım kelir. Eks halda me'na alınmaz.

HİPÉRKORRÉKt FORMA —her hansı ħüsusi adın (ħüsusen. teħellüslerin) saħta forması, me'lum orfoġrafik ġaydalardan düz-kün istifade édilmeden düzeldilmiş, étimoloji cehetden sehv düzeldilmiş ad. Abdulla tokay yérine A. toġayév, Rza hüséynöv (Darablinski) yérine Darablı, Manaflı yérine Menaflı, Manaf-zade yérine Manafov, Memmedkerim yérine Mehemmed Kğrim, Mem-ned Seid yérine Mehemmed Seid, Übéydulla Ħusayinöv yérine Ü. Hüséynöv, henéfi Zéynallı yérine henife Zéynallı ve s. (Baħ: Ġulam Memmedli, İmzalar).

HİPÉRSÉMA — Ümumileşdirme, topluluġ bildirmek üçün nitġde iki (ħüsusi) adın yanaşı kelib bir sintaġm teşkil étmesihadisesi. Daha çoħ bedii dilde Çin-Maçin, Bakı-Şji, Şeki-Şirvan, Mil-Muğan, Eli-Veli, hesen-hüséyn, Fatma-tükezban ve s. adlar hipérséma teşkil édir. «Kitabi-Dede Ġorġud»da déynlir: «Menim erliyim, behadirliyim, çşlasunliyim, yikitliyim Ruma, Şama kéde çövlana dérdi».

HİPÉRSECİYYE—Dnlin ifade vasitelerinin artıġ işle-dilmesi; meselen: ölü ölmek, yağış yağmaġ, ütü ütülemj.

HİPÉRURBANİZM— Edebi dilin ġayda-ġanunlarından sehv istifade; debdebeli nitġe çehd étme, temteraġ ħatirine arħaik söz ve formalar işltemek. Meselen, Ana, bir çay teşkil ét. Yaħud: kamali-seliġğ, kamali-temkin, nezeri-diġġet, müşerref olum.

HİPOZÉVĠMA — Ümumi müşterek üzvü son cümlede yérleşen zévġma: Kar éşitdiyini, kor tutduğunu buraħmaz.

HİPOK.ORİSTİK — 1. Baħ: Ezizleyici. 2. En müħtelif ékspréssiv-évfémkstik nitġ hadiseleri ile elaġedar olan. Meselen, uşaġ sözlerinin zarafatyana işledilmesi, şeħs adlarının ki-çiltme formasında işledilmesi ve s.

HİPOTAK.SİS — Sintaktik vahidlerin bir-birinden ası-lılığını eks étdiren ġrammatik ünsürlerin éksplisit terzde iş-lenmesi. hipotaksis cümlelerin birinin diğerine tabéliliyi ve bu tabéliliyin müeyyen ünsürler vasitesile eks étdirilmesidir. Ade-ten parataksisle ġarşılaşdırılır. Bilirem ki, bilirsen//Mep bilirem ki, sen bilirsen (Parataksis ise béle ola biler: Bilirzm bilirsen).

HİPOTÉTİK FORMA — Mövçud yazılı abidelerde tesadüf édilmeyen, yalnız müġayiseli-tariħi usulla berpa édilen forma. (Bu forma, adeten ulduz işaresi ile kösterilir.)

HİSTÉROLOKİYA — tesvir édilen hadiselerin mentiġi ardıcıllığını pozmaġdan ibaret bedii üsul. Meselen, Ç. Memmed-ġuluzadenin félyétonlarında bu üsuldan çoħ istifade olunur. «...Baş yaranlarımız hamısı ibaretdir mehz kede-küdeden, baġ-ġallardan ve çaġġallardan».

HSDONİM — Şeherde ħetti obyékġġlerin ħüsusi adları, o cümleden prospékt, küçe, yol, dönke, bulvar, sahil adları. Moskva prospékti. Kirov prospékti. Nerimanöv prospékti. S. Vurğun kü-çesi. Nizami küçesi. Ħaġani küçesi. M. F. Aħundov küçesi. Dzniz-kğnarı bulvar. Şamaħı yolu. Deyirmançılar dénkesi.

HÜDUD — Nitġ aħınında morfém terkibinde iki elaġedar ün-sürün (sesin), söz terkibinde iki elaġedar morfémin, iki elaġedar sözün ve s. serhedi, yanaşma (ġovuşma) nöġtesi (yéri). Morfém hü-dudu — Sözun terkibinde ve ya söz birleşmesinde iki elaġedar morfémin serhedi. Söz hüdudu — Nitġde sözün hüdudu, nitġ aħı-nında sözlerin birleşme yéri.

ÇAĞIRIŞ HALI—Müraçiet olunan şeħsi ve ya eşyanı kösteren Hal forması. Azerbaycan dili üçün seçiyyevi olmasa da Ereb dilinin te'siri ile klassik poéziyada bu hal forması kéniş miġyasda işledilirdi. hetta XIX esrde yazılan ġrammatika kitab-larından be'zilerinde ismin béle bir halı vérilmişdir: dilbe-ra, zahida, driğa, héyfa, yara, Sabira, Müşfiġa, Vaġifa, Séyyida.

ÇALARLIĠ — Sözün esas, eşyavi-mentiġi me'nasına daħil

édilen, dil vahidlerine tentenelilik, kobudluġ, nezake".lilik_ġ mehremlik ve s. kéyfiyyetler elave éden, émosional-ékspréssiv ve ya ġiymetlendirici funksiya daşıyan renk, ton, çalar; konnotasiya. Émosional-ékspréssiv çalarlıġ. Funksional-üslubi çalarlıġ.

ÇARPAZLAŞMA—Diller arasında ġarşılıġlı elaġe növü-dür. Bu elaġe zamanı dillerden biri ġalib kelir, diğeri meğlub olur. Lakin meğlub olan dil bir defelik sıradan çıħmır, belke ġalib dilin fonétik ġuruluşunda, sözdüzeltme ġaydalarında, lüğet terkibinde, sintaktik konstruksiyalarında müeyyen iz buraħmış olur. Çarpazlaşmanın en bariz nümunesi kimi, adeten, inkilis dili kösterilir. Öz esası ile kérman dillerine daħil olsa da, onun terkibinde roman dillerine meħsus substrat ünsürler de çoħdur.

ÇÉVİRİC|İLİK— tabéli mürekkebcümlede budaġ cümlenin muvafiġ terkibe ve ya terkibin budaġ cümleye çévrile bilmesi ħas-sesi: Men bir az kétmişdim ki, hesen ġarşıma çıħdı — Men bir az kédenden sonra hesen ġarşıma çıħdı. Bu términi prof. E. De-mirçizade ireli sürmüşdur.

ÇÉVRİLMEZLİK — İki ünsür (söz, birleşme, cümle) ara-sında ġéyri-beraberlik bildiron sintaktik elaġe. Bu elaġede üzv-lerden her biri diğeri ile ferġli münasibetde olur: mjteb bağı ile bağ mektebi müħtelif şéylerdir. habéle: ġaramal — mal-ġara, demir yolU — yol demiri ve s.

Çévrilmezlik elaġesinin şekli elameti elaġedar üzvlerin yal-nız birine meħsusdur. Bu elaġe, adeten, tabélilik elaġesi hésab édilir.

ÇÉVRİLMEKLİK — İki ünsür (söz, birleşme, cümle) ara-sında beraberlik bildiren sintaktik elaġe. Bu elaġede üzvlerden her biri başġası ile éyni hüġuġlu olur ve buna köre de yérlerini asanlıġla deyişe biler: kitab ve defter — defter ve kitab (al-maġ); hemçinin sımsırıġ — mısmırıġ, iġtisadi-siyasi — siyasi-iġtisadi, ne déyir ġoy désin — ġoy désin ne déyir. Çévrilmeklik, adeten, tabésizlik elaġesi hésab édilir.

ÇIĞIRtI—Üzvlenmeyen, üzvlerine ayrılmayan şerti siġ-naldır ki, onun üzvlenen vahidlerden evvel ğeldiyi éhtimal édi-lir. Béle vahidler (çığırtılar) daha çoħ héyvanlarla elaġedar işlenen vokativ sözlere yaħındır. Lakin bu sonunculardan ferġli olaraġ çığırtıları yazıda eks étdirmek mümkün déyildir (Atı saħlamaġ üçün işledilen çığırtı ve s).

ÇOĦBUDAĠLI TABÉLİ MÜREKKEB CÜMLE — En azı iki budaġ cümlesi olan tabéli mürekkeb cümle. Bir budaġ cümle baş cümleye hansı vasite ve usulla bağlanırsa iki, üç ve daha artıġ budaġ cümle de éyni vasite ve üsulla bağlıdır. Çoħbudaġlı ta-béli mürekkeb cümlenin komponéntlerinin bir-birile elaġesn aşağıdakı şekilde özünü kösterir: a) Komponéntleri paralél bir-leşen çoħbudaġlı tabéli mürekkeb cümle: Ne ġeder ki, bu dünyada men varam, ħodkar var, men ona duşmenem («Koroğlu»), b) Kompo-néntleri ardıcıl birleşen çoħbudaġlı tabéli mürekkeb cümle: Hérkah menim ah çekmeyim sizi şekke salır, teveġġé édirem ki, bu baredğ özkğ fikirlere düşmeyesiniz, çünki ah çekmök menim he-mişe adetimdir (N. Nerimanöv). v) Komponéntleri 1arışıġ tipde bağlanan çoħbudaġlı tabéli mürekkeb cümle: Ġız bir néçe ġedğm irzlilemişdi ki, birden dönüb mğne dédi ki, süd béş kirvenkz idi, ħanıma déyersġn... (t. Şahbazi).

ÇOĦME'NALILIĠ — Éyni sözde ve ifadede ilkin me'na esa-sında méydana çıħan ve bir-biri ile elaġedar olan muħtelif me'-nalar. Bu me'nalar béle ġruplaşdırılır: eşyavi-mentiġi me'na, émosional me'na, adlandırma me'nası. Çoħme'nalılıġ müħtelif yollarla méydana kelir. Bunlardan en çoħ yayılanları me'na kéniş-lenmesi, me'na daralması ve me'na köçürülmesidir. habéle évfé-mizm, jarġonizm, sémantik sıħılma, ħalġ étimolokiyası ve s. dil hadiseleri de çoħme'nalılığın yaranmasına te'sir kösterir.

ÇOĦ NÖĠTE — Aşağıdakı hallarda işledilen durğu işare-sidir: a) danışanın şiddetli hiss-heyeçan kéçirmesi ile elaġe-dar ifadenin yarımçıġlığını, ġırıġlığını köstermek üçün. turac. 0 öz atasının ġuçağından düşmezdi. İndi ise... (C. Cab-barlı). 6) Metnde ayrı-ayrı vahidlerin te'sirini şiddetlendirmek üçün. Fatmansa. Çarpayı üstünde de şerab, çaħır... içhaiçdir... tızlar da lüt etnebala (C. Cabbarlı). Sedr. Ġorħma, ġızım, da-nış... hamısını... (Ç. Cabbarlı). v) Bir fikirden başġasına közlenilmeden kéçid édildikde. Szdr. Lazımi idareler bunu ne-zerden ġaçırmışlar... Siz ise, yoldaş Yaşar, bu künden azadsı-nız... (C. Cabbarlı). ġ) Metne daħil édilen sitatda bu ve ya diğer sözün, ifadenin, cümlenin, metn parçasının buraħıldığını bil-dirmek üçün.

ÇOĦÜZVLÜ MÜREKKEB CÜMLE —Bir baş ve bir néçe budaġ cümleden, bir budaġ ve bir néçe baş cümleden, bir néçe baş ve bir néçe budaġ cümleden ibaret tabéli mürekkebcümle ve ya üç ve daha artıġ komponénti olan tabésiz mürekkeb cümle.

CAVAB RÉPLİKA — Sual-cavab réplikalarından ibaret mü-rekkeb sintaktik vahid terkibinde asılı (müsteġil olmayan) hisse. Sen de dersi hazırlamısan? — Elbette!