Nazariy fizika kursi

 
2 e
dt
3 m 4c
^
’ { (
e
+ I
m
) 2 -
^
}
.
(8.126)'
Bu yerda 
£ =
— , 
(3
=
Ifoda (8.126) dan, tezlik yorug‘lik tezli- 
\ / l
- [З2 
с
в
giga yaqin bo‘lganda, birlik vaqtdagi nirlanishning to'liq energiyasm ine 
tezlikka (1 -
v2/c 2)~l
kabi bog‘langan, ya’ni harakatdagi zaryadning 
energiyasining kvadratiga proporsional ekanligini ko‘ramiz. Agar tez-i 
lik elektr maydon kuchlanganligiga parallel bo‘lsa, nurlanish tezlikka! 
bog‘liq bo'lmaydi. Bir necha xususiy hollarni ko‘rib chiqamiz.
1 . Я - 0 , * 1 ,
(8.1271
2 . Я = 0 , £ | | « ,
(8.128)1
3 . * - о . m
,
< « 29)
Bu natijalardan birinchi va uchinchi hollarda nurlanish 
energiyasi 
zarracha energiyasining kvadratiga proporsional ekanligi ko‘rinib tu- 
libdi. 
Ikkinchi holda nurlansh energiyasi zarrachaning energiyasigfii 
bog‘liq emas ekan. Yana bir muhim xulosa, vaqt birligidagi 
n u r la n is h | 
energiyasi barcha hollarda zarracha massasining kvadratiga teskari pro- 
porsional b o ‘lib 
{£
~ m 2), zarrachaning massasi qancha kichik bo‘ls3i
186

---

dipol yaqinlashishidagi nurlanish energiyasi shuncha k atta bo ‘ladi. 
Og‘ir zarrachalar uchun esa zarracha energiyasining nurlanish hisobiga 
Icamayishi jud a kichik bo'ladi.
Endi nurlanishning burchakka b o ‘g‘lanishini ko‘rib chiqamiz. Bizga 
ma’lumki, k atta tezliklarda harakatlanayotgan zaryadning elektr may­
don kuchlanganligi Lienar-Vixert potensiallari orqali topiladi va (8.38)- 
(8.39) ifodalar bilan aniqlanadi. K a tta masofalarda bu ifodalarning 
birinchisi ikkinchisiga nisbatan tezroq nolga intilishini §8.2 da ko‘rib 
o‘tgan edik. Shu sababli nirlanishga maydonning (8.39) ifoda bilan 
aniqlangan qismi asosiy hissa qo‘shadi. Maydonning shu qismi bilan 
bog'liq bo‘lgan va 
dQ
fazoviy burchakka to'g 'ri keluvchi nurlanish in- 
tensivligini 
d l
=
cE 2d il/ Air
ga asosan yozamiz:
( 8
' 1 3 0 )
A = 1 — 
vn/c, n = R / R
- nurlanish yo'nalishidagi birlik vektor.
Nurlanishning burchak bo'yicha taqsim oti yetarlicha / murakkab 
ekanligi (8.130) dan ko'rinib turibdi. U ltrarelyativistik (1 - u /c « 1) 
holda m ahrajda 1 — 
n v /c
ning k atta darajalari borligi hisobiga u alo- 
hida xususiyatga ega. Nurlanish intensivligi burchakning to r oralig'ida 
katta qiymat.larga erishadi. n v a u orasidagi burchakni 
в
bilan belgilab
n v
v 
v 
в2
quyidagini yozamiz: 1 -------= 1 -------cos# « 1 -------- Ь — . Burchak
с 
с 
с 
2
О 
~
у
/ 1 — 
v /c
bo'lganda bu kattalik (1 — 
v/c)
ta rtib id a bo'ladi. Bun­
dan ultrarelyativistik zarrachaning nurlanishining asosiy qismi uning 
harakati yo'nalishi atrofidagi 
в ~ \ / l — (32
burchaklar intervaliga to 'g'ri 
kelishi kelib chiqadi.
Agar vektor ( n — 
v /c
) || 
a
bo'lsa, (8.38) va (8.39) ifodalar bilan 
aniqlangan maydon kuchlanganligi tezlikning har qanday qiym atida 
nolga teng bo'ladi. Demak, bu holda nurlanish bo'lmaydi. Tezlik va 
tezlanish parallel bo'lgan (8.130) ancha sodda ko'rinishni qabul qiladi:
d l = p
£
(