Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

Ma’munlarning avlodidan ulAli,

Bo‘ldi tabib, dardko‘rmadihech jonim.

So‘nggiMa’mun nazar soldi holimga,

Boshim ko‘kka yetkazdi ul sultonim,

Minbarlarga chiqib, oshib martabam,

O ‘tdi ne ’mat soyasida ko ‘p oninu

Boqdi Iroq oilasi sut bilan,

Nihol edim Mansur bo‘ldi darmoninu

Qomusiy olim Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad al-

37

Beruniy (973-1048) ong, idrok jarayoni va uning kechishini puxta

o‘rganishga harakat qilgan. Idrok etish faoliyatini faollashtiruvchi o‘qitish shakl va usullarini ilmiy jihatdan asoslab bergan.

Alloma quyidagi pedagogik tamoyillar, o‘quv-tarbiya shakllari va usullarining shaxsni kamolga yetkazishdagi va roli beqiyos ekanligini ta’kidlaydi:

- berilayotgan ma’lumotning tushunarliligi (bilimlarni berishda o‘quvchi-talabalar uchun tanish bo‘lgan, ya’ni yaqindagi obyektlar asosida unga tanish ma’lumagan, (uzoqdagi) obyektlarning mohiyatini yoritib berish, ma’lum bilimlar negizida noma’lum tushunchalarning asoslanishi ijobiy natijalarni kafolatlashiga e’tiborni qaratadi;

— o‘quvchi-talabalarni ilmiy asoslar bilan qurollantirish (ushbu jaryonda o‘quvchi-talabani ilmiy adabiyotlar bilan tanishtirish, unda tajriba o‘tkazish va amaliy kuzatishni yo’lga qo‘yish ko‘nikmalarini shakllantirish, o‘zlashtirilgan ma’lumotlarni doimiy ravishda takrorlab borish bilimlarning puxta o‘zlashtirilishiga yordam berishini qayd etib o‘tadi).

Beruniy ta’limning muhim masalasi ta’lim jarayonida amaliyotda sinalgan, ishonchli dalilllar bilan o‘quvchi-talabalarni qurollanishidir, deb hisoblaydi. Uning fikricha, har qanday ta’lim jarayoni o‘quvchi-talabalarningongli faoliyatini, uning mantiqiy

38

mushohada yuritishini faollashtirishga yo‘naltirilgandir. Chunki

anglamagan hodisalar anglagan hodisalar orqali tushuniladi. Tajriba asosida yangilik o‘zlashtiriladi. Og‘zaki va yozma ma’lumotlarni o‘rganish tajribasi, dalillarga tanqidiy yondashishi, qiyoslash, mantiqiy umumlashtirish, bilimni ongda

qayta ishlash borliqni anglashning ilmiy uslubidir, deydi Beruniy.

Beruniyning ta’kidlashicha, bilim olish va insoniyat yaratgan bilimlarni egallash uchun o‘quvchi-talabadan dastlab axloqiy poklikni talab qiladi. Shuningdek, .ta’lim bilan tarbiyaning bir butunligini ko‘rsatadi, faqat shu birlikka amal qilgan shogirdlar kamolot sari bora oladi, deb ishontiradi.

O’quvchi-talabalarning yaxshi o‘qishi uchun muallim rostgo‘y, savodxon, shogirdlariga prinsipial yumshoq muomalali bo’lishi kerak. Muallim o‘quvchi-talabani doimo to‘g‘ri yo’lga boshlashi, uning sezgir va talabchan bo’lishi lozimligini uqtiradi. Zotan, o‘quvchi-talabaga mehr-muhabbatli bo’lish ta’lim-tarbiya mezonidir.

Beruniy o‘qitish jarayoni muallimning o‘qib-o‘rgatishi, takrorlashi bilan bevosita bog’liq ekanini alohida uqtiradi. Shuningdek, u kitob o‘qishning usul va metodlariga alohida e’tibor beradi. Kitoblarni shunchaki emas, balki fikrlab, kichik-kichik bo’limlarga bo’lib o‘qish, hamma o‘qilgan joylarini

39

umumlashtirib, qayta o‘qish haqida didaktik mulohazalar bildiradi.

Beruniy o‘qitishga faqat induktiv yo‘l bilangina emas, balki

deduktiv yo’l bilan ish tutish lozimligini ta’kidlaydi. Bunda olim har qaysi metodni o‘z joyida qo’llanmoq zarurligini yaxshi bilgani ko‘rinib turibdi. Bunday o‘qish tafakkumi o‘stirib, bilishning sifatini yaxshilaydi, aqliy bilimlarni boyitadi. Ma’lumki, o‘quvchi-talabani to‘g‘ri, ravon o‘qishga o‘rgatish, asosan, alifboni o‘rgatish davrida amalga oshiriladi. O’qish bilan savod o‘rganish jarayonida o‘quvchi-talabaning bilim va malakalari takomillashtiriladi. O’qish darslari grammatika, orfografiya, matematika, tabiatshunoslik va boshqa fanlardan beriladigan bilimlarni mustahkam egallashda muhim rol o‘ynaydi.

Abu Rayhon Beruniy dastlab o‘quvchi-talabaning ongli o‘qishi, matnning hajmi kichik, mazmuni sodda, keyinchalik esa hajmni kata mazmuni murakkabroq bo‘lganlarini o‘qishga kirishishi, o‘qish jarayonida taqqoslash, qiyoslashga e’tibor berish talabalarning ongli bo’lishiga asos solishini eslatib o‘tgan.

Olim o‘qilganlarning hammasini qaytarib o‘qish deganda, asosan, xato qilmay, so‘zlarni buzmay, ortiqcha tovush ishlatmay, bo‘g‘inlarni tushirib qoldirmay, so‘z urg‘usini o‘z o‘mida qo’llab

40

to‘g‘ri o‘qishni ta’kidlaydi. O’qishning tez, to‘g‘ri va ifodali

bo’lishi, o‘qish davomida bolaning o‘z-o‘zini tuzatib borishi xatosiz o‘qishga yordam beradi. Bunday o‘qishda asl mazmunini tushunib so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilib va ifoda etilgan voqealarning ichki va tashqi mohiyatini anglab o‘qishni ta’kidlaydi.

Hozirgi vaqtda o‘quvchi-talabaning savodli o‘qishida to‘rtta asosiy tarkibiy qism, ayniqsa, ahamiyatlidir. Bular ongli, ifodali, to‘g‘ri va tez o‘qishdir. Ular o‘zaro ichki bog’lanish motivlariga ega. O’rta asrning buyuk donishmandi Beruniy o‘qish haqida ana shu o‘zaro bog’liqlik o‘quvchi-talabalarning o‘qish faoliyatini mukammallashtirishga,rivojlantirishga imkon yaratishini nazarda tutgan edi.

Abu Rayhon Beruniy ilm olishda takrorlashni ustun qo‘yadi, shu bilan birga, bilim berish xilma-xil yo’l bilan, eng muhimi, o‘quvchi-talabani toliqtirmasdan, charchatmasdan turli vositalar bilan o‘quvchi xotirasini kuchaytirish, tafakkurini boyitish va bilishni chuqurlata boorish orqali amalga oshirilishi zarurligini uqtiradi. U haqiqiy maqsadga erishish uchun yo’lini to‘sib turgan hamma noaniqliklar va shubhalarni bartaraf qilish, bunda juda ehtiyotkorlik bilan harakatlanish lozimligi, o‘zlashtirilgan bilimlar hayotda tajriba qilib olinmasa, bundan hech naf

41

bo’masligi haqida gapiradi.

X-XI asrlarda Beruniyning didaktikasidagi ta’lim berish usullari va metodlari ayrim jihatlarining soddaligi va qarama-qarshiliklariga qaramasdan, katta kashfiyotligi va ilmiyligi bilan qimmatlidir.

Xulosa

Xulosa qilib shuni aytish kerakki, Muso al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Ahmad al-Farg’oniy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino kabi qomusiy olimlar madaniyatimiz va ma’naviyatimiz tarixida o‘chmas iz qoldirgan zotlardir.2 Bu ulug‘ zotlar yurtimizda ilmu fanning rivojlanishiga katta hissa qo‘shdilar.Yoshlarni ilmu ma’rifat bilan tarbiyalash uchun jon kuydirdilar va ilmni va go‘zal odob-axloqni o‘z asarlari va she’rlari bilan targib qildilar.

Ilmsizlikka qarshi o‘t ochib, ijtimoiy hayotda yuz beradigan nuqson va kamchiliklar, ofatu balolar ilmsiz va nodonlik tufayli yuz berishini ko‘rsatib beradilar. Ularning o’lmas fikrlari bugungi kunda ham o‘z qimmatini yo‘qotmagan. Ular xalq uchun, xalqning ilm-ma’rifati uchun yashadilar. Xalq uchun yashagan kishi esa hech qachon o‘lmaydi va asrlar o’sha xalq bilan birga qadamma-qadam boraveradi.

Yuqoridagilardan umumiy xulosa shuki, Sharqda ilk

42

Uyg’onish davrida Movarounnahr mutafakkirlari barkamol inson ta’lim-tarbiyasini tashkil etish, shuningdek, yoshlarda mehnatsevarlik, bilim olishga intilish, shaxs kamolotini ta’minlash, nutq madaniyati, so‘z san’atini shakllantirish, yuksak ma’naviy-axloqiy sifatlami tarbiyalash masalalariga katta ahamiyat berganlar. Ular insonni har tomonlama barkamol bo’lishini orzu qilganlar. Mutafakkirlarning umumpedagogik qarashlari metodologik va metodik xususiyatlarga ega bo’lib, bugungi kunda ham ijtimoiy-pedagogik va ma’rifiy-tarbiyaviy ahamiyatga egadir.

43