Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

4.Abu Ali ibn Sinoning ta’limiy-axloqiy qarashlari

Sharqning ulkan qomusiy olimi, jahon ilmi va pedagogik

fikrlarining eng mashhur namoyondalaridan Abu Ali al-Husayn ibn Abdulloh ibn Sino (980-1037) ta’lim-tarbiya masalariga jiddiy va ijodiy yondashgan. Olimning bolani tarbiyalash va o‘qitish haqidagi pedagogik - psixologik qarashlari o‘zining chuqurligi, insonparvarligi va teranligi bilan kishini hayratda qoldiradi. Ibn Sino “Risolat at-tayr” (“Qush”), “Xayy ibn Yaqzon”, (“Uyg‘oq o‘g‘li tirik”), “Donishnoma” kabi asarlarida o‘zining pedagogik va psixologik qarashlarini ifodalaydi. Masalan, u “Hayy ibn Yaqzon” asarida yoshlarni do‘stlikka, bilim o‘rganishga chaqiradi: “... bir-biringizdan bilim o‘rganib, kamol topishingiz uchun dil pardasini ochib tashlang”. Shuningdek, alloma shaxs fe’l-atvorini, tabiatini chuqurroq tushunish uchun farosat ilmining, ya’ni ilmiy mantiqni bilishga da’vat qiladi. Chunki ilmiy-mantiq shaxs didini o‘stiradi, fikr doirasini kengaytiradi. U bu haqda shunday deydi: “Farosat ilmi foydasi

naqd ilmlardandir. Bu ilmni bilib olsang, u senga kishilarning pinhoniy fe’l-atvorini bildiradi. Farosat ilmidan bahramand bo‘lsang, juda o‘tkir bo‘lib ketasan”.

Shuning uchun ibn Sino ta’lim-tarbiyaning maqsadlari, mazmuni shakllari va metodlariga juda diqqat va e’tibor,

26

mas’uliyat bilan qarash kerakligini ta’kidlaydi. Olimning e’tirof etishicha, ko’rsatmalilik ta’limni aniq, yorqin va qiziqarli qiladi, kuzatuvchanlik va fikrlash, mushohada yuritishni o’stiradi. Uningcha, inson narsa va hodisaning tashqi jihatlarini, ko’rinishlarini o'rganib, uni yanada chuqurroq bilishga intiladi. Narsalarning aslini yoki ularning suratini ko’rish orqali bolalarda ular haqida ma’lum bir tasavvur hosil bo’ladi. Ibn Sino ko’rsatmalilikni ko’rish, eshitish singari sezgi organlari orqali boglaydi. Olim o’qitishning oddiydan murakkablikka tomon yo’naltirishdan kelib chiqqan holda mashqlar qildirish, o’qitishni esa faqat chuqurlashtirish asosida, ya’ni sinf tarzida o’tkazish zarur, deb hisoblaydi. O’quvchilar kuzatish va

tarjribalarini muntazam va uzviy jarayonga aylantirish orqali esa ularda mantiqiy mushohada yuritish qobiliyati rivojlanadi. Ibn Sinoning ta’kidlashicha, o’quv va jismoniy mashqlarni bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda suhbatlar, tushuntirishlar bilan birga qo’shib olib borish kerak. Yakka tarzda o’qitgandan ko’ra, guruhlarda (sinfda) o’qitish ko’proq samara beradi, chunki guruhlarda o’quvchilar o‘rtasida o’z-o’zidan musobaqa paydo bo’ladi, deydi: “Bolalarni guruh qilib o 'qitish tashkil qilinsa, juda yaxshi samara beradi. Chunki bu jarayonda ular bir-birlaridan ibrat oladilar. Guruh qilib o ‘qitish jamiyatga

27

kata foyda keltiradi. Chunki bunda o ‘quvchilar bir-birlari bilan do’stlashadilar, ular o ‘rtasida o ‘zaro hurmat paydo bo‘ladi, o‘zaro fikrlashib bahslashadilar, huquq va burchlari xususida muhokama yuritadilar, musobaqalashadilar”.

Ibn Sinoning “Tib qonunlari” asarining birinchi kitobidan o‘rin olgan “Ro’zg’or yuritish haqida risola”sida bola tarbiyasiga oid juda ko’p pedagogik va fiziologik tavsiyalar bayon etilgan. Tarbiyadan maqsad, - deydi olim, bolaning aqliy va jismoniy quvvatlarini o’stirishdir. Chunki bola yaxshi yoki yomon, yovuz yoki oliyjanob bo’ib dunyoga kelmaydi. U bu xususiyatlarga tarbiya, atrofdagilar ta’siri tufayli erishadi. Ibn Sinoning fikricha, bola qalbi, misoli “Pokiza oyna”. Unga istalgan shaklni chizish mumkin. Bolada oliyjanob ma’ naviy-axloqiy xususiyatlarni shakllantirish uchun mashq uslubidan foydalanish, ya’ni uni hayotda qo’llashga o’rgatish kerak.

Ibn Sino ta’lim-tarbiyaning alohida guruhlar bilan suhbat uslubini tavsiya qiladi. Eng muhimi bolaning shaxsini hurmat qilishdan boshlash kerak: “bolaga zug‘um qilib, unga hurmatsizlarcha munosabatda bo'lmaslik, aksincha, tengdosh o'rtoqlarday gaplashish lozim”. Olim suhbat, tushuntirish, misol keltirish singari uslublarning imkoniyatlari haqida so‘z yuritadi. Salbiy xislatlarni tuzatish, shaxsni qayta tarbiyalash muammosi

28

haqida ham mulohaza bildiradi. Buning uchun avvalo bolani har tomonlarna o‘rganish va shu asosda undagi salbiy qiliqlarni bartaraf etish, ijodbiy fazilatlarni shakllantirishga kirishish mumkin. Olim ayniqsa, jismoniy mashqlarga katta e’tibor beradi. Tug‘ilgan kunidan boshlab bolaning jismoniy rivojlanishi xususida qayg‘urish kerak, deydi.

Buyuk tabib bola jismidagi har bir a’zoning salomatligini ta’minlash uchun lozim bo‘lgan maxsus mashq usullari ishlab chiqqan. Bu mashqlarni tananing holatiga muvofiq bajarish, kamquvvat, zaif a’zolarni og‘ir jismoniy mashqlar bilan toliqtirmaslikni ta’kidlaydi.U ishlab chiqqan mashqlar kichik va katta, juda kuchli va zaif, tez va sekin, keskin va tez harakatni taqozo etadigan harakatlarga bo‘linadi. Olim usullarni ham bayon qiladi. Ibn Sino ta’lim-tarbiya jarayonida o‘qituvchining roliga kata e’tibor bilan qaragan, yosh avlodni o‘qitadigan tarbiyachi quyidagi talablarga muvofiq faoliyat olib borishi lozimligini uqtiradi:

- o‘quvchi-talabalar bilan munosabatni tashkil etishda mo‘tadil (o‘rtacha) bo‘lish;

- o‘quvchi-talabalarning bilim va mahoratlaridan hayotda foydalana olishlariga e’tibor berish;

- o‘quvchi-talabalar bilan ishlashda turli usullarni qo‘llay

29

olish;

- o‘quvchi-talabalarda bilim olishga nisbatan qiziqishni

kuchaytirish;

- o‘qituvchining gaplari va fikri o‘quvchi-talabalarga tushunarli bo‘lishi uchun har bir so‘zini imo-ishoralar bilan bajarishi (binobarin, bu uslub bolalarda his-hayajonni uyg‘otadi);

- tarbiyalanuvchilar ongiga quyidagi yuksak axloqiy tamoyilni singdirishi “faqat o‘zi uchun emas, boshqalar ucliun ham yashash kerak”. Alloma asarlarida quyidagi pedagogik va didaktik tamoyillar, o‘quv-tarbiya shakl va usullari xususida so‘z yuritiladi:

- tajriba;

- sabablarning o‘zaro bog‘liqligi tamoyili, analiz, sintez, umumlashtirish;

- bolani darhol kitob o‘qish bilan bog‘lab qo‘ymaslik;

-jamoa bo‘lib o‘qish;

- mashqlar (ularning me’yorlanganligi, imkoniyat borligi, jamoatchilik, o‘quvchi-talabalarning qobiliyati va imkoniyatlarini hisobga olish);

- o‘qitishning asta-sekin, ketma-ketligi, osonidan murakkabga o‘tib borishi;

- o‘quvchi-talabalarning individualliklarini hisobga olib,

30

tushunarli bo’lishi;

- nazariya bilan amaliyotning bog‘liqligi, umumiydan xususiyga o‘tish, tizimlilik va mantiqiylik ifoda etish va mulohazalarining bir tekisligi va ketma-ketligi kabi usullar;

- kuzatish, tajriba, amaliyot.

Ibn Sinoning “Donishnoma” asarining ikkinchi bo’limi o‘rta asr falsafasining asosiy qismlaridan hisoblagan “Metafizika” deb nomlanib, falsafiy bilimlar ikki turga ajratiladi: amaliy va nazariy. Birinchisi bizni dunyodagi ishlarimizni qay yo'sinda uyushtirmoqqa o'rgatadi.

Ikkinchisi esa narsalarning mavjudoti to‘g ‘risida xabar beradi, uni “nazariy bilim” deyiladi. Bu esa o ‘z navbatida uchga bo'linadi: birinchisi — tabiatdan tashqari narsalar to‘g ‘risidagi bilim; ikkinchisi —matematik bilimlar; uchinchisi — tabiat to‘g’- risidagi bilimdir. Demak, har ikkala bilimning har biri o‘z navbatida uch qismga ajraladi. Birinchisi - oilani boshqarish, uning talablarini, vazifa va faoliyatini ta’minlab turish uchun zarur bo’lgan masalalarni o‘rganuvchi bilimdir. Bu bilim ham ikki qismga bo’linadi: 1) diniy-shariat qonunlari; 2) siyosat - bu davlatni idora etish va boshqarish, hukumat va fuqarolar hamda davlatlar o‘rtasidagi munosabatlarni ta’minlash masalalarini

o‘rganadi. Ikkinchisi - davlat fuqarolari, er-xotin va farzandlar,

31

xo‘jayin va xizmatkorlar o‘rtasidagi munosabatlarning adolatli bo’lshini o‘rganadi. Nihoyat, uchinchisi - insonning xulq-atvori qanday bo’lishi to‘g‘risidagi bilimdir.

Umuman, ibn Sinoning huquqiy tarbiyaga oid qarashlaridagi

e’tiborga molik narsa shuki, alloma davlatni boshqarish siyosati, ijtimoiy tabaqalar, huquq, qonun va qoidalar haqida keng va izchil ma’lumotlar beradi. Ibn Sino o‘zining “Risolatu tadbiri manzil” asarida shunday deb yozadi: “Jamiyatda kishilarning me’yorli yashashlari uchun o‘zaro hamkorlik sharoiti yaratilmog’i lozim, buning uchun esa jamiyat a’zolarining hammasi uchun bir xil bo‘lgan oqilona qonun va sud bo‘lmog‘i kerak: “O‘zaro bog‘liq va almashuv jarayonida insonlar bir-birini

qandaydir muhtojlikdan holi etadilar. Buning uchun insonlar o‘rtasida o‘zaro kelishuv zarur bo‘lib, bu kelishuv tufayli adolat

qoidalari va qonunlari o‘rnatiladi. Qonunshunos esa bu qoidalarga bajarilishi shart bo‘lgan majburiyat tusini beradi. Shuningdek, u yomon ishlarni qiluvchilarga ham, yaxshi ishlarni ro‘yobga chiqaruvchilarga ham baho berishi zarur. Buning uchun oliy qonunshunos va sudyani tan olish zarurki, insonlar o‘z faoliyatlarida ularning hukmlaridan foydalansinlar”.

Ibn Sino kishilarni jamiyatda tutgan o’rniva bajaradigan vazifalariga ko‘ra uch guruhga ajratadi:

32

a) davlat idoralarida xizmat qiluvchi va jamiyatni boshqarish ishlari bilan shug‘ullanuvchilar;

b) bevosita xom-ashyo, zarur mahsulotlar ishlab chiqarish bilan mashg‘ul bo‘lganlar;

d) davlatni qo‘riqlash, uni turli tashqi hujumlardan saqlovchi

harbiylar (jangchilar).

Mutafakkir kishilarning bunday tabaqalanishini ma’qullab, “Risolau tadbiri manzil” asarida shunday deb yozadi: “Aqlli kishilar biladiki, agar hamma kishilar hukmdor va podshoh bo‘lganlarida edi, ularning hammasi yo‘qolib ketardi; agar hamma mehnat qiluvchilarga aylanib qolib, ularning orasida hukmdor va sultonlar bo‘lmasa, ular ham yashab qololmas edilar va halok bo’lardilar, shuningdek, ularning barchasi moddiy ta’minlanganligi jihatidan teng va bir xil bo’lganlarida edi, ba’zi

kishilar boshqalar uchun ishlarn zaganda edi, o‘zaro yordam va bir-biriga mukofot berish to‘xtar edi. Agarda hamma kambag‘al va nochor bo’lganda edi, bu kambag‘allik yo‘qchilikdan ular ham halok bo’lgan bo’lardilar”. Demak, “odamlarning mulkiy tengsizligi, vazifasining bir xil emasligi, o‘zaro farqlari, inson ijtimoiy faoliyatining asosiy sababchisidir”.

Eng muhimi, ibn Sinoning ta’kidlashicha, har qanday jamiyat fuqarolar manfaatini himoya etuvchi adolatli qonunlar

33

asosida idora etilsa, adolatsizlikka yo‘l qo‘yilmaydi. Shuning uchun ibn Sino yozadi:

“U (davlat boshlig'i) o‘zidagi butun kamchiliklarni tugatishi kerak, toki birorta dog‘ qolmasin. Shundagina u boshqalarda yaxshi sifatlar tarbiyalay olishi mumkin”.

Ibn Sino “Risolatu tadbiri manzib” asarida oila va nikoh masalalari to‘g‘risida ham huquqiy nuqtayi nazardan qimmatli fikrlar bayon etadi. “Oila qurish va uni mustahkamlash uchun, - deydi ibn Sino, - ma’lum darajada moddiy ne’matlarga ega bo’lishi kerak. Bu moddiy ne’matlar halol mehnat bilan topilgan bo’lishi shart”. Er-xotin o’rtasidagi nikoh o’zaro hurmat va chinakam sevgiga asoslanmog’i lozim, deydi. Shu munosabat bilan u erkak oila boshlig’i, oilaning barcha talablarini qondirish esa uning burchi ekanligini ta’kidlab, erkak kishi oldiga quyidagi talablarni qo’yadi: 1) er shunday bo ‘lishi kerakki, uni xotini hamisha hurmat qilsin; 2) u dinga e’tiqod qilsin va vijdonli bo‘Isin; 3) xotiniga nima va ’da bersa, albatta uni bajarsin. Shuningdek, ibn Sino ayol esa erkakning eng munosib umr

yo ‘ldoshi va bola tarbiyasida ham, oiladagi boshqa ishlarda ham erining eng yaqin yordamchisi va merosxo‘ri ekanligini ta’kidlab, xotinlar quyidagi xususiyatlarga ega bo‘lishi