Noyob va radioaktiv metallar rudalarni qazish va qayta ishlash

12.2. Daryo vodiylarining tuzilishi. 
 
O`zan suv oqimlari o`zining geologik faoliyatida 
daryo vodiylarini
hosil 
qiladi. Daryo asosiy daryo va uning irmoqlari, irmoqlarining soylari, soylarining 
jilg`alaridan tarkib topgan tizimni tashkil etadi. Daryo tizimi egallagan maydon 
daryo havzasi
deyiladi. Daryo havzalari bir-biridan suvayirg`ichlar bilan 
chegaralanadi. 
O`zan.
O`zan deb daryo vodiysining suv oqayotgan chuqur qismiga 
aytiladi. Daryolarning ko`p qismi meandr hosil qilib oqadi. Meandrlar planda 
turlicha shaklda bo`lishi mumkin. Daryo o`zanining vodiy tubida ilon izi hosil 
qilib oqishi daryo qirg`oqlaridan birining yuvilishi va ikkinchisida yotqiziqlar 
yotqizilishi hisobiga amalga oshadi. 

---

Qirg`oq yuvilishining faolligi oqim o`zagining qirg`oqqa yondoshuv 
burchagi (va oqimning eng yuqori tezligi) qancha katta bo`lsa, yuvilish tezliga 
ham shuncha katta bo`ladi. To`g`ri chiziqli o`zanlarda oqim o`zagi uning 
markaziy qismida joylashgan bo`ladi, qirg`oq tomon tezlik susayib boradi. 
Bunday sharoitlarda qirg`oq yuvilmaydi. 
Qirg`oqning yuvilish tezligi vodiy shakllangan tog` jinslarining 
mustahkamligiga bog`liq. 
Qattiq tog` jinslaridan oqib o`tayotgan daryolarda oqim o`lchamiga bog`liq 
bo`lmasdan qirg`oqning yuvilish tezligi keskin pasayadi. Qirg`oqning eng yuqori 
yuvilish tezligi Amudaryoda qayd etilgan bo`lib, yiliga 1000-1200 m ni tashkil 
etadi. Amudaryo qirg`og`ining yuvilishi sutka va hatto soatlar davomida o`zgarib 
turadi. 
Qayir.
Daryoning vaqti - vaqti bilan suv bosadigan qirg`oqlarini qayirlar 
deb ataladi. Ulardagi to`planadigan yotqiziqlar uzan fatsiyasinikidan anchagina 
maydaligi bilan farq qiladi va o`ziga xos tekstura va strukturaga ega bo`ladi. 
Qayir yotqiziqlari asosan saralanmagan alevrolitlarda, pelo-alevritlardan va 
gillardan iborat bo`ladi. Qayirlarda botqoqliklar va to`qayzorlar rivojlanadi. 
Qayirlar quruqlikning 3 % ga yaqinini tashkil etadi, ammo ularning inson 
hayotidagi ahamiyati juda katta. 
Qayirlar uzoq vaqt davomida kechadigan yon eroziya bosqichida 
shakllanadi. 
Oqim to`liq bo`lgan vaqtlarda suv o`zanidan toshib, butun vodiyni qoplab 
oladi va qayirlarda ham cho`kindi to`planadi. Bunda mayda alevritli, gilli va 
qumli material cho`kmaga o`tadi.