Noyob va radioaktiv metallar rudalarni qazish va qayta ishlash

12.3.1. Vaqtinchalik suv oqimlarining geologik ishi 
 
Vaqtinchalik suv oqimlari tog`li hududlarda chuqur daralarni, tekisliklarda 
esa jarlarni hosil qiladi.
Tog` yonbag`rlarida davriy ravishda vaqtinchalik suv oqimlari vujudga 
kelib turadi. Ular ko`ndalang kesimi V shakldagi va bo`ylama profili katta 
nishablikka ega bo`lgan notekis o`zanlarni hosil qiladi. Kuchli yomg`ir va jala 
vaqtida ushbu o`zanlardan to`lib suv oqadi. Bu oqimlar o`zi bilan ko`p miqdorda 
qattiq va turli o`lchamdagi nurash mahsulotlarini oqizib ketadi. Juda katta 
zichlikka ega bo`lgan bunday oqimlar o`zanni ham yuvadi. Tekislikka 
chiqqandan keyin oqimning tezligi keskin kamayadi va olib keltirilgan barcha 
bo`lakli material cho`kmaga o`tib, planda konus shaklidagi prolyuvial 
yotqiziqlarni hosil qiladi. Bunday yotqiziqlar o`zining differensatsiyalanmagani 
bilan xarakter-lanadi va ular 
chiqaruv konuslari
deb ataladi (134-rasm). 
Tekislik hudud-larda yumshoq lyossimon jinslarning yuvilishi natijasida 
jarlar
hosil bo`ladi. Jarlar yumshoq jinslarda juda tez rivojlanadi. Jarlar bir-
biriga tutashib jarliklar tizimini hosil qiladi. Jarliklar tizimining rivojlanishi 
qishloq xo`jaligiga katta ziyon etkazadi, ularning rivojlanishi tufayli ko`plab ekin 
maydonlari ishdan chiqadi. 
Bunday joylardagi o`simliklar, qalin o`rmonlar, ayniqsa tropik o`rmonlar 
va, hatto, tik yonbag`irdagi yuvish jarayonlarini ham birmuncha sekinlashtiradi. 
O`simliksiz va o`simlik siyrak o`sadigan erlarda eroziya kuchli bo`ladi. 

---

O`rta Osiyodagi tog`la-
rning etaklarida hosil bo`lgan 
prolyuvial yotqiziq-lar vaqtincha 
o`zanli oqar suvlar hosilasidir. 
Tog` 
etagida 
hosil 
bo`lgan 
chiqaruv 
konuslari 
ustida 
qishloq, shaharlar barpo etilgan. 
Masalan, Marg`i-lon, Qo`qon, 
Konibodom 
shaharlari 
huddi 
shunday-lardan.
Daryo vodiysining vujudga 
kelishi va rivojlanishida ham 
o`zanli vaqtincha oqar suvlar 
katta ahamiyatga ega. O`rta 
Osiyo daryolarining o`rta, yuqori oqimlarida o`zanli oqar suv keltirgan 
cho`kindilar eroziya bazasiga, ya`ni daryo o`zaniga yoki tog` etagiga ko`plab 
to`planadi. Tog` etagida yig`ilgan prolyuvial yotqiziqlar bir necha yuz ming m
2 
maydonni qum, shag`al, xarsang va lyossimon jinslar bilan to`ldirib, ustki 
ko`rinishi konus shaklini hosil qiladi. Umuman, o`zanli vaqtincha oqar suvlar 
mahsuloti - prolyuvial yotqiziqlar deyarli yaxshi saralanmagan va lyossga 
nisbatan og`irroq, 1,4-1,5 g/sm
3
, g`ovakligi taxminan 46%, tarkibida oson 
eriydigan tuzlar eol lyossidagiga nisbatan kam, donadorligi va mineralogik 
tarkibi esa, eol lyossiga o`xshab ketadi.