Oriyentasiya mərhələsi
Bu mərhələdə danışan insan «hadisələrin vəziyyətini» start nöqtəsində öyrənir. Bu mərhələdə dərinə getmədən yalnız məlumatın ümumi istiqamətini aydın təsəvvür etmək lazımdır. Bu məqama kimi faktların tərkibinin artıq danışan insana məlum olduğu güman edilir, çünki onlardan hansının istifadə olunacağına, hansının isə məlumatdan kənarda qalacağına dair dəqiq təsəvvürlər hələ yoxdur.
Məhz bu mərhələdə predmeti göstərmək üçün danışan insanın nə qədər mümkün aspektlərinin (yəni nöqteyi-nəzərinin) olduğu müəyyən edilir: məlumatın orijinallıq səviyyəsi bundan asılıdır. Oriyentasiya mərhələsini bəzən sonralar yalnız relevant informasiyanı əldə etməyin mümkün olduğu özünəməxsus növ kataloqun qurulmasına oxşadırlar. Artıq qeyd edildiyi kimi, bu mərhələdə məlumatın müəllifi yalnız empirik materiallardan istifadə edir.
Empirik material müəllifin özü tərəfindən əldə edilmiş biliklərə, daha doğrusu onun müstəqil fəaliyyətinin – bu fəaliyyət həm verbal (şifahi), həm də qeyri-verbal (real) gərçəklikdə ola bilər – nəticəsi olan biliklərə əsaslanan material kimi qiymətləndirilir. Empirik materiala görə müəllif şəxsən məsuliyyət daşıyır.
Empirik materialın özünəməxsusluğu onun bilavasitə obyektlə əlaqədar olmasıdır; o, əslində bu obyektin öyrənilməsinin nəticəsi kimi çıxış edir. Ritorika özünün inkişafının ilk mərhələlərində öyrəndiyi obyekt məhkəmə praktikası ilə, daha doğrusu məhkəmədə qiymətləndirilməli olan konkret həyati situasiyalarla əlaqədar idi. Bu obyekt ilə iş antik ritorikanın məsləhətlərində öz əksini tapırdı: empirik material məlumatın əsasını təşkil etməli idi; empirik material olmadan məlumatın ümumiyyətlə, heç bir mənası olmazdı.
Empirik materialın keyfiyyətinə görə danışan insanın kreativ (yaradıcı) imkanlarına, onun informasiya «əldə etmək» bacarığına qiymət verirdilər.
Empirik materialı işləyərkən məlumatın müəllifi öz müşahidələrinin, tədqiqatlarının, ümumiləşdirmələrinin nəticəsindən istifadə edirdi, kütlə isə bunu qəbul edə, rədd edə və ya buna etiraz edə bilərdi. Məhz empirik material yeni ideyalara, elmi və digər kəşflərə təkan verir, mövzulara qeyri-adi yanaşmaları formalaşdırır.
Başqa sözlə, empirik material məlumatın müəllifinin mövqeyini, onun maraq dairəsini və onun seçdiyi mövzuya yanaşma xüsusiyyətlərini müəyyən edir. Bu növ materialın bazis xarakteri həm tamın tərkibində onun payını, həm də digər növ materiallara nisbətən onun əhəmiyyətini göstərir.
Bu və ya digər məlumatı hazırlayan hər bir kəs faktik baza ilə nə dərəcədə təmin edilmədən və konkret hansı faktlarla təmin edilmədən çox şeydən asılı olduğunu yaxşı bilir.
Nəzəri baza ilə təmin olunmanın səviyyəsi – ən vacib məsələdir. Praktika göstərir ki, faktlar heç bir zaman lazımi qədər olmur: onlar ya tələb olunanda lap çox, ya da əksinə lap az olur. Bu zaman adətən «lap az olmadan lap çox olmaq daha yaxşıdır» deyə düşünüblər, amma bu heç də həmişə belə olmur.
Məsələ belədir ki, az empirik materialı olan müəllif ilə çox empirik materialı olan müəllif hələ müvafiq prosedurdan qabaq da müxtəlif fəaliyyət modeli müəyyən edirlər: artıq material onun əhəmiyyətinin lazımi qədər qiymətləndirilməməsinə, kifayət qədər olmayan material isə «əksinə – həddindən artıq yüksək qiymətləndirilməsinə səbəb olur. Birinci halda seçim zamanı mühüm faktların bir hissəsinin məlumatdan kənarda qalması, ikinci halda isə, əksinə, - bütün, o cümlədən qeyri-mühüm faktların da məlumatın tərkibinə daxil olması ehtimalı var.
Bu xoşagəlməz nəticələrdən qaçmaq üçün invensiya faktların əhəmiyyətinin qiymətləndirilməsi üsulunu təklif edir. Bu üsul iki istiqamətdə inkişaf etdirilməlidir – 1) məqsədə yönəlmiş – teleoloji; 2) mövzuya yönəlmiş – tematik. Birinci istiqamət məlumatın nə üçün edildiyi, ikinci isə – məlumatın nə haqqında edildiyi suallarına verilən cavab nəzərdə tutur.
Birinci sual ilə əlaqədar olan problemlər intensiya kateqoriyası ətrafında qruplaşdırılıb. İntensiya məsələn, Aristotelin konsepsiyasında entelexiya – potensiyanı (imkan) şeyə, «zəruri olana», mövcud predmetə çevirən enerji şəklində göstərilirdi. Beləliklə, entelexiyanı həqiqətən intensiyanın sələfi kimi nəzərdən keçirmək olar, çünki intensiya da materiala enerji, daha doğrusu müəyyən tərəfə istiqamət verir. Müasir tədqiqatlarda intensiya danışan insanın materialı müəyyən şəkildə göstərmək istəyi kimi müəyyən edilir.
Materialı göstərməyin heç də çoxlu ümumi üsulları yoxdur. O, göstərilə bilər:
pozitiv
neqativ
neytral
"Rəğbət yaratmaq", "qəzəb yaratmaq", "məlumat çatdırmaq" şəklində klassik ritorikanın qısaca ifadə edilməsi intensiyanın məhz bu üç növünün məzmununu şərh edir. Müəllif nəyə cəhd etsə də, o, həmişə "təriflərdə" rəğbət yaratmaqdan, "pisləmə" ilə qəzəb yaratmaqdan və "laqeydliklə" məlumatı çatdırmaqdan əslində imtina etməli olduğunu yadında saxlamalıdır.
İntensiyanın həyata keçirilməsi məsələsini - danışan insanın sonra hansı nitq taktikası seçməsindən asılı olmayaraq – ritorika tərəfindən emosional kateqoriyalar vasitəsilə həll edilmirdi. Danışan insan qiymətləndirici mülahizələrə meyl etmədən onun üçün lazım olan emosiyanı yaratmağı bacarmalı idi. Bunun üçün o, məntiqi apparata müraciət edərək intensiyanın birbaşa ifadə formalarından və fiqurla troplar aparatına müraciət edərək isə, intensiyanın dolayı ifadə formalarından istifadə edə bilər.
Biz məntiqi və paraloqik üsulların analizi nəticəsində bu iki taktikanı araşdıra, onlardan hər birinin üstün və çatışmayan cəhətlərini qeyd edə bilərik. Bu məqamda sadəcə olaraq bir şey yadda saxlamalıyıq: dinləyicilərə təsir etmənin iki – həm birbaşa, həm də dolayı forması ola bilər; bunlardan birini seçmək isə danışanın istəyindən asılıdır.
Onların birindən (və ya çətin olsa da hər ikisinin kombinasiyasından) istifadə etməklə danışan insan materialı ona lazım olan nöqteyi-nəzərdən: tərifləmə (müsbət intensiya), pisləmə (mənfi intensiya) və ya neytral (konstruktiv və ya analitik növ məlumatlar) nöqtəyi-nəzərdən təqdim etməyə nail ola bilər.
Təbii ki, intensiya növünün seçimi mövzunun seçimindən asılıdır. Danışan insanın istifadə etmək istədiyi faktlar toplusu mövzunun istiqamətini müəyyən edir.
Bu istiqamətlər həddindən artıq çox ola bilməz: faktları, məlum olduğu kimi, «heç bir şey dəyişdirə bilməz» və ya yalnız onlardan sui-istifadə edilmədiyi halda, onları məntiq cəhətdən bir-biri ilə müqayisə etmək olar. Şübhəsiz ki, natiq «ritorik məharəti» ilə faktları heç bir çətinlik çəkmədən istənilən istiqamətə «fırlatmağı» bacarmalı idi. Amma etos kateqoriyası (yuxarı bax) əslində belə sui-istifadənin qarşısını almalı idi. Buna görə də mövzunun istiqaməti deyəndə materialı təbii şəkildə təqdim etmək üçün yararlı olan aspektlərinin axtarışı başa düşülürdü. Faktların onlar üçün təbii olan aspektlərdə sistemləşdirilməsi (yəni bir yerdə ardıcıl düzülməsi) uğurlu çıxışa təminat verə bilərdi: ritorika bir elm kimi əxlaq qaydalarına əməl edirdi.
İntensiyaya və ona müvafiq olaraq materialın verilməsi taktikasına, həmçinin mövzuya dair məsələlərin həlli – məlumatların inkişaf etdirilməsinə imkan verən təbii aspektlərin müəyyənləşdirilməsi (o cümlədən onların içərisindən nitq situasiyasının şərtlərinə daha çox cavab verən aspektin seçilməsi) materialın əhəmiyyətinin, məlumatın müəllifi tərəfindən başa düşülməsini tələb edir. Gələcək məlumatda empirik materialın həcminin müəyyən edilməsi üçün yalnız bir etibarlı yol var: bu – planın qurulmasıdır.
Nəzərə almaq lazımdır ki, ritorika üçün plan anlayışı çox mühüm əhəmiyyət daşıyan anlayışdır. Hazırlanan məlumatı sonradan şifahi söyləmək üçün əzbərləyirdilər: bu səbəbdən də natiqlər üçün plan yalnız rəsmi xarakter daşımırdı, o, uğurlu çıxışın əsas şərtlərindən biri idi. Aydındır ki, antik dövrdə də xaotik strukturu yadda saxlamaq çox çətin idi.
Ritorikanın tövsiyyə etdiyi planlar özlərində çoxdərəcəli planları əks etdirirlər. Məsələn, aşağıdakı sxem çoxdərəcəli planın modeli kimi çıxış edə bilər.
1.
.1.1.
1.1.1.
1.1.1.1.
1.1.1.2.
1.1.2.
1.1.2.1.
1.1.2.2.
• 1.2.
1.2.1.
1.2.1.1.
1.2.1.2.
1.2.2.
1.2.2.1.
1.2.2.2.
2.1.
2.2.
Bu sxem kifayət qədər mürəkkəb, dörddərəcəli plan haqqında təsəvvür yaradır. Bu planın strukturunu oriyentasiya mərhələsində «qabaqcadan görmək» mümkün deyildi. Belə ki, «planın ən içəri hissəsi» əvvəlcədən tərtib edilməmişdi: danışan insanda predmetə dair neçə dərəcəli planın qurulmasının daha məqsədəuyğun olması təsəvvürünü predmetin özü yaradır. Oriyentasiya mərhələsində isə ilkin planın1 işlənilib hazırlanması kifayət idi. Bu plan əslində müzakirə ediləcək məsələlərin siyahısı idi.
İlkin planı tərtib edərkən hətta məsələlərin miqyasına da ciddi fikir verilmir: nitqin ən təxmini ümumi təsvirini yaradan layəhənin hazırlanması kifayət edir. Amma bu lahiyənin homogen (eyni mənşəli) olması vacib idi: o, özünün empirik materiallarından başqa heç nəyi əks etdirməməli idi. Oriyentasiya mərhələsində assosiasiyalara (şüurda ayrı-ayrı təsəvvürlər arasında əlaqə) yer yoxdu.
Danışan insan oriyentasiya mərhələsini başa çatdıraraq intensiyanın yerini müəyyən edir (1), nitq taktikasının müəyyən növünün (birbaşa və ya dolayı) üzərində dayanır (2), mövzunun istiqamətini təyin edir (3) və predmetin siyahıda qeyd olunmuş ümumi cizgilərini əldə etmiş olur (4).
Dostları ilə paylaş: |