Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR

11. İran çəpniləri.

Yuxarıda El Aldı bəyin ağqoyunlu xidmətində olan çəpni­lərindən bəhs edilmişdi. Ağqoyunluların xələfi səfəvilərin da­yağı olan türk təşəkkülləri ara­sında da çəpniləri görürük. Ancaq onlar qələbəlik deyildilər və ikinci də­rəcəli oymaqlar hesab olunurdular.

Təhmasib dövründə qorucular, yəni səfəvi qvardiyası ara­sın­da çəpnilər də vardı⁴. Təhmasibin hökmranlığının ilk illərin­də çəpnilərdən Məqsud bəyi ta­nıyırıq⁵. Rumlu Həsən bəy 953-cü ildə (1546) Gürcüstan səfərindən, çəpni qorucularının baş­çı­sı Şahqulu ilə şəxsən özünün bir basqında iştirakını nəql edir⁶.

Çəpnilərə mənsub şah Əli Sultan adlı bir bəyin 955-ci ildə (1548) Van ha­kimi olduğunu və Qanuninin buranı mühasirəyə aldıqdan sonra şəhəri ona verdiyini həmin müəllifdən öyrəni­rik⁷. Həmin hökmdar dövründə çəpnilər­dən Süleyman Çələbi Urmiya hakimi idi. O həmin il Gürcüstana təşkil et­diyi bir axında uğursuzluğa düçar olmuş, özü də kürdlər tərəfindən öl­dü­rül­müşdü¹. Qarabağ bəylərbəyisi Qacar Ziyad oğlu Şahverdi Sultan ilə gürcü bəylərindən biri arasında baş verən vuruşmada Çəpni Məhəmməd bəy də iş­tirak etmiş və igidlik göstərmiş­di² . Şah Təhmasibin ölümündən sonra taxta çı­xacaq hökmdar ba­rədə əmirlər arasında baş verən ixtilaf və çəkişmədə çəp­­nilərə mənsub Cəlal Əli şahın da adı çəkilir³.

Şah Abbas dövründə çəpnilərdən Uğurlu Sultanı və Murad xan Sultanı tanıyırıq. Uğurlu Sultan 1014-cü ildə (1605-1606) Fümən hakimi idi⁴. Mu­rad xan Sultana gəlincə, o, 1017-ci ildə (1608-1609) Urmiya qalasını tutmaq tapşırığı alan bəylər ara­sında idi⁵.

Səfəvi xidmətindəki çəpnilər buraya Anadoludan gəlmiş­di­lər. Onların mü­hüm bir qisminin Trabzon çəpnilərindən oldu­ğu­nu söyləyək.

17. SALUR

Oğuzların tarixində mühüm rol oynamış boylardan biri də salurlardır. Monqol dövrünə qədər bu boyun adı salğur şəklində ya­zılırdı. Rəşidəddinin verdiyi əfsanəvi tarixə görə, oğuz hökm­darı Dib Yavkunun böyük bəylə­rin­dən Ulaş və onun oğlu Ulat, habelə İnal xanın vəziri və naibi bu boydan idilər. Orada həmçinin İnal xanın oğlu İnal Soyram Yavkunun vəzirinin də sa­­lurlardan olduğu yazılmışdır.

Dədə Qorqud dastanlarına gəlincə, bu dastanlarda təsvir olunan oğuz elin­də salurlar ən şərəfli yer tuturdular. Doğrudan da, bu oğuz elinin qüdrətli hakimi Qazan bəyin salurlardan ol­du­ğunu bilirik.

Aşağıda bəhs ediləcəyi kimi, Xəzərarxası türkmənləri ara­sında salurlar çox qələbəlik halda idilər. Bu, boyun mühüm bir qis­minin qərbə köçməmiş olduğunu göstərir. Xəzərarxası türk­mənləri aralarındakı ən ali təşəkkülün sa­lurlar olduğunu söylə­yir­dilər. Halbuki onlar bəlkə də salurların səlcuqlu fü­tuhatlarında iştirak etdiklərini, Farsda öz adlarını daşıyan bir dövlət qur­duq­larını, Anadolunun məskunlaşdırılmasında geniş miqyasda rol oy­­nadıq­larını və Qazı Bürhanəddin kimi böyük şəxsiyyətlər ye­tirdiklərini bilmir­di­lər. Bütün bunlar salurların oğuz elinin kı­nık, kayı və əfşar kimi ən böyük qol­larından biri olduğunu gös­tərir.

Səlcuqlular Qərbi İrana gələndə Şəhrizor, Kirmanşah və Da­quqa yörələri, yəni daha sonralar Kürdüstan adlanan bölgə kürd ənnaz oğullarının əlində idi. 495-ci ildə (1101) bu bölgənin hə­lə zəbt edilməmiş torpaqlarından mü­hüm bir qismi müasiri olan bir çox türkmən əmirləri kimi təkbaşına fəaliy­yət göstərən Qara Beli adlı (yaxud ləqəbli) bir salur bəyi tərəfindən fəth olun­du¹. Bu salur bəyinin özündən bir daha bəhs edilmədiyi bir yana, oğul­ları barədə də hər hansı bir məlumat verilmir. Ancaq Qara Beli xanədanının (beyt ül-Qara Beliyyə) həmin əsrin sonlarına qədər öz varlığını mühafizə et­diyi bilinir.

Xanədanın əlindəki yer Qara Beli ölkəsi adlanmış, Bağ­dad­dan Marağaya gedən ana yolda, Dinəvərlə Marağa arasındakı bir keçid də XII əsrin son­larına qədər Qara Beli adını daşı­mışdır. Ancaq salurların Səlcuqlular döv­rün­dəki rolları Qara Be­linin fəaliyyəti ilə məhdudlaşmamışdır. Həmin əsrdə Sır-Dərya boyundan gələn yeni bir oğuz elatı arasındakı salurlar Qara Be­li sa­lurlarından daha mühüm bir rol oynamağa müvəffəq ol­muşlar.