Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR

1. Bərçəm oğulları.

Yıvalara aid ən qədim məlumat 553-cü ildən (1158) baş­layır. Yıvalar bu tarixdə Həmədanın qərbində yaşayırdılar. Ha­ki­miyyətləri altında olan yer İranda Kürdüstan deyilən bölgəni əhatə edirdi. Yıvalar bu bölgədə çox qələ­bəlik halda yaşayır­dılar. Hətta Mosul atabəyi İmadəddin Zəngi onların bir bölü­yü­nü Suriyaya gətirərək, Hələb bölgəsinə yerləşdirmişdi.

Yavların Sır-Dərya boylarından İrana əfşar və salğurlarla bir­likdə 1130-cu illərdə gəldikləri əsaslı bir ehtimalla deyilə bilər. 553-cü ildə (1158) İva Bərçəmə mənsub türkmənlərin Cə­bəl (Kürdüstan bölgəsi) bölgəsində çap­qın­çılıq fəaliyyət­lə­ri­ni artırdıqlarına görə Bağdad xələfə höküməti Məngü-Barsın komandanlığı altında onların üzərinə böyük bir qüvvə gön­dər­mişdi. Məngü-Bars türkmənlərə ağır bir zərbə vurmuş, dar­ma­dağın olan türkmən­lə­rin kəsilmiş başları və aldığı əsirlərlə Bağ­dada qayıtmışdır². 568-ci ildə (1172) Bərçəm tabeliyindəki türk­mənlər ilə Həmədan bölgəsinə axın edərək, Dinəvəri yağ­ma­lamışdı. Bunu Naxçıvanda eşidən Eldəniz süvari qoşunla sü­rətlə Bərçəmin üzərinə yürüş edərək onu Bağdad yaxınlığına qə­dər qovmuş­du. Hətta Eldənizin Bağdad yaxınlığına qədər gəl­məsi onun Bağ­dada girə­cəyi ehtimalını oyandırdığından xəlifə bir yandan əsgər top­la­mağa, digər yan­dan da qala di­var­larını möhkəmlətməyə başladı. Lakin El­dəniz xəlifədən üzr is­tə­di, məqsədinin yalnız Bərçəmi öz ölkəsində yağma­larda bu­lun­maq­dan vaz keçirmək olduğunu söylədi³. Belə görünür ki, Bər­çəm xəlifəni öz süzereni hesab edirdi. Oğullarının da bunu sədaqətlə davam etdirdiklərini gö­rürük. Hətta Bərçəmin bu hə­rəkətə xəlifənin gizli əmri ilə başlaması fər­ziy­yəsi də vardır.

583-cü ildə (1187) son səlcuqlu sultanı Toğrul ilə xəlifənin vəziri Cəla­ləddin ibn Yunis arasında Həmədan yaxınlığında baş­lanan döyüşdə yıvalar da xəlifə ordusu səflərində yer tut­muşdu. Ravəndiyə görə⁴ döyüş zamanı səl­­cuqlu ordusunun sol ci­nahını təşkil edən Ay-Aba komandanlığındakı ata­bəy əsgər­ləri (yəni Pəhləvanın məmlükləri) məğlubiyyətə uğrayaraq qaçmış­dılar, yıvalar onları təqib edib qovmağa başlamışdı. Ancaq atabəyin əsgər­lə­ri sursatları atmaqla türkmənlərin təqibnndən yaxa qur­tar­mışlar. Türkmən­lərin əsil məqsədləri də elə qənimət (do­yum­luq) əldə etmək idi. Qaçanların sursatlarını əllərinə keçirən kimi türkmənlər döyüş meydanına qayıtmadan öz ölkələrinə yollandılar. Halbuki döyüş Sultan Toğrulun qələbəsi ilə başa çat­mışdı. Bu döyuşdə yıvaların başında Bərçəmin oğlu Mah­mud dururdu¹.

İraq səlcuqlu sultanlığına son qoyan Xarəzmşah Təkiş İraqi-Əcəmdəki bəzi yörələri səlcuqlu əmirlərinə vermişdi. Bunlar xə­lifənin təhriki ilə çox keçmədən xarəzmşaha qarşı üsyan etsə­lər də, xarəzmşahın oğlu Rey valisi Yunus xan tərəfindən darma­dağın edildilər. Bu məğlubiyyətdən qaçıb qur­tu­lan əmirlər yıva bəyinə sığındılar². Bu münasibətlə Ravəndi³ yıva bəyini mə­lik (kral) kəlməsi ilə vəsf edir. Bu hadisədən sonra xəlifənin qoşunu ilə Xarəzmşah Təkişin Həmədan valisi Mayacığın ordusu arasında baş verən və Bağ­dad qüvvələrinin məğlubiyyəti ilə qurtaran döyüşdə yıvaların da xəlifə ordusu səflərində olduqlarını bilirik⁴.

Bərçəm oğlu Mahmuddan sonra yıvaların başına Fəxrəddin İb­rahimin keçdiyi məlum olur. 593-cü ildə (1196) atabəy Öz­bəyin adından Həmə­dan­da valilik edən Nurəddin Göyçə yıva bəy­liyini ortadan qaldırmağı düşünə­rək bu bəyliyin torpaq­la­rı­na talançı hücumlar təşkil etməyə başlamışdı. Fə­qət Göyçə yıva bəyinin mübarizəyə hazır olduğunu bildiyin­dən Həmədana dön­məyə məcbur oldu⁵.

Fəxrəddin İbrahimdən sonra Şəhabəddin Süleyman şah yı­va bəyi olmuş­dur. O, yıvaların ən məşhur əmiridir. Süleyman şah 610-cu ildən (1213) əv­vəl aydın olmayan bir səbəbə görə xəlifə ən-Nasir li-dinillah tərəfindən ha­ki­miyyətdən uzaqlaş­dı­rıldı, yerinə qardaşı keçirildi⁶. Lakin bunun həqiqətən yerinə ye­tirilib yetirilmədiyi aydın deyil.

Cəlaləddin Xarəzmşah 621-ci ildə (1224) xəlifənin ölkəsinə səfərdən qa­yıdan baş Həmədan yaxınlığındakı Bahar qalasında olan Süleyman şahın ya­nına getmiş və orada onun bacısı ilə ev­lənmişdi⁷. Süleyman şah Bağdad xə­li­fəsini öz ağası tanıdığı ki­mi, Cəlaləddinin hakimiyyətinə də tabe ola­ca­ğını bildirmişdi⁸. «Tarixi-güzidə»dəki Luristan məliklərinə aid fəsildə Sü­ley­man şaha dair bəzi məlumatlar da müşahidə edilir. Bunlara görə, ki­çik lur əmiri Şərafəddin Əbu Bəkr Süleyman şahın Məlikə xa­tun adlı bacısı ilə ev­lən­miş­di¹. Bu lur əmirinin ölümündən sonra yerinə keçən qardaşı İz­zəd­din Məlikə xatun ilə evlənmiş və ondan iki oğlu olmuşdur. Lakin İzzəddin öz əmisi oğ­lu Hü­sa­məddin Xəlil tərəfindən öldürüldüyünə görə İzzəddinin kiçik yaşlı oğul­ları dayılarının yanına qaçdılar². Bundan sonra Sü­leyman şah ilə yeni lur əmiri arasında fasiləsiz mübarizə baş­landı. Baş verən bir çox çarpış­ma­lardan sonra Şapur ovasındakı bir vuruşmada lur ordusu məğlub oldu və Hü­saməddin Xəlil də öldürüldü (1246).

Süleyman şah düşməni olan Hüsaməddin Xəlilin ölümünə kə­dərlənmiş və onun haqqında o vaxt bir rübai demişdir³.

Süleyman şah xəlifə hökumətinə səmimi bir şəkildə bağlı idi. Qonşu lur əmirləri, Farsdakı səlcuqlular, Mosul hökmdarı Hü­laküyə tabe olduqları za­man da, Süleyman şah xəlifədən ay­rılmadı. Hətta 1258-ci ildə monqollar Bağ­dadı mühasirəyə alan­da şəhəri müdafiə edənlərdən biri də Süleyman şah idi. Bağ­­dadın süqutundan sonra Süleyman şah da xəlifə və digər türk ko­man­danları ilə birlikdə şəhid edildi⁴. Bu vaxt o xeyli yaşlı idi. Həmdullah Müs­tövfiyə görə⁵, Hülakünün Bağdad sə­fərinə qoşulan lur əmiri Bədrəddin Məsud Süleyman şahın öl­dü­rülməməsini Hülaküdən rica etsə də, xahişi qə­bul olun­ma­mışdır. Bununla bərabər Süleyman şahın ailəsini və məiyyətini hi­mayə etməyə müvəffəq olan lur əmiri onları Luristana gö­türmüşdür. On­ların bir qismi ara sakitləşəndən sonra Bağdada qayıtmışdılar.

Süleyman şahın olduqca mədəni bir insan olduğu məlum olur. Yuxarıda onun bir rübaisindən bəhs edilmişdi. Həmdullah Müstövfi⁶ Süleyman şahın məddahı olan bir şairdən də bəhs edir. Rəşidəddin isə yıva bəyinin nücum elminə vaqif olduğunu bildirir⁷.

Yenə Həmdullah Müstövfiyə görə⁸, Süleyman şah za­ma­nın­da 15 idarə yörəsinə ayrılan Kürdüstanın gəliri 200 tü­mənə yaxın idi. Halbuki müəllifin zamanında həmin bölgədən ancaq 20 tümən 1500 dinar əldə edilirdi. Bu mü­­qayisə Süley­man şah zamanında Kürdüstan vilayətinin necə varlı oldu­ğu­nu açıq bir şə­kildə göstərir.

Süleyman şaha tabe olan yıvaların aqibəti haqqında məlu­matımız yox­dur. Minorski¹ qaraqoyunlu ulusuna mənsub ba­har­lı oymağının öz adını Sü­leyman şahın yaşadığı Bahar qala­sın­dan aldığını qəbul edərək qaraqo­yun­luları yıvaların nəsli he­sab edir.