O’quv-uslubiy majmua та’lim sohasi: 230000 Iqtisod Mutaxassislik

4-mavzu Korxonalarning tashkiliy tuzilmasi va boshqaruv jarayonlari 
strategiyasi

4.1. Tashkiliy tuzilmalarning mohiyati va ularni tuzish bosqichlari.

4.2. Mahsulot bo‘yicha tuzilma. Iste’molchiga yo‘naltirilgan tuzilma.
4.3. Korxonalarni boshqarishni tashkil etishning tamoyillari va usullari.
4.4.O‘zbekistonda aksionerlik jamiyatlarini boshqarish.

---

68 
4.1.Tashkiliy tuzilmalarning mohiyati va ularni tuzish bosqichlari. 

Boshqaruv jamiyat munosabatlarining muhim ko‘rsatkichi sifatida jamiyat

hayotining barcha jabhalariga tegishlidir. U insonning jamiyatdagi mohiyati, mehnati
taqsimoti, kooperatsiya va muomala zarurati, iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy munosabatlardan
kelib chiqadi. Boshqaruvsiz tabiatni o‘zgartirish, mehnat qurollari va predmetlarini yagona
ishlab chiqarish jarayonida birlashtirishga yo‘naltirilgan faoliyat yuritishning iloji yo‘q.
Boshqacha qilib aytganda, boshqaruv ishlab chiqarishning barcha qatnashchilari va
elementlari o‘rtasida kelishuvni yo‘lga qo‘yib, yuzaga kelgan munosabatlarning mazmuni
va me’yorini tartibga soladi hamda resurslardan foydalanishning samarali yo‘llarini
topishga o‘z hissasini qo‘shadi.
Boshqaruvning mohiyati va ob’ektiv zaruriyatini yanada osonroq va tezroq tushunish
uchun adabiyotda mashhur bo‘lgan misol - orkestr va dirijerga murojaat qilish lozim.
Orkestr va dirijerning o‘zaro aloqasini ilg‘ab olish uchun musiqiy qobiliyat talab
qilinmaydi.
Konsert tomoshalarida bo‘lgan har bir kishi dirijerning sahnada paydo bo‘lish
chog‘ini ko‘rgan, albatta. Orkestr tomon o‘girilgach, dirijer tayoqchasini ko‘taradi va
musiqachilar musiqa chalishni boshlaydilar. SHunga o‘xshash holat boshqaruvda ham ro‘y
beradi - yo‘lga qo‘yilgan tashkilotchilik tizimi boshqaruv komandalari asosida ishlaydi.
Bundan kelib chiqqan holda boshqaruv - ijtimoiy mehnat jarayoniga ishlab chiqarish
rivojlanishining ob’ektiv qonunlari asosida yo‘naltirilgan tarzda ta’sir o‘tkazish tizimi, har
bir ishchining va butun jamoaning mehnatini bir vaqtning o‘zida nazorat qilish, motivatsiya
va tartibga solish usulidir. Moddiy boyliklar va ne’matlar hamda ularga tenglashtirilgan
qadriyatlarni taqsimlash, iste’mol qilish va ayirboshlash ham boshqaruvni talab qiladi.
Hozirgi paytda, iqtisodiy va ilmiy-texnik o‘zgarishlar davrida boshqaruv usullari,
tamoyillari va texnikasida sezilarli o‘zgarishlar ro‘y bermoqda. Boshqaruv alohida tizim
sifatida tobora ko‘proq tajriba almashish sohasi, reklama, ishlab chiqarish vazifalarini tezkor
hal qilish vositasi bo‘lib bormoqda. Bunga esa boshqaruvni professionallashtirish, biznes va
tadbirkorlik maktablari hamda maslahat markazlarining ochilishi sabab bo‘lmoqda.
Ma’muriy-buyruqbozlik tizimi borgan sari xo‘jalik yuritishning iqtisodiy usullariga
asoslangan boshqaruv tizimiga o‘rnini bo‘shatib bermoqda.
Boshqaruvga yondashishdagi zamonaviy usullarning muhim ahamiyati inson omilini
faollashtirish, o‘z-o‘zini boshqarish va tashabbuskorlikni rivojlantirish, bozor iqtisodiyoti
talablariga javob beruvchi yangi tashkiliy tuzilmalarni yaratishda namoyon bo‘ladi.
Ma’lumki, o‘z korxonasi yoki sexida, o‘z ish yoki xizmat joyining “xo‘jayini” bo‘lmay turib
iqtisodiyotning har tomonlama rivojlanishini talab qilib bo‘lmaydi. Insoniyat hayotida shu
narsa isbotlab berilganki, moddiy to‘kin-sochinlik o‘zidan-o‘zi paydo bo‘lmaydi, uni
mehnat faoliyati va oqilona boshqaruv yordamida yuzaga keltirish mumin. Bu holatni aniq
tushunish va unga to‘g‘ri baho berish zamonaviy menedjmentni boshqaruv to‘g‘risidagi fan
sifatida qabul qilishni asoslab beradi.

---

69 

4.1.-chizma. Boshqaruv ob’ekti va sub’ektining o‘zaro aloqasi. 
Boshqaruv ob’ektlari va sub’ektlari doimo o‘zaro aloqada bo‘lib, bunda asosiy o‘rin
boshqaruv ob’ektiga, ya’ni boshqaruvchi tizimga ajratiladi. Boshqaruv ob’ektining
mazmuni, unda yuz berayotgan o‘zgarishlar boshqaruv sub’ekti vazifalari va harakatlarini
belgilab beradi. Bu esa boshqaruv shakllari va usullarini mukammallashtirishda aks etadi.
Albatta, bu boshqaruv sub’ektlarining passivligini anglatmaydi, aksincha, boshqaruv
tizimining bo‘limlari shu boshqaruv tizimining eng faol qismini tashkil etadi va tavsiflaydi.
Aynan boshqaruv sub’ekti ishlab chiqarish resurslari va asbob-uskunalardan foydalanish
siyosatini belgilaydi, ishlab chiqarish vositalarining ishchi kuchi bilan birlashuviga
ko‘maklashadi. YA’ni korxonaning nima, qachon, qaerda, kimga ishlab chiqarish bilan
bog‘liq bo‘lgan siyosati, birinchi o‘rinda boshqaruv sub’ekti tomonidan hal qilinadi. SHu
sababli, boshqaruv ob’ektlari va sub’ektlari orasidagi aloqa, jumladan, ularning ichki tashkil
qilinishi qanchalik mustahkam bo‘lsa, bir xil sharoitlarda ishlab chiqarish hamda boshqaruv
tizimining samaradorligi shunchalik yuqori bo‘ladi.
Boshqaruv faoliyati - boshqaruvchi shaxs yoki organ tomonidan boshqaruv
amallarini bevosita va bilvosita komandalar (buyruq, tavsiya va ko‘rsatmalar) shaklida
ishlab chiqish va amalga oshirishdir. Boshqaruv amallari ishlab chiqarish jarayonining
yakunlanishi uchun moddiy shart-sharoit vazifasini bajaradi. Aytish mumkinki, boshqaruv
amallari boshqaruv faoliyati va natijalari o‘rtasidagi bog‘lovchi bo‘g‘in bo‘lib xizmat
qiladi.
Faoliyatning ushbu turi ahamiyati, aynan boshqaruv qarorlarini qabul qilish
jarayonida korxonaning joriy va istiqboldagi siyosati shakllanishida namoyon bo‘ladi. SHu
jihatdan kadrlarni to‘g‘ri tanlash va joylashtirish, ularning malakasi, o‘zlariga yuklatilgan
vazifalarni to‘g‘ri tushunishlari ham muhim ahamiyatga egadir. Amaliyot shuni
ko‘rsatadiki, hozirgi boshqaruvchilar uchun yaxshi muhandis, texnolog, konstruktor
bo‘lishning o‘zigina kamlik qilib, ishlab chiqarish iqtisodiyoti, biznes-strategiya, marketing,
xo‘jalik huquqi va shu kabilarni bilish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Faqat ushbu
bilimlar majmuasiga va boy mehnat tajribasiga ega bo‘lgan taqdirdagina boshqaruvchilar
bozor iqtisodyoti vazifalarini muvaffaqiyatli ravishda bajarishlari mumkin.
SHuni ham e’tiborga olish kerakki, boshqaruv faoliyati boshqaruv apparati (organi)
tushunchasiga qaraganda keng talqin qilinadi. Boshqaruv faoliyati tarkibiga jamoatchilik
tashkilotlaridagi faoliyat, ish joylarida ijodiy tashabbuskorlikning yuzaga kelishi hamda
ishlab chiqarishda band bo‘lgan xodimlarning taklif va maslahatlarini ham kiritish mumkin.
Bu esa boshqaruv faoliyatini, bevosita boshqaruv (korxona boshqaruv apparatining
faoliyati)va o‘zini-o‘zi boshqarish (boshqaruv faoliyatining jamoatchilik shakli) turlariga
ajratilgan holda tasniflash imkonini yaratadi. Faoliyatning ikkala turi ham amalda birgalikda
yuritilib, ularning o‘zaro aloqalari ishlab chiqarishni boshqarishning samaradoriligini
oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi.